جزوات و مقالات فلسفی

گرچه فضاي گفتگوي منطقي ميان ابوسعيد بن ابي الخير و ابن سينا مه آلود بوده و پيرامون زمان، مکان و يا اصل بهره مندي آن از واقعيت ترديدهايي وجود دارد - و دست يابي به خورشيد حقيقت در اين زمينه مجالي گسترده و در خور را مي طلبد - اما مهم تر از آن، سخن درباره محتواي اين گفتگو است. کنکاش اصل پرسش ابوسعيد، پيشينه و پسينه آن و نيز کاوش در پاسخ ابن سينا و سلف وي و همچنين رويکرد پسينيان به آن شايسته توجهي دو چندان است. مقاله حاضر در پي آن است که در محورهاي ياد شده و بويژه شش پاسخ داده شده به اين پرسش و با نماياندن نادرستي برخي از آنها و استواري پاره اي ديگر، کوششي سزاوار ارايه نمايد و بدين ترتيب گامي سودمند در سير مباحث منطقي بردارد.

 نسخه قابل چاپ

نظام هاي فکري و يا درشنه هاي هندي را مي توان به دو دسته الهي و يا باورمند به وجود خدا و غير الهي و يا غير معتقد به خدا تقسيم کرد. از دسته اول مي توان به دو مکتب نيايه و دانته اشاره کرد. در اين مکاتب به ويژه اولي، برهان هايي بر وجود خداوند اقامه شده است که برخي از آنها معادل هايي در فلسفه اسلامي و غربي دارند و برخي ديگر نيز در زمينه خاص فرهنگ و آموزه هاي هندويي مطرح شده اند. اين برهانها عموما از جانب مکاتب رقيب که خود، گاه از مکاتب الهي و باورمند به خدا به شمار مي روند، مورد نقد و بررسي هاي جدي واقع شده است. تقرير مهم ترين اين براهين و مطرح ترين نقدهاي آنها به منظور آشنايي خواننده مسلمان پارسي زبان يا نوع و شيوه طرح اين مباحث در انديشه هندي، و نه درگير شدن در خود مباحث و يا رد و قبول استدلال ها، هدف اصلي اين نوشتار است.

 نسخه قابل چاپ

در اين مقاله ضمن اشاره اي گذرا به چگونگي ظهور و پيدايش اسم يوناني لوگوس (logos)؛ نظرگاههاي يونيان، يهود، مسيحيت و تا حدودي نيز دوران معاصر به اجمال تقدير مي شود.
يونانيان به عنوان خاستگاه لوگوس آن را معاني متعدد و از جمله به معناي؛ کلمه، گفتار، عقل، به کار مي بردند. در نزد متکلمان يهود و بويژه فيلون، لوگوس با معادل با پيامبر و رسول و از نظر متکلمان مسيحي نيز لوگوس همان «کلمه ا...» يا مسيح و شخص دوم تثليت مقدس يا «پسر» است که جنبه الوهي داشته و هم جوهر با خداي پدر يا «اب» است.
در دوران معاصر نيز لوگوس معاني متعدد يافته و از جمله از نظر هگل معادل با «روح» و در نزد دريدا معادل با «نوشتار» و از نظر تليخ نيز به معناي «تجلي خدا» است.

 نسخه قابل چاپ

يکي از نظامهاي معرفت شناختي اي که به جد بر تاثير عوامل غيرمعرفتي بر معرفت تاکيد دارد نظام معرفت شناختي آگوستيني است. کندوکاو در انديشه آگوستين قديس، خصوصا در نظريه معرفتي وي، نشان مي دهد که او از جمله انديشمنداني است که تاثير احساسات و عواطف، و خواسته هاي انسان را بر باورهايش موشکافانه پي مي گيرد.
تحليل آموزه «ايمان مي آورم تا بفهمم»، در انديشه آگوستين قديس براي اثبات ادعاي فوق، کاري است که در اين مقاله صورت پذيرفته است.

 نسخه قابل چاپ

يكي از مهم ترين مباحث تاريخ كلام و فلسفه، چه در مغرب زمين و چه در فرهنگ اسلامي، همواره اين بوده است كه آيا عقل انسان قادر است به ذات و صفات پروردگار، معرفت ايجابي پيدا كند يا تنها مي تواند به معرفت سلبي (تنزيهي) دست يابد. در اين مقاله كوشيده ام نشان دهم كه هم دلايل عقلي و هم آيات و احاديث اسلامي اثبات مي كنند كه يگانه معرفت دستيافتني براي ذهن ما درباره ذات و صفات الهي، معرفت سلبي است و هرگونه تلاش براي كسب معرفت ايجابي در اين امر، به نظريه تشبيه مي انجامد كه به حكم عقل و نقل باطل است.

 نسخه قابل چاپ

قاضي عبدالجبار گرچه به عنوان متکلم معتزلي مشهور است، با توجه به نظرات اخلاقي او در کتب کلامي بي شک مي توان او را يک فيلسوف اخلاق نيز ناميد. در اين مقاله ما در صدد هستيم تا نظرات اخلاقي او را در باب اخلاق هنجاري و فرا اخلاق بيان کنيم. عبدالجبار يک فيلسوف اخلاق عقل گرا است که منشا الزامات اخلاقي را عقل دانسته و درستي و نادرستي اعمال را به وسيله عقل قابل کشف مي داند. او يک ذات گراست يعني درستي و نادرستي اعمال را ناشي از ذات اعمال مي داند نه عوامل خارجي. او يک وظيفه گراي قاعده نگر است و معتقد به قواعد و وظايف اخلاقي است که انسانها موظف به انجام آنها هستند. او يک شهودگرا و مبناگراي اخلاقي است يعني معتقد به قضاياي پايه اخلاقي است که قابل شهود عقلاني هستند. اين قضايا که بيانگر اصول اخلاقي اند، بديهي و ضروري بوده و مبناي تعيين وظايف ديگر (نظري و اکتسابي) هستند.

 نسخه قابل چاپ

اول، فلسفه هاي علوم خاص، پرسشها و پاسخهايي خاص دارند. فلسفه زيست شناسي نيز از اين قاعده مستثنا نيست. دوم، در جامعه فلسفي ما پرسشها و پاسخهايي مطرحند كه فلسفه زيست شناسي به هر دو مي تواند كمك كند. و سوم فلسفه زيست شناسي پرسشها و پاسخهايي جديد هم مطرح مي كند. در اين مقاله به برخي از مباحث هر سه دسته اشاره شده است. ارسطو، مسلمانان، نظريه تكامل در قرن نوزدهم و دو مساله در قرن بيستم، براي اين مقصود انتخاب شده اند.

 نسخه قابل چاپ

رويکرد ديويي در اخلاق «ابزارانگاري» ناميده مي شود. از نظر ديويي ملاکها و اصول اخلاقي «قوانين» نيستند بلکه ايده هاي کلي هستند که حاصل تجربه اند. اين ايده ها، ابزارها يا روش هايي براي سر و کار داشتن با موقعيتهاي جديد است. به اعتقاد ديويي تفکر ابزاري براي گذشتن از يک موقعيت مفروض آکنده از ابهام و ناهماهنگي به يک موقعيت جديد و بهتر است. لازمه اين رويکرد پراگماتيستي اين است که شرايط تضمين احکام ارزشي در رفتار خود بشر باشد و نه در يک مرجع ثابت پيشين مثل فرامين الهي يا صور افلاطوني و يا عقل محض. ديدگاه ديويي در خصوص انکار ايده آل هاي اخلاقي را مي توان به چالش کشيد. از آنجا که ديويي منکر شناخت مطلق هاست، جامعه اي که به لحاظ دموکراتيک اخلاقي باشد، اساس عقلاني خود را از دست مي دهد.

 نسخه قابل چاپ

اخلاق کاربردي شاخه اي از اخلاق هنجاري است که به واسطه تمرکز بر جزييات، از دو شاخه فرا اخلاق و نظريه هاي هنجاري متمايز ميگردد. درباره ماهيت، محتوا و شيوه هاي استدلال آن، اتفاق نظر وجود ندارد. ارزيابي عملکردها، حل مشکلات يا شناسايي هنجارها و کدهاي اخلاقي، به کمک محتواي دروني يا بروني و با استفاده از شيوه هاي بالا- پايين يا بالعکس، از جمله مسايل نزاع برانگيز در اين شاخه علمي است. در اين نوشتار، پس از تحليل و ارزيابي رويکردهاي مختلف درباره ماهيت، محتوا و روشهاي اخلاق کاربردي و ذکر چند مورد از چالشهاي مطرح، در نهايت پيشنهادهايي براي پايان بخشيدن به اين نزاع ها ارايه شده است.

 نسخه قابل چاپ

يكي از مباحث مهم در علم حقوق و بويژه فلسفه حقوق بحث از مبنا و هدف حقوق است. در هر يك از نظام هاي حقوقي جهان معاصر به اعتبار ديدگاه هاي كلي نسبت به جهان و انسان (جهان بيني) هدف و مبنايي را براي حقوق در نظر گرفته اند. عدالت و آزادي و تامين مصالح و نظم اجتماعي از جمله مباني و اهدافي است كه در نظام هاي گوناگون حقوقي براي اين رشته در نظر گرفته شده است. در نظام حقوق اسلامي نيز در چارچوب نگاه جامع به جهان و انسان و رابطه انسان با جهان هستي و جاودانگي انسان، مبناي حقوق بر قدر و حد و حق استقرار يافته است و تامين سعادت فردي و اجتماعي در دنيا و آخرت از اجراي مقررات حقوقي لحاظ شده است. اين مقاله در دو بخش كلي هدف و مبناي حقوق تحرير يافته و حسب مورد، نظام هاي گوناگون در آن بررسي شده است.

 نسخه قابل چاپ

اين نوشتار، نخست صفات را به حقيقي و مضاف، تقسيم مي کند. آنگاه به توضيحي درباره صفات حقيقي محض و صفات حقيقي مضاف مي پردازد. سپس يک قاعده سينوي مطرح مي کند که: هر ذاتي که موضوع تغير نيست، صفات حقيقي متغير را نمي پذيرد. با توجه به اين که علم به جزييات متغير، مستلزم تغير علم است، آيا واجب الوجود، علم به جزييات دارد يا ندارد؟ بخش پاياني اين نوشتار، نقدي است پيرامون همين مطلب.

 نسخه قابل چاپ

هدف از نگارش اين مقاله طرح صحيح يك سوال و ارايه پاسخي در خور و ممكن به آن است.
سوال اين است: آيا هرمنوتيك مي تواند به عنوان روش در علوم ديني در نظر گرفته شود و مورد استفاده قرار گيرد يا خير؟
از نظر نگارنده، اين سوال در بادي نظر سوال روشني نيست. به همين دليل در مرتبه نخست بايد به روشن نمودن خود سوال پرداخت. اين كار با تشريح مفردات اصلي سوال و تنظيم و تشريح مجدد آن پي گرفته شده است. در مرتبه بعد مولف به طبقه بندي ديدگاه ها و رويكردهاي گوناگوني كه در پاسخ به اين سوال در ميان اصحاب هرمنيوتيک وجود دارد پرداخته و نهايتا به تشريح نظريه مختار خود. آن چه در نظريه مختار حايز اهميت است و مورد توجه و تاكيد قرار گرفته امكان چنين تلقي و استفاده اي است، نه لزوما فعليت و تحقق تمام عيار آن.
به طور مشخص اين نوشته مدعي است كه:
«نظريات هرمنوتيكي استعداد اين را دارند كه به عنوان قواعد روشي در علوم ديني، آن هم در مقام داوري و قضاوت (Context of Justitfication) مورد استفاده و بهره برداري قرار گيرند نه فقط در مقام شكار و گردآوري اطلاعات (Context of Discovery). و البته اين استعداد هنوز به فعليت كامل تبديل نشده است.

 نسخه قابل چاپ

اعتقاد به بساطت ذات الهي و نفي گونه هاي مختلف ترکيب از آن از دير زمان مورد اعتقاد بسياري از فيلسوفان و متکلمان اديان بزرگي همچون اسلام و مسيحيت بوده است. در سنت اسلامي فيلسوفاني همچون ابن سينا و ملاصدرا و در سنت مسيحي نيز جمعي از فيلسوف- متکلمان قرون وسطايي نظير آگوستين، آنسلم و به ويژه آکوئيناس به تحکيم مباني و تشريح ابعاد گسترده اين آموزه همت گمارده اند. يکي از ابعاد مهم اين نظريه که در مقاله حاضر مورد توجه است عينيت خداوند با صفات حقيقي خود نظير علم و قدرت است و همين بعد از نظريه است که اخيرا مورد نقد اساسي برخي از فيلسوفان معاصر دين همچون الوين پلنتينگا واقع شده است. در اين مقاله پس از مروري کوتاه بر ديدگاه طرفداران اين نظريه در دو سنت اسلامي و مسيحي تقرير دقيقتري از ديدگاه آکوئيناس ارايه مي گردد و سپس اشکالات پلنتينگا بر آن بيان مي شود. در مرحله بعد و پس از بررسي مباني انتقادات پلنتينگا، بر اين مطلب احتجاج مي شود که اين انتقادات در پارادايمي کاملا متفاوت با پارادايم فيلسوفان سنتي طرح شده و از اين رو، مشکلي براي نظريه بساطت ذات الهي- آنگاه که در پارادايم فلسفه سنتي لحاظ شود – ايجاد نمي کند.

 نسخه قابل چاپ

حل تعارض اخلاقي، مستلزم تصميم گيري است. از اين رو، هرگونه شيوه پيشنهادي براي حل تعارض اخلاقي، در حيطه عقلانيت عملي مي گنجد. عقلانيت عملي بر عقلانيت نظري مبتني است. عقلانيت عملي و نظري، دو رويکرد واقع گروانه و ايده آل گروانه را دارد. رويکرد هاي ايده آل گروانه در عقلانيت نظري، در پي دستور عمل هاي معرفتي، يقين بمعني الاخص را طلب مي کنند و در عقلانيت عملي، بهترين انتخاب ممکن را خواهانند. با وجود اين رويکردهاي ايده آل گروانه به چندين گونه مشکل برمي خورند. با قدم نهادن به رويکردهاي واقع گروانه به دو حقيقت ره مي يابيم. نخست آن که هر وضعيت، يک امر منفرد و هر شخص داراي ويژگي هاي خاص معرفتي است و لذا امکان ارايه شيوه هاي حل تعارض کلي و تعميم پذير حتي در حيطه خاص وجود ندارد؛ دوم آن که پذيرش دسته اي از گزاره ها، امري ارادي است (اراده گروي غير مستقيم) و لذا محيط ادراکي و باورهاي قبلي فرد در پذيرش باور و تعميم سازي هاي مبتني بر آن نقش دارند. با توجه به تاکيد فراوان دين بر آموزه هاي اخلاقي، آموزش هاي ديني از طريق الگو هاي عملي (اخلاق فضيلت محور) تاثير بسيار مثبتي در حل تعارض هاي اخلاقي مي تواند داشته باشد.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله در تلاش است تا به دو پرسش اساسي در باب حريم خصوصي پاسخ گويد: اول، اين که تعريف حريم خصوصي چيست و چه موضوعاتي را شامل مي شود. و ديگري، اين که رعايت حريم خصوصي در کدام موارد لازم است و اين موارد لازم چه استثنائاتي دارد. در اين مقاله به نقش خاص فن آوري اطلاعات در رشد و توسعه دستيابي به اطلاعات و بازيابي آن اشاره مي شود که پيش از آن، در اين حد وسيع امکان پذير نبوده است. اين امر مي تواند منافع و مضاري را در پي داشته باشد. محدوده شمول مفهوم حريم خصوصي در اين مقاله بحث شده و سپس به ارزش داوري در باب افشاي اطلاعات مربوط به آن پرداخته شده است و حفظ حريم خصوصي از ارزشهاي اولي در تفکر اسلامي محسوب گرديده است. در ادامه به عناوين متعددي که کارهاي ما بدان متصف مي شود اشاره مي شود و اين که مطابق هر عنوان ارزش داوري مستقلي مي تواند وجود داشته باشد. البته گاهي ارزش حمايت از حريم خصوصي با ارزشهاي نهادي و خصوصي ديگر در تعارض قرار مي گيرد و حل تعارض بر اساس اولويت در ارزشها مطابق ديدگاه دين اسلام صورت خواهد گرفت.

 نسخه قابل چاپ