ده نكته درباره موفقيت ائمه جماعات در ارتباط با جوانان

درآمد: اهميت جايگاه امام جماعت:

در گذشته مساجد به عنوان پایگاه های فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی به شمار می رفتند و در واقع بستری برای مدیریت و توسعه دین بوده اند، در حال حاضر مساجد احیاء سنتهای دین را دنبال می كند اما باید یك نقش دیگر را نیز در دستور كار خود داشته باشد و آن انتقال و ارتقاء مفاهیم فرهنگی متناسب با شرایط روز است. و اين مهم توسط امام جماعت محقق خواهد شد.

امام جماعت نقش كليدي و محورين در تعميق و احياي كاركرد مسجد دارد. عاملي كه جذابيت ويژه به مساجد مي بخشد، در حقيقت وي يكي از عوامل توسعه به حساب مي آيد.

بی تردید مسجدی می تواند همان مسجد مورد نظر اسلام و پیامبر باشد كه یك امام جماعت، با توان مدیریتی بالا، عادل و جامع آن را رهبری كند. براستى مصداق كامل آنان كه مساجد خدا را عمارت مي كنند ائمه جماعاتى هستند كه در ابعاد گوناگون مسجد را گرم و رونق مي بخشد. بر همين پايه است كه فقيهان مصرف نمودن درآمدهاى مربوط به مسجد را براى امام جماعت جايز مي شمردند. زيرا آن بخش از اموال مسجد كه در اين راه هزينه شود در حقيقت براى آبادى رونق و تعمير مسجد صرف شده است. تعميرى كه از عمارت مادى مسجد به مراتب بالاتر و برتر است چه برخوردارى مسجد از امام جماعتى كه شايسته موجب عمران و آبادى معنوى آن است.

علامه طباطبايي در بحث روايي ذيل آيه «اقيموا وجوهكم عند كل مسجد»نقل مي كند كه منظور «ائمه» مي باشند و توضيح مي دهد كه مراد از ائمه، امامان جماعت هستند. ايشان در ادامه بحث روايي اضافه مي كند كه منظور از «خذوا زينتكم عند كل مسجد» نيز «ائمه» مي باشند فلذاست كه جلو انداختن امام جماعت، زينت نماز است و بسيار پسنديده و مستحب است كه برگزيدگان و خوبان جامعه براي امامت انتخاب شوند.1

ابن خلدون امامت جماعت و پيش نمازي را از شئون امامت بزرگ يا خلافت اسلامي به حساب مي آورد:

« بايد دانست كه كليه مناصب شرعي ديني، مانند نماز (پيشنمازي) و فتوي و قضا يا داوري و جهاد و محتسبي در زير عنوان امامت بزرگ يا خلافت مندرج است، چنان كه گويي خلافت به منزله دستگاه رهبري بزرگ و ريشه جامع و كامل است و اينها (يعني مناصبي را كه ياد كرديم) از آن منشعب مي شود و داخل در آن است؛ از اين رو كه خلافت و تصرفات آن به طور عموم ناظر بر همه احوال ديني و دنيوي اسلام است و اجراي احكام شرع درباره امور اين جهان و آن جهان مردم مي باشد. پيشنمازي اين منصب بالاترين مقامات دستگاه خلافت است و برتر از همه مناصب و بخصوص بالاتر از مقام پادشاهي است كه هر دو مندرج در خلافت اند.»2

حضرت امام خميني نيز با توجه به نقش مهم مسجد در ابعاد عبادي ـ سياسي، نظامي و اجتماعي، وظيفه امام جماعت را بسيار گسترده‌تر از يك نماز جماعت مي‌دانستند، و لزوم شايستگي و احراز شايستگي امام جماعت را مورد تأكيد قرار مي‌دادند و بر اين مسئله تأكيد داشتند كه استقامت هر مسجد و اهل مسجد بستگي به امام جماعت آن دارد، چرا كه گاه عدم شايستگي او، موجب انحراف و دوري جماعتي از مسلمين از مسير حق مي‌شود. آن فقيد فرزانه مي‌فرمودند:

«استقامت هر مسجدي و اهل هر مسجد به عهدة امام مسجد است. ...گوينده‌ها بايد مستقيم باشند تا بتوانند مستقيم كنند. ائمه جماعات بايد مستقيم باشند تا بتوانند مستقيم كنند ديگران را.»3

توجه خاص آن بزرگوار بر لزوم دقت و حساسيت در تعيين و نصب امام جماعت مخصوصاً در مساجد خاص و پرجمعيت تا آنجا بود كه حتي در مواردي شخصاً امام جماعت برخي از مساجد را انتخاب و معرفي مي‌كردند4كه اين انتخاب‌ها از دو جهت حائز اهميت و قابل دقت مي‌باشد:

اولاً: تعيين و انتخاب امام جماعت مساجد به قدري مهم و حائز اهميت است كه در بعضي موارد رهبر حكومت اسلامي، شخصاً اقدام مي‌فرمودند.

ثانياً: با توجه به تأكيدات مكرر آن بزرگوار بر نقش سياسي، اجتماعي و نظامي مسجد، علاوه بر نقش عبادي آن، اين مطلب به دست مي‌آيد كه لازم است ائمه جماعات مساجد، افرادي آگاه به زمان و با تأييد علماء انتخاب شوند.5

1. قلوب ديگران را با جذابيت و نفوذ اجتماعي تسخير كنيم

در بحث ارتباطات انسانى، يكى از موضوعات مهمّى كه بسيار بدان پرداخته شده، مفهوم نفوذ اجتماعى است. نفوذ اجتماعى به زبان ساده يعنى اين كه كسى بتواند ديگران را با گفتار و يا رفتار خود تحت تأثير قرار دهد. وقتى در عرف گفته مى‏شود فلانى شخص با نفوذى است، يعنى او با پول خود و يا به وسيله دوستى و آشنايى (به اصطلاح پارتى)، قادر به انجام دادن كارهايى است كه از همه كس برنمى‏آيد.

بعضى با سِحر كلام خود، ديگران را تحت تأثير قرار مى‏دهند و راه‏هاى نفوذ در انسان‏ها و كنترل آنها را مى‏دانند. بعضى نيز رفتار جذّاب و منش جالب توجّهى دارند و مى‏توانند ارتباطات بسيار قوى با ديگران برقرار كنند و از قِبَل همين شبكه قدرتمند ارتباطى به بسيارى از خواسته‏هاى خود برسند.

مهارت نفوذ اجتماعي براي متخصصان، معلمان، مصلحان و سران قد‌رت د‌ر جامعه اهميت زياد‌ي د‌ارد‌، زيرا آنها خيلي وقت‏ها مي‏خواهند‌ با اعمال نفوذ بر مراجعان و زيرد‌ستان خود‌، به اهد‌افشان برسند‌. مثلاً يك پزشك براي آن كه اطمينان يابد‌ بيمار لجوجش از د‌رمان مورد‌ نظر وي پيروي مي‌كند‌، از تكنيك‏هاي ترغيبي و نفوذي خود‌ استفاد‌ه خواهد‌ كرد‌ يا يك مد‌ير براي اد‌ارة نيروي انساني تحت امر خود‌ش، بايد‌ آنها را ترغيب كند‌، نه اين كه به قهر متوسل شود‌.

امام جماعت باید علاوه بر جاذبه هاي اخلاقی، رفتاری جاذبه های ويژه اي از نظر ظاهری داشته باشد، جذّابيت مى‏تواند افراد را به شدّت تحت تأثير قرار دهد.

نكته قابل توجّه اين است كه اين مزيّت، قدرت و بُرد فوق‏العاده‏اى يافته است. شواهد روشنى داريم كه اشخاص خوش‏قيافه، در جامعه ما نفوذ زيادى دارند. در آزمايشى، آزمايش‏شوندگان به تماشاى يك آگهى تبليغاتى پرداختند كه در آن، فردى جذّاب با استدلال‏هاى ضعيف سعى مى‏كرد آنها را ترغيب كند از عطر خاصّى استفاده نمايند. همان‏طور كه انتظار مى‏رفت، آزمايش‏شوندگان بيشتر تحت تأثير جذّابيت آگهى‏دهنده قرار گرفتند تا دلايل وى. وقتى ما شخصى را در قيافه، منش و رفتار اجتماعى جذّاب مى‏دانيم، خودبه‏خود خصايص مثبت ديگرى را نيز به وى نسبت مى‏دهيم. تحقيقات نشان مى‏دهد افراد جذّاب در تغيير دادن عقايد ديگران موفّق‏ترند.

امروزه در مقياس وسيع نيز رسانه‏هاى عمومى و دستگاه‏هاى تبليغاتى و همچنين اربابان قدرت با استفاده از شيوه‏هاى مختلف ترغيب و با توجّه به زمينه تأثيرپذير بودن افرادِ جامعه، سعى در حفظ موقعيت و ترويج مقاصد و اهداف خودْ را دارند. اين گروه‏ها به اصطلاح رگِ خواب مردم را مى‏دانند و حتى تحقيقات وسيعى براى افزايش جذابيت پيام‏هاى تبليغاتى خود انجام داده‏اند. اين پيام‏هاى تبليغاتى مى‏تواند در مورد يك كالاى مصرفى و يا حتى يك «ايده» و «ايسم» سياسى باشد.

در طول تاريخ نيز ديده‏ايم كه بسيارى از سياستمداران كهنه‏كار با سوار شدن بر موج احساسات عمومى و از طريق همين شيوه‏هاى ترغيبى، سرنوشت جامعه و افراد را به سوى ديگرى برده‏اند و حتّى نگرش افراد جامعه و ذهنيّت آنها را تغيير داده‏اند، به طورى كه افرادى با سلامت روانى كامل، دست به كارهايى زده‏اند كه در شرايط عادى محال به نظر مى‏رسد.6

در پايان باز هم تاكيد مي شود بخش اعظم اين جذابيت از طريق مناسب بودن ظاهر امام جماعت، رعایت نظافت و بهداشت شخصی محقق خواهد شد.

2. مهارت مدیریت بر زمان و گفتار را فرا گيريم

از دیگر دستاوردهای برخورداری امام مسجد از مدیریت قوی و منسجم ، مدیریت زمان است، امام جماعت باید با برخورداری از مدیریت قوی، برنامه ها را مختصر و مفید برگزار كند تا در مخاطبان دلزدگی ایجاد نشود.

يكي از مواردي كه موجب خستگي و ملالت جوانان مي‌شود انجام سخنراني‌هاي طولاني يك‌ساعته يا بيشتر از آن مي‌باشد كه به هيچ وجه پسنديده نيست. عدم رعايت حد اعتدال در سخنراني‌ها موجبات گريز جوانان از مساجد را فراهم خواهد ساخت. لذا بايد كلام خود را با بياني شيوا و جذاب براي مخاطبان ‌جوان ارائه كنيم تا به ذائقه آنان شيرين آيد و شاهد حضور مستمر آنان در مسجد شويم. مداحي‌ها هم بايد كوتاه و مستند بيان شوند. لذا خطيب و مداح بايد حق مطلب را به خوبي ادا كنند، تا جوانان از اين طريق به مساجد جذب شوند‌.

پیامبر ( صلّی الله علیه و آله )همواره امامان جماعت را به رعایت این نكته در نماز ترغیب می نمود.

امام علی ( علیه السّلام ) نیز می فرماید:«آخرین سخن محبوبم پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ با من این بود كه: علی جان! در نماز جماعت حال ضعیفترین مأموم را مراعات كن.»7

در حدیثی ديگر از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در راستاي پرهیز از افراط و تفریط و رعایت اعتدال در همه زمینه هایی كه به اداره مسجد برمی گردد آمده است:«كسی كه امامت گروهی را بر عهده گیرد و در برخورد با آنان و قرائت و ركوع و سجده و نشست و برخاست خود، راه اعتدال و میانه روی را در پیش نگیرد. نمازش مورد پذیرش خداوند قرار نمی گیرد و از كتفان او تجاوز نمی كند. چنین امامی نزد خداوند، همچون پادشاه ستمگر و متجاوزی است كه برای خیر و صلاح زیر دستان خود تلاشی نكرده و فرمان خدا را در میان آنان بپای نداشته است .....»8

لذا در نمازهاي جماعت بايد به طور معمول و متعارف برگزار شوند و امام جماعت از طول دادن نماز و خيلي آهسته خواندن آن پرهيز كرده‌، سوره‌هاي طولاني را در نماز نخواند، سجده‌ها را طولاني نكند. امام جماعت مي تواند براي مسجد جدول برنامه هفتگي تنظيم كرده و سعي كند آن برنامه را اجرا نمايد و جز در موارد خاص برنامه‌هاي آن را لغو نكند. بنابراين امام جماعت بايد به طور سنجيده فعاليت كرده و مطابق طبع ظريف جوانان حركت كند.

3. در پاسخ به شبهات جوانان پاسخگويي منطقي باشيم.

پرسشگري از ويژگيهاي نسل جوان است به گونه اي كه اگر رابطه نزديك تري با آنها برقرار شود يا فضاي مناسب را ايجاد كنيم متوجه مي شويم كه سئوالات زيادي نسبت به عملكرد سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي حال حاضر و حتي نسبت به عملكرد گذشته دارد. بديهي است بايد پرسشگري اين نسل را ستود و با سعه صدر بدانها پاسخ داد و راه انديشيدن را به آنها آموخت تا زمينه رشد استعداد هاي دروني ايشان فراهم شود و در اين راه ائمه جماعات بايد به موارد زير توجه نمايند:

1ـ سعه صدر و گشاده رویی در برخورد با قشرهای گوناگون و توان جذب آنان به اسلام و مسجد؛ كه در روايت آمده است كه:«آلَهُ الرِیاسَهِ سَعَهُ الصَّدرِ»9«ابزار ریاست، سعه صدر است.»

یكى از راه‏هاى استحكام پیوند میان مسجد و جوان، رفع نیاز فكرى و معنوى جوانان مى‏باشد. جوانان ذهن خلاق و جستجو گرى دارند و همواره به دنبال كشف حقیقت و حل مسائل و پاسخ گویى به شبهات‏اند. علاوه بر آن امروز شبهه افكنى در حوزه فرهنگ دینى یكى از پر خطرترین جلوه‏هاى تهاجم فرهنگى در عرصه تربیت دینى است این شبهات به قول استاد مطهرى، گذرگاه خوبى هستند اما عدم پاسخ گویى به آن‏ها موجب تزلزل در عقاید واندیشه‏هاى دینى آنان مى‏گردد و پایه‏هاى تربیت دینى را سست مى‏گرداند. جوان اگر احساس كند كه مسجد محلى براى پاسخ گویى به سؤالات اوست و در آن شخصیت ارزشمند‏ و فرهیخته‏اى است كه درد او را درك مى‏كند، خواه ناخواه به سمت و سوى او متمایل مى‏گردد و دیگران رانیز با خود همراه مى‏سازد.

استاد مطهرى مى‏گوید: ما امروز از این نسل گله داریم كه چرا با قرآن آشنانیست چرا در مدرسه‏ها قرآن یاد نمى‏گیرند حتى به دانشگاه هم كه مى‏روند از خواندن قرآن عاجزند البته جاى تأسف است كه این طور است اما باید از خودمان بپرسیم ما تاكنون چه اقدامى در این راه كرده‏ایم؟ آیا با همین فقه و شرعیات و قرآن كه در مدارس است توقع داریم نسل جوان با قرآن آشنایى كامل داشته باشد؟ قرآن از مؤمنان مى‏خواهد كه سخنانشان محكم و استوار باشد »قولوا قولاًسدیاً؛10این نكته در تربیت دینى و جذب جوانان بسیار مهم و حیاتى است كه سخنان مربى باید همچون سدى محكم جلوى امواج مختلف مقاوم باشد.11

4. ارتباط چهره به چهره را فراموش نكنيم

شاید بتوان گفت ارتباط، یكی از قدیم‌ترین و در عین حال عالی‌ترین دستاوردهای بشر بوده است. در اسلام نیز آموزه‌های نورانی فراوانی وجود دارد كه پیروان خود را به ارتباطی موفق و مؤثر فرامی‌خواند.

در اسلام، خوشرویی و برخورد خوب با دیگران، پایه ارتباطات اجتماعی است و آثار فراوانی برای آن بیان شده است. با شناخت مخاطبان خود كه دارای چه روحیات و احساساتی هستند می تواند بر تأثیرگذاری و تربیت ایشان تأثیر بگذارد

معمولاً ارتباط امام جماعت با مخاطبان تنها در مسجد برقرار است در صورتي كه اين ارتباط آنگاه مي تواند زمينه ساز پيوند محكم مخاطب با مسجد و نماز شود كه پا فرا تر گذاشته و به حوزه زندگي فردي و اجتماعي افراد نيز تسري يابد. آنگاه است كه امام جماعت به سان طبيبي درمانگر به كمك درمندان جامعه مي شتابد و از حالت انزوا خارج مي شود.

از ديگر سو روابط و احترام میان امام جماعت و جوانان، نباید در چارچوبی خشك و رسمی باقی بماند. و باید به روابط عاطفی بیانجامد؛ یعنی امام جماعت به عنوان یكی از دوستان جوانان به شمار ‌رود. امام جماعت برای اینكه سطح روابطش را با جوانان به این حد برساند باید به مسائل گوناگونی توجه داشته باشد و همواره جوانان را همراهی كند. او می‌تواند در مشكلات، آنان را یاری كند، موفقیت‌هایشان را به آنان تبریك بگوید، از ناراحتی و غم‌‌هایشان ابراز تأسف كند، هدایای كوچكی همچون عطر، تسبیح و انگشتر به عنوان یادگاری به آنان تقدیم كند، در صورت امكان، روز تولدشان را به آنان تبریك بگوید و كارهای دیگر كه با توجه به شرایط امام جماعت و فرهنگ و روحیات اهالی محل در برقراری و ایجاد ارتباط دوستانه و محبت آمیز مؤثر است.

بهتر است ارتباط امام جماعت و جوانان به روابط حضوری محدود نشود. برقراری ارتباط كتبی نیز میان جوانان و امام جماعت بسیار مفید است. در این صورت، جوانان از اینكه امام جماعت به آنان احترام می‌گذارد و به شكل خصوصی، مطلبی را برای آنان بیان كرده، احساس شخصیت می‌كنند، به امام جماعت نزدیك شده و مطالبی را كه نمی‌توانند بیان كنند كتبی با امام جماعت در میان می‌گذارند.

البته امام جماعت پیش از اینكه درباره جلب جوانان به مسجد و برقراری ارتباط با وی اقدام نماید، به باید طور كامل از نیازها و روحیات، ارزش‌ها، خواسته‌ها، سلیقه‌ها، توان‌ مندی‌ها و آسیب‌هایی كه جوان را تهدید میكند و راه‌های رویارویی با آن آگاه باشد. در این صورت می‌تواند فعالیت‌ها و برخوردهای خود را با جوانان به شكلی تنظیم كند كه علاوه بر رفع نیازهایشان، آنان را به مسجد بكشاند. در غیر این صورت، امید زیادی برای موفقیت امام جماعت در جذب جوانان به مسجد وجود ندارد.

شناخت موانع برقراری ارتباط عمیق و پایدار میان جوانان و امام جماعت، یكی از مهم ترین كارهایی است كه امام جماعت باید برای رسیدن به این اهداف انجام دهد؛ چون آگاهی از این موانع، برای انتخاب راه كارهای درست در جهت رفع موانع لازم است.

آشنايي با مهارتهاي ارتباطي این امكان را به ما می‌دهند كه به شكلی راحت‌تر با دیگران ارتباط برقرار كرده، بر مجموعه ارتباطی خود بیفزاییم. این توانایی به ایجاد روابط بین فردی مثبت و مؤثر فرد با انسان‌های دیگر كمك می‌كند. در مهارت‌های ارتباطی، ما با روش شروع، ادامه و پایان یك ارتباط آشنا می‌شویم.

امروزه اگر چه اكثر ارتباطات و تعاملات جوانان از دريچه اينترنت و ديگر وسايل ارتباط جمعي انجام مي شود اما با هم ارتباط چهره به چهره با مخاطب به عنوان روشي سنتي از كاركردي كارآمد برخوردار است چرا كه فناوري روز غرب فاقد روح و عطوفت است و در بسياري از موارد كاري كه ارتباط چهره به چهره مي كند اين وسايل قادر به انجام آن نيستند.در فضاي مجازي همه با تخيل زندگي كرده و اين فضا در حقيقت با واسطه تصوير سازي است كه تاثير خود را مي گذارد و در شرايط مختلف امكان دارد كه افراد به تصوير خود ساخته نيز اطمينان نكنند ولي در فضاي واقعي اين ذهنيت بعنوان عامل بازدارنده وجود نداشته و ارتباطات صددرصدي شكل مي گيرد لذا تاثير ارتباط چهره به چهره چندين برابر ارتباط در فضاي مجازي بوده و متوليان امر نبايد فرصت ديدار با جوانان را به سادگي از دست دهند.12

بديهي است اين در ارتباطها باید علاوه بر رعایت احترام اجتماعی، طراوت و سرزندگی وجود داشته باشد و در قالب برخوردهای خشك، مقدس نما و تعصب گرا (به اصطلاح پیرمردانه) خلاصه نشود.

5. از تراكم كاری و اشتغال فراوان خود بكاهيم

كسي كه مسئوليت كاري را بر عهده مي گيرد بايد فرصت و دقت لازم را داشته باشد و چه مسئوليتي بالاتر از امام جماعتي كه مسئوليت هدايت مردم را عهده دار است. هر گاه مسجد بخواهد نقش خود را به خوبی ایفا كند نیازمند آن است كه امام جماعت از نظر وقت و برنامه ریزی به اندازه كافی سرمایه گذاری كند و اهتمام جدّی به مسجد و برنامه های آن داشته باشد. عمل پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در این زمینه الگوی خوبی برای ماست. آن حضرت پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مسجد می نشست و بخشی از این وقت را صرف پاسخ گویی به پرسشهای مسلمانان می نمود.13

امام جماعت بايد در حد امكان در اختيار مسجد باشد ؛يا اينكه حداقل چند شغله نباشد . اگر امام جماعت چند شغله باشد، بايد نايب براي مسجد بفرستد و امام غير راتب نمي تواند همه وظايف امام جماعت را ادامه دهد و در عين حال اين عدم تبات خود به رابطه مخاطبان با امام جماعت لطمه خواهد زد.

امروزه برخي با وجود حجم كاري و اشتغالات فراوان در مناصب مختلف عهده دار اقامه نماز در مساجد مي شوند بديهي است اين شخص توانايي انجام اين رسالت عظيم را به شكل مطلوبي نخواهد داشت و تنها به اقامه نماز اكتفا خواهد كرد. از ديگر سو این تراكم كاری علاوه بر خستگی جسم، سبب كسالت و افسردگی روحی نیز می شود. در حالي كه رفتن به مسجد نیاز به امنیت روحی و آمادگی جسمی و روحی دارد.

6. به روز باشيم

عامل ديگر در جذب جوانان به مسجد، برخورداري از علم و دانش روز است. در دوراني كه روزگار سرعت اطلاعات و ظهور و هجوم فرهنگ ها و انديشه هاي مختلف است، روحاني مسجد بايد از علوم و ادبيات روز آگاه باشد تا بتواند مشكلات فكري جوانان را پاسخ گويد.

قبل از اينكه دانشگاهها در ايران تاسيس شود ، حوزه ها و روحانيان با اكثر علوم روز آشنا بودند . ايشان با علوم مختلفي چون اسطرلاب، هيئت، نجوم، فلسفه، طب، فقه، اصول، ادبيات فارسي، عربي، عبري و فرانسه آشنايي داشتند. از همین روست كه در روایات اسلامی، تأكیدی خاصّ بر نمازگزاردن پشت سر عالم و دانشمند شده است.

درحدیثی از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ آمده است:«كسی كه پشت سر عالمی نماز بگزارد، همچون كسی است كه در نماز به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ اقتدا كرده است.»14

ضعف در شناخت و تحليل مسائل سياسي و اجتماعي روز ونيز عدم آشنايي با پديده ها و فرق نوظهور از جمله مواردي است كه هر امام جماعتي مكلف به دنبال نمودن و تحقيق در اين امور است. بدون شك اين تسلط بر علوم و شرايط زمان از امام جماعت در اذهان جوانان تصوير فردي مقتدر و صاحب نفوذ را نمايان مي سازد.

7. منابع انساني و امكانات مسجد را مديريت كنيم

«یكی از مهم‌ترین مسائل در مسجد مدیریت آن است؛ لذا با توجه به اهميت برنامه‌ريزى در برنامه‌هاى دينى،‌فرهنگی و آموزشی مسجد، ضرورى است كه ائمة جماعات اولين برنامه‌ريز باشند تا بتوانند اهل مساجد را هم به منظور تقويت بنية دينى و مذهبى آنان و هم به منظور بهره‌بردارى در مسائل سياسى و اجتماعى و ارتقاى ميزان آگاهى آحاد مردم مهيا سازند. رسيدن به اهداف مذكور نيازمند برنامه‌ريزى، سازماندهی امكانات و نیروها و نهایتاً كنترل و نظارت بر اجرای برنامه‌هاست. بنابراین آنچه مهم به نظر می‌رسد این است كه ائمة جماعات با آگاهی كامل به مدیریت مسجد علاوه بر مشورت با نمازگزاران و هیأت امنای مسجد، تصمیم نهایی را خود اتخاذ و اعمال نمایند. اهمیت این موضوع تا آنجا است كه رسول اكرم(ص) شخصاً مدیریت و امامت مسجد النبی را به عهده داشتند و در غیاب ایشان، مدیریت مسجد به عهدة كسانی بوده است كه به تشخیص آن حضرت صلاحیت امامت را داشته‌اند.»15

اين مديريت به ويژه در مورد عوامل انساني مسجد مورد نظر است چرا كه براي رسيدن به اهداف كلان عقيدتي و فرهنگي مسجد امام جماعت باید به عنوان رهبری فرهنگی بر دلهای عوامل اجرایی حكومت كرده و دلهای آنان را مسخر كند . اين مهم از طريق هدايت، ساماندهي، مديريت و نظارت بر منابع انساني مسجد تحقق پذير است. امام جماعت در كسوت مديري توانا و كاردان پس از شناسايي استعدادها و ظرفيتهاي هر يك از افراد در يك طرح جامع جايگزاري نيروها را انجام داده و در كنار آن به تربيت كادر متخصص جهت برگزاري برنامه هاي مسجد همت مي گمارد.

امروزه جوانان مشتاقي با اسامي گوناگوني چون كانون فرهنگي ورزشي-بسيج- انجمن اسلامي- موسسه قرآني-كانون علمي و ...در مسجد حضور دارند. امام جماعت مي تواند با تمركز و جهت دهي اين افراد و استفاده حداكثري از توان ايشان طرحي نو در جهت توسعه و بسط معارف ديني در اندازد به گونه اي كه هر جوان با هر سليقه اي با مسجد مرتبط بوده و در فضاي پر مهر مسجد تنفس مي كند.

نقش راهبردي امام جماعت در برطرف نمودن اختلاف و دودستگی میان نمازگزاران با ظرافتي ویژه و بازگشت به فضای مسالمت آمیز مسجد و نيز پرهیز از خودمحوری افراد، بسيار راهگشا خواهد بود و اين همان چيزي است كه در حال حاضر بسياري از مساجد از فقدان آن رنج مي برند.

8. از مطالبات جوانان نياز سنجي مستمر كنيم

اكثر اوقات ما عادت كرده ايم كه بدون شناخت كافي از نيازها و مشكلات جامعه برنامه هايي را براي آن ها تدارك ببينيم و در اجراي برنامه ها نيز به شكل دستوري، آمرانه و پدرمآبانه عمل كنيم، در نتيجه برنامه ها موفقيت مورد انتظار را نخواهند داشت .

«نيازسنجي در واقع فرايند جمع آوري و تحليل اطلاعات است كه براساس آن نيازهاي افراد ، گروهها ، سازمانها و جوامع مورد شناسايي قرار مي گيرد . از اين رو گام آغازين در فرايند برنامه‌ريزي ، شناسايي هدفها يا نقاط مطلوب است . هدفها عموماً ريشه در نيازها دارند . از اين رو براي طراحي و اجراي برنامه هاي واقع بينانه و اثربخش ، ضرورت دارد تا نيازها دقيقاً سنجيده و براساس نيازها ، اهداف ويژه برنامه تدوين شوند و سپس مجموعه اقدامات و وسايلي كه به بهترين وجه نيازها را محقق مي سازند ، پيش بيني شوند . شناخت و تحليل اثربخش نيازهاي آموزشي ، پيش نياز يك سيستم آموزشي موفق است.»16

عدم تطابق فعاليتها و برنامه هاي امروز مساجد با فضاي فكري و روحي جوان معاصر از ديگر مواردي است كه نيازمند مداقه جدي است. جوان امروز آنچه مي خواهد و از مسجد و امام جماعت انتظار دارد نمي يابد و در انتظار تحولي بنيادين در طرحها و برنامه ها است. لذا بر امام جماعت باید بر اساس نیاز مخاطبان فعالیتها و برنامه های مسجد را طراحی و اجرایی كند .

اين در حالي است كه جبهه معارض با مطالعات عميق روانشناسي و علمي طبع و ذائقه جوانان ما را سنجيده و هر روز به فراخور حال ايشان محصولاتي را توليد و عرضه مي نمايد و ما در اين ميان هنوز دنباله رو سبك هاي ديرين خود هستيم.

لذا بر هیئت امنا و امام جماعت فرض است كه حداقل هر ماه جلسه‌ای ویژه‌ را برای جوانان برپا و مطالبی را بر اساس نیازها و پیشنهادهای آنان مطرح كنند و بازخوردي از برنامه هاي ارائه شده در مسجد را دريافت نمايند.

در صورت لزوم ، برای پربارتر شدن این جلسه‌ها می‌توان از كارشناسان و میهمانان نخبه نیز دعوت كرد. امروزه مسائلي چون بلوغ، روابط دختر و پسر، ازدواج، تحصیل، بررسی آثار تحصیل و تربیتی نماز، نقش نماز در زندگی زوج‌های جوان و عشق مجازی یا حقیقی، از اولويتهايي است كه جوانان با آن رو به رو هستند.

9. الگوي واقعي نمازگزاران باشيم

عملكرد نمازگزاران به ويژه امام جماعت باعث رغبت يا رويگردانی جوانان به نماز جماعت است. تناقض در كردار و رفتار نمازگزاران از عوامل موثر در بی‌رغبتی جوانان برای حضور در نماز جماعت است. امروزه تحقيقات نشان مي دهد عملكرد منفی نمازگزاران و عمل نكردن آن‌ها به تعهدات دينی و اصول عملی و اخلاقی، اصلی‌ترين عامل كاهل‌نمازی جوانان است چرا كه زمانی كه آنان رياكاری افراد نمازگزار را مشاهده می‌كنند از تأثيرات نماز دلسرد می‌شوند.

در تعاليم ديني ما نيز تاكيد بر تبليغ غير لساني و عملي شده است چنانكه امام صادق(ع) در حديثي گهر بار مي فرمايند::«كونوادعاة الناس بغير السنتكم: با رفتار و كردارتان دين مرا تبليغ كنيد ونه تنها با زبان هاي تان»17

در آيه 45 سوره عنكبوت نيز مي فرمايد: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء و َالْمُنكَرِ و َلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُِ؛ نماز را برپا دار كه نماز از كار زشت و ناپسند باز مى‏دارد و قطعا ياد خدا بالاتر است» نيز بر اين مطلب صحه گذاشته است كه نماز بايد ما را از فحشا و منكر باز دارد و مادامی كه فرهنگ نماز در ميان نماز گزاران درونی نشود، جوانان نيز به آن جذب نمی‌شوند و رغبتی نسبت به اقامه نماز نشان نمي دهند.

امام علی (ع) در اين موضوع مي فرمايند: «من جعل نفسَه للناس اماماً فلیبدأ بتعلیم نفسِه قبل تعلیم غیره .» كسی كه خود را امام و پیشوای مردم قرار می دهد باید به آموزش و تهذیب خود قبل از دیگران بپردازد.

بر همین اساس، از دیدگاه فقه اسلامی، نمازگزاردن با امامی كه پرهیزگارتر، مورد اطمینان و دارای فضیلتهای بیشتری باشد، برتر است.18

عالم بزرگوار آيه ا...ملا محمد مهدي نراقي مي‌فرمايد: «سزاوار است امام جماعت در ميان مردم به فزوني صفاي دل و رو آوردن به خدا و خشوع و خضوع و ديگر شرائط باطني ويژگي و امتياز داشته باشد؛ زيرا او پيشواي ايشان است و نفوس آن جماعت را به سوي خدا مي‌كشاند پس بسيار زشت است كه دل او در نماز غافل يا در وادي وسوسه‌هاي باطل باشد و از اين بدتر و زشت‌تر و ناپسندتر آن كه التفات دل او به كساني كه در پشت او هستند بيشتر از التفات دل به صاحب مُلكي باشد كه بر همه احاطه دارد. آيا از داناي نهانيها شرم نمي‌كند كه خود را به عنوان پيشواي امت مي‌گمارد و در جاي رسولان خدا و اوصياي راشدين او مي‌ايستد و از ايشان نيابت مي‌كند، در حالي كه دل او از عموم مردمي كه به او اقتدا نموده‌اند بيشتر از عظمت و جلال الهي دگرگون مي‌شود. پس هر امام جماعتي بايد خود را بيازمايد اگر اين صفات پليد در او نبود امامت كند و گرنه ترك نمايد و خود را به هلاكت نيفكند.»19

10. خلاق باشيم

استفاده از ابزار گوناگون و متنوع و ارائه طرحهاي خلاقانه در جذب جوانان به مسجد بسيار مورد توجه است. عدم ظهور خلاقيت در برنامه‌های مسجد كه اغلب یكنواخت،‌كسالت‌آور و خسته‌كننده است از جمله مواردي است كه مكرر از زبان جوانان شنيده مي شود. به عبارت دیگر، همان‌گونه كه بدن انسان از خوردن غذاهای یكنواخت افسرده و بی‌اشتها می‌شود، طرح مباحث تكراری نیز اسباب خستگی و افسردگی اهل مسجد را فراهم نموده، روح و جان انسان را ملول و آزرده می‌سازد. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِكْمَةِ»20این قلوب آدمیان همچون بدن آنها گاه، خسته می‌شود؛ پس [برای رفع خستگی آن] از حكمتهای نو و تازه بهره جویید.

امامان (ع) نيز برای دعوت مردم به خدا از همه ابزارهای مفید و جذّاب بهره می گرفتند گاه موعظه داشتند، گاه خطابه می خواندند و گاه شعر می سرودند.21 و شاعران متعهد را مورد تشویق قرار می دادند. تشویق شاعران متعهد در سیره امامان به معنای استفاده از هنر در تبلیغ دین است پیامبر اكرم(ص) به شاعران متعهد بهاء می داد و آنان را تشویق می كرد كه شعر مذهبی بسرایند و در مورد اشعاری این چنین فرمود: «والّذی نفس محمد بیده فكانها تنهضونهم بالنبل»(25) به آن كسی كه جان محمد(ص) در دست قدرت اوست، با این اشعار گوئی تیر به سوی آنان پرتاب می كنید.

آنچه در این عرصه گفتنی است آن است كه امامان(ع) در نشر پیام مكتب تنها از یك ابزار استفاده نمی كردند، از شیوه ای متنوع بهره می بردند و بویژه هنر متعهد را در خدمت مكتب به كار می گرفتند.22

جوانان، روحيه پرشور و با نشاطي دارند و بسيار تنوع طلب هستند با سليقه ها ي روحي وخواسته هاي متفاوت؛بر اين اساس يكي از مواردي كه در جامعه امروز مي تواند مساجد را از انزوا خارج كند شناخت وضعيت موجود و شناخت روحيه جوانان و سليقه هاي تنوع طلبي آنها در برنامه هاي فرهنگي و فكري است كه بايد با برنامه هاي مختلف هنري،ورزشي،فرهنگي ،علمي و تفريحي فضاي حضور جوانان را وسيع تر سازند .

كوتاه سخن آنكه اين خلاقيت بايد در تمامي حوزه ها اتفاق افتد در روش سخنراني و ارائه پيام ، در انتخاب موضوعات، در استخدام كلمات و در برنامه ريزي هاي كلان براي مسجد كه همگي در توسعه ارتباط جوانان با مسجد ضروري است.

از باب حُسن ختام، این نوشتار را با حدیثی نبویّ به پایان می بریم. رسول خدا(ص) در بيان پاداش امام جماعت مى‌فرمايد: «مَنْ أَمَّ قَوْماً بِإِذْنِهِمْ وَ هُمْ بِهِ رَاضُونَ فَاقْتَصَدَ بِهِمْ فِى حُضُورِهِ وَ أَحْسَنَ صَلَاتَهُ بِقِيامِهِ وَ قِرَاءَتِهِ وَ رُكُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ قُعُودِهِ فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِ الْقَوْمِ وَ لَا ينْقَصُ مِنْ أُجُورِهِمْ شَىْ ءٌ»23هر كس امامت جمعى را با اجازه خودشان به عهده بگيرد و آنان به امامت او راضى باشند و وى در حضور به جماعت، رعايت نمايد (و به موقع حاضر شود) و نماز را از حيث قيام، قرائت، ركوع، سجود و نشستن نيكو انجام دهد؛ پس براى او مانند ثواب نماز همة مأمومين خواهد بود، بى‌آنكه از اجر آنان چيزى كاسته شود.

پي نوشت ها:

1. طباطبايي، سيد محمدحسين (1347)، الميزان في تفسير القرآن، دارالكتب الاسلاميه، ج8، ص91

2. ابن خلدون (1384)، مساجد در تمدن اسلامي، تهران، نشر رسانش، ص 43- 42.

3. صحيفه امام، ج 9، ص 479.

4. جهت آگاهي از نمونههايي از تعيين امام جماعت توسط شخص حضرت امام، به صحيفه نور ج 22 و 19 صفحات 205 و 114 رجوع شود.

5. فجري، محمّدمهدي، مقاله جايگاه مسجد از منظر امام خميني، نشريه حضور، شماره 50

6 . جهانگيرزاده، محمّدرضا ، مقاله همنوايى و پيشرفت، دو ماهنامه حديث زندگي، سال دوم - شماره هفت، مهر و آبان 1381، ص6(همراه با دخل و تصرف)

7 . عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعه، ج 5، ص469، باب 69 از ابواب صلاه الجماعه، روایت 2.

8 . عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعه،ج5، ص470، باب 69 از ابواب صلاه الجماعه، روایت 6.

9. نهج البلاغه(خطبه ها، نامه ها و كلمات علیّ بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ )، تنظیم: صبحی صالح، ص 501، حكمت شماره 176.

10. احزاب ، آیه 70.

11. مطهرى، مرتضي، ده گفتار، ص 189.

13 . مقاله «جوان و جاذبه های مسجد»، روزنامه ايران، شماره 4294 ،3/6/88 ، صفحه 9

13. سمهودی، علیّ بن احمد، وفاء الوفاء بأخبار دارالمصطفی، ج 2، ص 444 ـ 445، دارالكتب العلمیّه، بیروت، چاپ چهارم، 1404 هـ .ق، چهار جلد در سه مجلّد.

14 . عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعه، ج5، ص416، باب 26 از ابواب صلاه الجماعه، روایت 5.

15 . مقاله«ویژگیهای امام جماعت موّفق»، نشريه مبلغان، مرداد 1388، شماره 118

16 . اسمعيلي، بابك مقاله« نيازسنجي آموزش كاركنان با الگوي دلفاي»، ماهنامه تدبير، شماره185، مهر ماه1386

17 . مجلسي، محمد باقر ،بحارالانوار،ج7،چ 4،تهران:دارالكتب الاسلاميه،1364،ص 303

18 . طباطبایی، سید محمّد كاظم، العروه الوثقی، ص 284، فی فضیله صلاه الجماعه.

19 . نراقي، ملا مهدي، علم اخلاق اسلامي، (ترجمه جامع السعادات) مترجم سيد جلال الدين مجتوي، قم، انتشارات حكمت، چاپ چهارم، 1377هـش، جلد چهارم، ص 452.

20 . ابن ابى الحديد معتزلى، شرح نهج البلاغه، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، قم، 1404 ق، ج 19،ص 16.

21 . بنگرید به كتاب معجم اشعار المعصومین گردآوری مركز الابحاث و الدراسات الاسلامیه (مركز مطالعات و تحقیقات اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی قم).

22 .براي مطالعه بيشتر رجوع كنيد به مقاله« اهل بیت(ع) و بهترین شیوه تبلیغ»، نشريه پاسدار اسلام، بهمن 1383، شماره 278

23 . عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشيعة،ج 8، ص 349.

منبع:namaz.namaz.ir