جزوات و مقالات فلسفی

جريان فکري نيرومندي در ميان متفکران، هم در جهان غرب و هم در جهان اسلام، وجود دارد که همواره توان عقل را در شناخت خداوند به طور جدي مورد ترديد قرار مي داده است. اين جريان موسوم به «الهيات سلبي» است. عصاره ديدگاه ياد شده اين است که شناخت چيستي خدا به هيچ وجه امکان پذير نيست، نهايت چيزي که انسان مي تواند بداند، اين است که خداوند چه نيست، نه اينکه چه هست. در اين نگرش صفات ايجابي خداوند يکسره، و يا با يک استثنا، نفي و همه به صفات سلبي برگردانده مي شود. اين مقاله ابتدا ديدگاه پيروان الهيات سلبي در يونان باستان و در سه دين يهوديت، مسيحيت و اسلام را طرح مي کند، سپس دلايل و مشکلات الهيات سلبي را عرضه کرده آن را نقد مي كند. در تلاشي به قصد تعيين دقيق جايگاه الهيات سلبي در ميان ساير نگرش ها، نوعي رده بندي از همه ديدگاه ها ارايه مي شود و در نهايت، نشان داده مي شود که نمي توان با سلب همه صفات ايجابي، از خداوند شناختي داشت.

 نسخه قابل چاپ

ابن رشد انتقاداتي را بر ابن سينا در مساله اثبات واجب الوجود و تقسيم وجوب به وجوب بالذات و بالغير و علم باري تعالي و عدم جسمانيت وي و معجزه انبيا مطرح مي كند. عمده نقد وي در دو مساله خلاصه مي شود: يکي آنکه سخنان شيخ از ابداعات وي است و ريشه در آثار ارسطو ندارد و دوم اينکه شيخ دچار تهافت گويي و تناقض بوده است. البته از آنجا که مباحث الهيات بالمعني الاخص سابقه اي تحت همين مفهوم در آثار ارسطو نداشته و اصولا اين مباحث بيشتر مبتني بر خلاقيت و ابتکار فيلسوفان مسلمان است، لذا مجالي است که در آن تمايزها و تفاوت هاي ديدگاه هاي فلسفي حکيمان مسلمان با انديشه ارسطويي مشخص مي شود و بررسي انتقادات ابن رشد بر ابن سينا در اين حوزه براي مشخص كردن تمايزات مذکور جايگاه ويژه اي دارد.

 نسخه قابل چاپ

مجموعه اي از مباحث كلي مرتبط با قرآن كه وجهي از وجوه مطالعات قرآني را تبيين مي كند يا به پرسشي از پرسش ها درباره قرآن مي پردازد، با عنوان كلي «علوم قرآن» ناميده مي شوند. به دليل نقش مهمي كه مطالعات روشمند در علوم قرآن در توسعه و رشد اين علوم دارد، بايد روش شناسي اين علوم ساماندهي شود، تا معلوم شود روش پژوهش در علوم قرآن از روش هاي درون ديني به دست مي آيد يا روش هاي برون ديني؟ يا اينكه از هر دو روش مي توان استفاده كرد؟ همچنين، بايد معلوم كرد كه علوم قرآن همگي داراي روش واحدي هستند يا با توجه به نوع مساله روش هاي متعدد دارند؟
نويسنده در اين مقاله در پي بيان آن است كه علوم قرآن، دانشي تك روشي نيست و علوم مختلف قرآن بسته به ماهيتشان از روش هاي مختلف نقلي، عقلي و تحليل زباني پيروي مي كنند؛ و روش هاي تحقيق رياضيات، دانش هاي تجربي، علم تاريخ، علم كلام، علوم حديثي، علوم ادبي، نقد ادبي، زيباشناسي، زبان شناسي و غيره در علوم قرآن كارآيي دارند. به عبارت ديگر، بهترين روش در مطالعات مربوط به علوم قرآن، روش پژوهش تركيبي (يا تلفيقي) است.

 نسخه قابل چاپ

برخي از فيلسوفان اگزيستانس به تحليل پديده وحي پرداخته اند. برخي از آن ها همان تفسير کلام سنتي را از وحي پذيرفته اند و برخي ديگر آن را به تجربه وجودي فرو کاسته اند. ياسپرس از گروه دوم است. وي با توجه به تفسيري که از انسان و مراتب وجودي او ارايه مي دهد، وحي را به عنوان يک نوع آگاهي دروني مي پذيرد. به زعم وي، اگر انسان در مرتبه هستي داري قرار گيرد، در مواجهه با متعالي به يک روشن گري وجودي خاص دست مي يابد که از آن به وحي عام تفسير مي شود. اين نوع تجربه وجودي با مراقبه و تامل در متعالي و تفکر در وظايف خود و در ارتباط با ديگران تحقق پيدا مي کند. وحي عام در ارتباط با ايمان فلسفي است که ياسپرس به دفاع از آن مي پردازد. اين ايمان در مقابل ايمان ديني قرار دارد. در ايمان فلسفي، فرد فقط به تجربيات شخصي خود پايبند است و هرگز آن را براي ديگران معتبر نمي داند. در اين نوع ايمان، التزام به هيچ دين خاصي ضرورت ندارد. ايمان فلسفي در ارتباط با علم و سنت است و از آن ها بهره برداري مي کند.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله مهم ترين عناصر فکري کرکگور در بحث ايمان بررسي و بازسازي شده است. از ديدگاه کرکگور ايمان، حقيقتي انفسي است که با هيچ يک از مقولات تجربي و عقلي قابل قياس نيست. در اديان آسماني به جاي تحليل هاي موشکافانه علمي بر حقايق انفسي که موجب شکوفايي درون و جان انسان هاست، تاکيد مي شود. ايمان گرچه به ظاهر امري تناقض نماست، در واقع، محال و تناقض منطقي را موجه نمي داند بلکه خصوصيت متعالي دين را براي پرهيز از اينکه ايمان را بتوان به طور کامل قابل درک کرد، حفظ مي کند. ايمان با دوگانه اختيار انسان از يک طرف و موهبت الهي از طرف ديگر همراه است. نقطه اوج ايمان يا همان ثمره آن، عشق است.

 نسخه قابل چاپ

با مراجعه به آثار سهروردي با هشت استدلال تناسخيان مواجه مي شويم که سهروردي به چهار استدلال پاسخ داده و وجه عدم اعتبار يا عدم درستي آن ها را نشان داده، در حالي که ملاصدرا با تفصيل به ابطال استدلال هاي تناسخيان پرداخته است. به نظر مي رسد که سهروردي با تکيه بر مباني فلسفي خود، نظريه تناسخ را نظريه اي ضعيف و نادرست قلمداد کرده و همين امر سبب اجمال در نقد استدلا ل هاي تناسخيان در آثار او گشته است. در اين مقاله علاوه بر توضيح تفاوت روش ملاصدرا و سهروردي در ابطال تناسخ، ديدگاه کساني که با استناد به برخي عبارت هاي سهروردي درصدد تناسخي قلمداد کردن او برآمده اند، مورد نقد قرار مي گيرد.

 نسخه قابل چاپ

فلسفه ميان فرهنگي يكي از گرايش هاي جديد فلسفي است كه بر آموزه هاي مجموعه اي از فيلسوفان و پژوهشگراني اطلاق مي شود كه با برداشتي مشترك از شرايط دنياي معاصر در پي تدوين و تنظيم اصولي براي مفاهمه، گفتگو و همزيستي بين فرهنگ ها هستند. اين فلسفه خود را نه فلسفه اي در كنار ساير فلسفه ها، بلكه خود را حاوي اصولي مي داند كه متفكران از فرهنگ هاي مختلف مي توانند با نظر بدان، انديشه ورزي و پژوهش هاي خود را دنبال كنند. فلسفه ميان فرهنگي با نفي مطلق انگاري و خويشتن محوري مي خواهد نظريه گفتگوي ميان فرهنگ ها باشد. لذا مي كوشد با بازخواني ادبيات فلسفي در فرهنگ هاي مختلف، مسير گفتگو و همراهي بين فرهنگ ها را فراهم كند و كوشش متفكران برخاسته از فرهنگ هاي متفاوت براي حل مشكلات عالم معاصر را پرثمرتر سازد.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله به يکي از تفاوت هاي مهم فيلسوف و عارف مي پردازد و آن اينکه اولي در جستجوي معرفت در باب «هستي» و وجود است و دومي در پي وصول به «نيستي» و عدم. اما آيا جستجوي «نيستي» مي تواند معناي محصلي داشته باشد؟ در اين مقاله مي کوشيم تا معناي نيستي را از ديدگاه دو عارف بزرگ شرق و غرب، مولوي و اکهارت، که همزمان بودند و به دو دين ابراهيمي اسلام و مسيحيت معتقدند، روشن كنيم. بررسي رابطه اين ديدگاه با نظريه وحدت وجود و نيز بررسي تاثير آن در پيدايش يک نوع الهيات سلبي، از ديگر اهداف اين مقاله است.

 نسخه قابل چاپ

در مكتب فلسفي اصفهان دو گرايش فلسفي مجزا، يكي از ميرداماد و ديگري از ميرفندرسكي و ملارجبعلي تبريزي آغاز شد. گرايش اول، منجر به پيدايش حكمت متعاليه شد و گرايش دوم، منجر به پيدايش مكتب مشايي ملارجبعلي تبريزي گرديد. پيروان مكتب مشايي ملارجبعلي تبريزي همچون قاضي سعيد قمي، پيرزاده قمي و... آن گاه كه به ظواهر آيات و روايات توجه مي كردند، نمي توانستند اصالت وجود و لوازم آن همچون اشتراك معنوي وجود و وحدت و تشكيك مراتب آن را بپذيرند؛ چرا كه مي پنداشتند با اصالت وجود و اشتراك معنوي آن، خداوند و خالق در رديف مخلوقات قرار گرفته و اين با رويكرد تنزيهي آيات و روايات سازگار نيست. آنان اصالت وجود و لوازم آن را با بسياري از اعتقادات و باورهاي ديني در باب توحيد واجب ناسازگار مي ديدند. آنان به شدت با اصالت وجود مخالفت كرده و اصالت ماهيت و لوازم آن همچون «اشتراك لفظي وجود» بين واجب و ممكنات را پذيرفته و تباين و كثرت موجودات را با يكديگر نتيجه گرفته اند.

 نسخه قابل چاپ

گرچه وجود جهان پس از مرگ و زندگي اخروي، از جمله اصول اعتقادي تمامي مسلمانان است، در اينكه اين نوع زندگي به چه گروهي از موجودات اختصاص دارد، ديدگاه هاي مختلفي توسط انديشمندان مسلمان مطرح شده است. صرف نظر از تفسيرهاي مختلفي كه از آيات و روايات در اين زمينه وجود دارد، بحث حشر حيوانات در منابع كلامي - فلسفي مذاهب مختلف اسلامي با دو اصل وجود يا نبود نفس ناطقه براي حيوانات و تكليف ناپذير بودن آن ها پيوند خورده است.
هرچند نبود تکاليف شرعي براي حيوانات، مسلم به نظر مي رسد، امت دانستن حيوانات از جانب قرآن کريم، هم حکايت از فهم آن ها از هستي دارد و هم معلوم مي کند که داراي هدفي مشخص و مشترک در زندگي دنيوي خود هستند. وجود دو عامل فهم و هدفمندي در حيوانات سبب شده است که قرآن کريم آن ها را همسان انسان بداند و براي آن ها نيز حيات اخروي را مطرح سازد. در چنين فرضي مي توان ادعا کرد که حضور حيوانات در جهان آخرت، افزون بر دادخواهي ميان گروهي، به منظور دادخواهي آن ها از انسان ها نيز است. بر اين اساس، اصل مسووليت پذيري انسان در برابر حيوانات قابل مطرح است و امکان هر گونه بهره وري از آن ها را در خارج از هدف ذاتي از خلقتشان منتفي مي سازد.

 نسخه قابل چاپ

از ديدگاه روش شناسي هرمنوتيکي، استعاره، با داشتن ويژگي هاي منحصر به فرد، ابزاري كارآمد در فهم پديده هاي پيچيده علوم گوناگون تلقي مي شود. در قلمرو علم مديريت نيز برخي نظريه پردازان سازمان تلاش كرده اند تا با بهره گيري از استعاره هاي متعدد سازمان را فهميده و تبيين كنند. اين مقاله با فرارفتن از مقولات مديريتي رايج، از استعاره اي ريشه اي بحث مي كند كه از منظري هستي شناسانه به طرح پرسش از هستي و حقيقت سازمان مي پردازد. در حقيقت برخلاف بسياري از استعاره هاي ديگر سازمان، استعاره راه ملهم از معرفت شناسي صدرائي و در پرتو كلام خداوند در قرآن، استعاره اي جوهري در تبيين بسياري از آموزه هاي فلسفه و عرفان اسلامي تلقي گرديده و از اعتبار بالايي در تقريرات هستي شناسانه پديده هاي اجتماعي برخوردار است.
در اين پژوهش ضمن تحليل محتواي كيفي، از روش نظرسنجي از خبرگان نيز بهره برداري شده تا ديدگاه پژوهشگران در معرض نقد صاحب نظران قرار گيرد.

 نسخه قابل چاپ

جان مک داول معتقد است که عالَم واجد واقعيات اخلاقي است. اين واقعيات طبيعي اند، ولي از جنس واقعياتي نيستند که در علم کشف مي شوند. فرد در اثر تربيت اخلاقي، فضيلتمند مي شود و توانايي ديدن واقعيات اخلاقي را کسب مي کند. اين نظر برخلاف راي کانت است که اخلاق را محصول ارادة خودمختار انسان از آن جهت که عاقل است، مي داند. مك داول به نوعي «خاص گرايي» در اخلاق قايل است که با «عام گرايي» اخلاقي کانتي ناسازگار است. آراي مك داول درباره انگيزش اخلاقي هم تفاوت هاي عميقي با آراي کانت دارد. پس از نقد کانت از ديدگاه مك داول، برخي نقدها که به مك داول شده و به مباحث فوق مربوط اند، نقل خواهند شد و پاسخ هايي از جانب مك داول نيز بيان مي شوند.

 نسخه قابل چاپ

امکان يا عدم امکان علم و آگاهي جديد از جمله مسايلي است که از ديرباز مورد توجه فيلسوفان بوده و نظرات گوناگوني درباره آن اظهار شده است؛ چنان که گروهي از اساس کسب آگاهي جديد را ناممکن دانسته و گروهي نيز منکر وجود هر گونه دانش بديهي و بي نياز از کسب براي آدمي شده اند و يا آنکه گروهي ديگر قائل به تقسيم شده، اکتساب آگاهي در بخشي از دانسته هاي بشري را ممکن و در بخشي ديگر ناممکن دانسته اند. در حکمت اسلامي نيز اين مباحث ذيل عنوان بداهت يا اکتسابي بودن تصورات و تصديقات مطرح شده و ضمن پذيرش امکان اکتساب تصديقات، در مورد امکان اکتساب تصورات شبهات و اشکالاتي چند مطرح گرديده است. در اين ميان کسي که بيش از همه بر ناممکن بودن اکتساب تصورات اصرار ورزيده، فخر رازي است. رازي در آثار خود دو اشکال عمده بر اکتسابي بودن تصورات وارد مي کند که از آن دو، يکي متخذ از ماخذ تصديقي و ديگري متخذ از ماخذ تصوري است. او بر اساس اين دلايل چنين نتيجه مي گيرد که تصورات يا مورد التفات ذهن نيستند و يا اگر مورد التفات ذهن واقع شوند، بديهي خواهند بود. نويسنده در اين جستار پس از بيان پيشينه تاريخي راي امام رازي، ضمن گزارش و تحليل ادله او، پاسخ هاي ديگر منطق دانان و حکيمان به شبهات وي را نيز نقل و بررسي و ارزيابي کرده است.

 نسخه قابل چاپ

«توجيه» يكي از اجزاي سه گانه تعريف يا تحليل سه جزيي معرفت (باور صادق موجه) است. بر مبناي اين تعريف، باورِ صادق (راي درست يا نظرِ مطابق با واقع) آن گاه معرفت است كه موجه (مدلل) باشد. نظريه هاي توجيه، بر مبناي نوع ديدگاه معرفت شناسان در باب ارتباط باور با اراده، به دو گروه وظيفه گروانه و ناوظيفه گروانه تقسيم مي شوند. نظريه وظيفه گروي به بينه جويي و درون گروي، و ناوظيفه گروي به برون گروي در توجيه مي انجامند. درون گروي به مبناگروي و انسجام گروي، و برون گروي به وثاقت گروي و طبيعت گروي تقسيم مي شوند. مقاله حاضر مي کوشد ضمن تبيين فرايند شكل گيري نظريه هاي گوناگون در باب توجيه معرفت شناختي، به ارايه دسته بندي اي از اين نظريه ها بپردازد.

 نسخه قابل چاپ

براي تبيين انواع گوناگوني برشمرده اند. اين جستار ضمن بررسي برخي از اين انواع مانند تبيين علمي و تبيينِ عادي يا غيرعلمي، تبيينِ ناقص يا جزيي و تبيينِ کامل يا تمام، تبيين علي و تبيين غيرعلي، تبيين کارکردي، تبيين غايت شناختي و... مهم ترين نظريه هاي تبيين علمي را مطالعه مي كند.
رايج ترين نظريه اي كه آغازگر بحث جدي تبيين در قرن بيستم بود، نظريه قانون فراگير تبيين، شامل دو الگوي قياسي - قانوني و استقرايي - آماري است. نقدهايي كه در نيمه دوم قرن بيستم به اين نظريه شد، راه را براي نظريه هاي ديگر گشود. بر پايه اين نقدها، الگوهايي براي تبيين علمي مطرح شد. از مهم ترين اين الگوها، يکي الگوي ربط آماري وسلي سمن است که با بياني از سازوکارهاي علي تکميل شده است و ديگري الگوي وحدت بخشي تبيين که مايكل فريدمن طرح اوليه آن را ريخت و فيليپ کيچر آن را شرح و بسط داد. اين جستار نشان خواهد داد كه چگونه هر يك از اين الگوهاي مختلف از نواقص الگوهاي پيشين فاصله مي گيرند.

 نسخه قابل چاپ