یعسوب عباسی علیکمر این مقاله با آیهای از قرآن سوره مؤمنون درباره نجات رهایی نمازگزارانی که با خضوع و خشوع نماز را بجا میآورند و در جنب آن از لغو اعراض، و زکات را هم میپردازند، شروع و همچنین به روایتی از رسول الله اشاره شده، آنگاه مقدمهای در بیان سیر تکاملی موجودات جهان هستی، تکامل تکوینی و تحصیلی قابلیت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری انسان از عوامل مختلف نوشته شده، سپس به نقش عرفانی نماز در روح انسانها با توجه به آیات و روایات و چگونگی انبعاث روح خلق بهوسیله نیت در نماز و جایگاه آن در رابطه با مبدأ هستی و صفات برجسته نمازگزاران حقیقی اشاره شده و سرآغازین نماز با یاد خدا و نظر دانشمندان در نقش آرامشآن در افراد جامعه به رشته تحریر درآمده، آنگاه اینکه تفهیم اسرار نماز به دانشجویان چه تأثیری در آنها خواهد داشت، باتوجه به شواهد و قراین علمی و عملی پرداخته شده است. سپس فرق خواندن نماز با اقامه آن و بررسی قرآن کریم در استفاده از کلمات «اقیموالصلاه» و «یقیمون» صورت گرفته، همچنین به بررسی نماز در ادیان گذشته و شواهد آن از قرآن مجید و توصیههایی که به انبیاء الهی در این مورد شده، پرداخته شده و جلوه خاصی که نماز در تمام ادیان داشته با شواهدی از قرآن بیان گردیده است و به توصیف ۷۲ گانه اشاره و نمونهای چند از آن یادآوری گردیده و به نقش مذهب و مراسم مذهبی در برابر ناهنجاریهای اجتماع با توجه به قراین حالیه و مقالیه اشاره گردیده و از هم قرین بودن نماز با زکات در قرآن پرداخته شده و شواهدی از آیات ذکر و نتیجهگیری کلی بهعمل آمده است.
تکامل تکوینی شامل تمام موجودات از جمادات گرفته تا انسانها بلکه بالاتر از آن حتی ملایکه را هم شامل میشود و هرکدام بهطور طبیعی به نحوی از انحاء باتوجه به ساختمان وجودیشان درخط سیر هستی خود به حرکت تکاملی خویش ادامه میدهند. مثلاً نبات رشد و نمو کرده. آخرین مراحل کمال خود را طی نموده و به ثمر میرسد مورد استفاده قرار میگیرد. حیوانات رشد تکاملی خود را از بدو تولد، بلکه از نطفه شروع و در طی دوره کمال خویش به انتهای درجه میرسد و این تکامل بدون اراده نباتات و حیوانات بهطور تکوینی به راه خود ادامه داده و به مرحله پایانی میرسد.
اما در وجود انسانها بخشی از این تکامل بدون اراده انسان است، مانند تبدیل نطفه به علقه و مضقه تا مراحل خلقت و رشد جسمی.
بنا به قول مولوی:
• از جمادی مردم و نامی شدم مردم از حیوانی و آدم شدم بار دیگر چون بمیرم از بشر بار دیگر از ملک پران شوم آنچه اندر وهم ناید آن شوم
• از نما مردم ز حیوان سر زدم پس چه ترسم کی ز مردن کم شدم تا برآرم از ملائک بال و پر آنچه اندر وهم ناید آن شوم آنچه اندر وهم ناید آن شوم
بنابراین تکامل طبیعی موجودات خود بخود پیش میرود اما انسان که اشرف مخلوقات و دارای عقل و شعور و اختیار میباشد و این عاقل و مختار بودن وی را وامیدارد که بعد دیگری از تکامل خود را با اراده خویش از طریق تحصیل کمالات و صیقل روح انسانی در اثر تأثیر و تأثر اجتماعی دینی، فرهنگی، سیاسی و... به دست آورد، لذا در این خط سیر اختیاری تمام عوامل مادی و معنوی همانند محیط خانوادگی، زندگی اقوام، رسومات محلی، اجتماع، مذهب، طرز تفکر، تأمل در طبیعت، نیایش و مانند اینها مؤثر خواهد بود، منتهی برخی تأثیرش بیشتر از دیگران است.
از طرفی چون وجود انسان قابلیت تأثیرپذیری از عوامل طبیعی و غیرطبیعی را دارد و از تمام عوامل به نوبه خود تأثیرپذیری داشته و در همنوعان دیگر جنبه تأثیرگذاری دارد، لذا در مسیر حرکت تکاملی خود تا اندازه قابل توجهی متخلق به اخلاق حسنه کسانی باشد که در محیط خانوادگی، زندگی علمی و سیاسی سرآمد دیگران هستند و در مسیرحرکتی که به سوی کمال است کمتر اتفاق میافتد که کجروی پیشه کنند آنهم میتوان گفت در اثر عواملی دیگر است.
در میان همه عوامل تأثیرگذارنده میتوان عامل مذهب و دین و نیایش را در تکوین آرامش روحی انسان که سبب سعادت و تکامل وی است را بیشتر از سایر عوامل دانست و در میان افراد جامعه هم قشر دانشجو را با توجه به اینکه در قله هرم فرهنگی جامعه قرار دارند بیش از دیگران در نظر گرفت چون این قشر جوانترین افراد و تیزبینترین آنها از هر لحاظ میباشند، مصالح و مفاسد اجتماعی را بزودی درک و در برابرش واکنش نشان میدهند و اگر نماز را با فلسفه وجودی و مفاهیم اصلی آن درک کنند و به جا آورند میتوان به این نتیجه رسید که بهطور قطع در تجلی روحی آنان تأثیر قابل توجهی خواهد داشت و در بازسازی معنوی آنان بیش از دیگران تکامل ایجاد خواهد نمود. از آنجایی که نماز یک نیایش و تجلیگاه انسانها است و در تمام ادیان با خط سیر معنوی و روحی انسانها پیوند ناگسستنی دارد، لذا برای نیل به اهداف عالیه سعادت و تکامل، بهترین روش مذهبی میباشد.
نماز و نقش عرفانی آن در روح و جان انسانها
نماز که برترین شعار همه انبیا در ادیان الهی است در مکتب ارزشمند و انسانساز اسلام سمبل عبادات و بهعنوان دیانت و ملیت اسلامی معرفی شده تا آنجایی که پیغمبر عظیمالشأن اسلام در میان سایر عبادات با جمله قره عینی فی الصلاه آن را نور چشم خود و در استحکام دین با لفظ: الصلوه عمودالدین به منزله ستون خیمه معرفی فرموده است و با این فرمایش: ان قبلت قبل ما سواها قبولی بقیه اعمال را در گرو پذیرش نماز دانسته و در بسیاری از احادیث نماز بهعنوان پیمان خدایی است، نماز همانند قطبنمایی است که کشتی وجود انسان را در میان طوفان دریای متلاطم گناهان و مادیت به ساحل نجات رهبری میکند، نماز حرکت خاص معنوی است نه تنها در مقوله کیف و... بلکه در جوهر هستی نمازگزار و عمق وجود او تأثیر بسزایی دارد و در ساختار وجود معنوی نقش مهمی را ایفا میکند، زیرا صحت آن بستگی تام به نیت دارد و نیت هم انبعاث روح از خلق به خداست و اوج راز نماز کمال انقطاع و فنا فی الله و وصول به معبود یکتاست چنان چه برخی از بزرگان فرمودهاند: با توجه به اینکه نماز مشعر به وصل و رابطه مستقیم با معبود است، لذا هر مرتبهای از آن اثر مناسب آن مرحله را دارد، در این رابطه حقیقی ممکن است نوک شکسته پیکان را از پای نمازگزار واقعی در حالت سجود درآورند و او احساس نکند و در حالت دیگر ناله حزین مستمندی را در حال رکوع بشنود و انگشتر قیمتی خویش را به وی عطا فرماید. جمع این دو حالت از نظر ظاهری بسی دشوار و به عقیده عدهای غیرممکن بهنظر میرسد. ولی این قضیه حیرتانگیز از نظر اسرار نماز و نمازگزاری که فلسفه اصلی آن را با دیده حقیقت بین درک کرده است کاملاً سهل و آسان میباشد. نماز ره آورد وحی خداوندی است و راز آن در خرق همه حجابهای بین عابد و معبود نهفته است و اساس آن بر تسبیح و تنزیه حق.
شروعش به نام او و پایانش هم به یاد اوست. نماز براق عروج و رفرف وصول است و نقشه کمال تجلیات جمال کبریایی که نمازگزار را از حضیض ذلت به اوج عزت میرساند. نمازگزار واقعی در برابر تیرهای بلا که همانند باران از هر طرف به سویش باریدن گرفته در بحرانیترین موقعیت با معبودش راز و نیاز دارد و این دقایق را بهترین لحظات عمرش میشمارد. نماز تأثیری در روح انسانهای وارسته ایجاد میکند که چیز دیگری نمیتواند جایگزین آن باشد، بنابراین در مکتب اسلام ترک آن از گناهان کبیره شناخته شده و به هیچ وجهی در هیچ حالتی ترکش جایز نیست.
اسرار آغازین نماز با یاد خدا
در اینکه نماز با نام و یاد خدا آغاز و نام او پایان میپذیرد میتوان گفت اسرار زیادی نهفته است و ارزشهای معنوی فراوانی وجود دارد از جمله اینکه یاد خدا مرتکبین گناه را هشدار داده و آنها را از زشتیهای باز میدارد و بخش مهمی از ناهنجاریهای اجتماعی را نیز از بین میبرد لذا شروعش با تکبیر یعنی بزرگ شمردن معبود است و ستایش او و استعانت از خداوند برای هدایت به راه راست و اعتراف به بندگی به زبان نمازگزار بیانگر نکته مهمی است که روح نمازگزار به مبدأ عالی معطوف و در افکار و جسم جانش تأثیر بهسزایی دارد و یکی از مهمترین اصلی که در نماز جلب توجه میکند طهارت ظاهری و باطنی نمازگزار است، بهطوری که از نظر فقهی باید لباس، بدن، مکان و محیط نمازگزار پاک باشد و تداوم این پاکیزگی در وجود نمازگزار ملکهای ایجاد میکند و رفته رفته صفاتی را پدید میآورد که به اصطلاح امروزی برای صاحبش پلیس درونی محسوب و خود بخود از پلیدیها دور نگه داشته میشود حتی از پلیدیهای اجتماعی نیز مصون میماند و دیگران را نیز ارشاد میکند (اللهم وفقنا لما تحب و ترضی)
نظریه چند تن از دانشمندان در مورد نماز و نیایش
تجربه ثابت کرده است نماز و نیایش در افکار و رفتار دانشمندان که توجه خاص دارند بیشتر از دیگران اثر بخش است به نمونههای چند از گفتار دانشمندان توجه میکنیم:
دکتر هانری لینک روانشناس معروف چنین میگوید: در تجربه تحقیقاتی طولانی خود در اجرای آزمایشات روانی روی افراد به موضوع پی بردم، اصولاً کسانی که با دین و نیایش سروکار دارند و به عبادت میپردازند آن چنان شخصیت قوی و نیرومند پیدا میکنند که هیچگاه یک فرد بی دین نمیتواند آن را به دست آورد.
دکتر توماس هامیلوپ میگوید: من بهعنوان یک پزشک میگویم بهترین وسیله ایجاد آرامش در روان و اعصاب انسان که من تاکنون شناختهام نماز است.
پروفسور والتر کوفمان استاد دانشگاه بریستول انگلستان چنین میگوید: هنگام ستایش و نیایش به درگاه خداوندی در وجود آدمی چنان صمیمت اخلاقی بوجود میآید که در تمام حالات معمولی در طول زندگی امکانپذیر نیست.
مهاتما گاندی رهبر بزرگ هند و نجات دهنده آن سرزمین از استعمار انگلیس میگوید: دعا و نماز زندگی مرا نجات داد، اگر در زندگی توانستم بر نومیدیها چیره شوم و پیروزی به دست آورم بهخاطر دعا و نماز بود به همان اندازه که برای بدن غذا ضرورت دارد دعا و نماز هم برای روح انسانی بلکه بیشتر از آن لازم است.
لقمان حکیم در حکمتهای خود به فرزندش توصیه به نماز را در رأس همه حکمتهایش قرار میدهد.
هراس لیف دانشمند اروپایی میگوید: من بسیاری از معابد و کلیساها را دیدهام که در آنجاها مساوات وجود ندارد طبیعتاً معتقد بودم همین روش در مساجد مسلمانان نیز حکمفرما خواهد بود، اما هنگامی که در روز عیدفطر در مسجدی در لندن ملاحظه کردم که عالیترین نوع مساوات در میان مسلمانان وجود دارد، زیرا در عالیترین نیایش مسلمانان شخصیتهای عالی و دانی بدون تشریفات در کنار هم در صفوف منظم مشغول عبادتند و هیچ کس از ایستادن در کنار هم برای نماز ناراحت نیست بلکه همه در پیشگاه خداوند برای عبادت باهم برابرند هنگامی که امام جماعت مسجد مسلمانان به من گفت به عقیده مسلمانان همه انبیاء بر حق هستند و کتابهایشان از جانب خداوند است گمان کردم من بد شنیدم، زیرا این نخستین بار بود که از یک رهبر دینی چنین سخن میشنیدم ولی از آن به بعد جای شکی برایم باقی نماند که دین اسلام صلاحیت رهبری جهانیان را دارد.
دکتر کارل در اسرار و فواید نماز میگوید: نماز به آدمی نیرویی برای تحمل غمها، مصائب، گرفتاریها میبخشد، انسان را امیدوار میسازد و قدرت ایستادگی و مقاومت در برابر حوادث بزرگ به او میدهد. (۳) دهها بلکه صدها از این اظهارنظرهای دانشمندان در لابلای کتب مختلف دیده میشود که همه آنها دلیل بر عظمت و بزرگی نماز و نمازگزار است.
تفهیم اسرار نماز به دانشجویان و تأثیر آن در بازسازی معنوی آنان
گفتنی است در این زمان که عشقهای ناپاک و دنیوی و مجازی در قالبهای مختلف در لباس نوگوایی و تجدد نمود یافته است تا ریشه معرفت و مجاهدت، طهارت آسمانی را بخشکاند قهراً باعث انحراف افراد بخصوص جوانان خواهد بود. بنابراین جوان پرجوش و خروش و آکنده از استعداد بخصوص «قشر دانشجو» را نمیتوان جز از طریق کشش مغناطیسی عظیم عشق پاک به صراط حقیقت فراخواند، عشقی که آسمانی، ملکوتی و قلبی باشد، نه زمینی، نفسی و شهوانی. عشقی که ره آورد آن منبعث از باطن و حقیقت دلنواز دین باشد و باشعاع کمال مطلق و تجلی ذات حق که دل جوانان را روشن سازد تا انسانی کامل پرورش یافته و در جوامع بشری منشأ اثر باشد. علی علیه السلام میفرماید: ادبوا و لادکم لیغر زمانکم فرزندانتان را برای زمانی غیر از زمان خودتان تربیت کنید بنابراین باید در تربیت فرزند نهایت کوشش را انجام داد.
بنا به عقیده اکثر دانشمندان در آموزش و گرایش نسل جوان سه عنصر اصلی را میتوان محور قرار داد:
۱) محیط خانوادگی ۲) محیط مدرسه و دانشگاه ۳) رسانههای گروهی و درمیان آنها رفتار و کردار استادان نقش عمدهای ایفا میکند، استاد میتواند با ایجاد احساسات خوشایند در انجام فرایض مذهبی و بازگو کردن فلسفه اصلی وجود نیایش و مذهب فضایی را برای بازسازی معنوی طبقه دانشجو باز کند و آنها را در نگرش به ارزشهای معنوی راهنمایی کند تا کنکاش بیشتری داشته باشند و آنها را به درک مطالب اصلی و فلسفه عبادت و ستایش وادار نماید زیرا نمازی که بر اساس طهارت قلب و مبتنی بر معرفت روحانی باشد نجاتگر نسل امروز است، آری نماز حقیق و در رأس سجده واقعی معراج روح به عوالم غیب و شهود است. نماز راستین همانند نخ تسبیح است که در تمام دانههای آن جاری است، یعنی نماز در مسائل گوناگون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، مادی، معنوی و... گره خورده است، سجده الهام آور عجایب آسمان عشق قلبی و جاذبه روحانی است، سجده سوزش است سازش، سجده کوشش است و بینش، تجلیگاه جمال حق، با توجه به نیاز بشر امروزی بالاخص قشر دانشجو به معنویت و عرفان و درک حقایق جایگاه نماز و سجده در نیل به این هدف نقش تمرکز و حضور قلب و تحقیق کمالات والای انسانی غیرقابل انکار میباشد. زیرا سیر تکاملی دین از زمان حضرت آدم با دستور خداوندی خطاب به ملائکه فقعوا له ساجدین شروع و با آیه شریفه الیوم اکملت لکم دینکم به اوج خود رسید. گرچه تقابل و تضاد حق و باطل در هر جامعه در هر برههای از زمان به شکلی نمود پیدا میکند اما با وجود تمام این موانع میتوان ادعا کرد اگر نمازگزار به فلسفه وجودی نماز واقف باشد در همه اعصار پیروز خواهد شد. البته باید توجه داشت که خواندن نماز با اقامه فرق دارد، خواندن یعنی قرائت ظاهری و بیان الفاظ و اذکار نماز با حفظ آداب شرعیه آن، ولی اقامه نماز که در آیات قرآنی با بیان اقیموالصلاه... و یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه... و مانند اینها تعبیر آورده شده حاکی از این است که در ادای الفاظ و اذکار نماز مضافاً بر شرایط صحت آن برپایی آن باید بر مبنای بصیرت و شناخت عصاره و حقیقت نماز باشد و این چنین نماز است که پاسخگوی کامل به عالیترین نیاز انسانهای باشعور و مؤثرترین نقش را در تربیت روحی انسانها ایفا میکند که دانشجو نمونه بارز آن در اجتماع خودش است.
نماز در ادیان گذشته از دیدگاه قرآن
قرآن کریم که منبع اصلی وحی و پیام الهی به پیغمبر اسلام است دارای اصول مسائل و احکام عبادات، معاملات، اخلاقیات و... میباشد که در مورد بیان جزئیات آنها به مناسبتهای مختلف در عرض ۲۳ سال نبوت پیامبر بزرگوار اسلام آیات مزبور نازل و ابلاغ گردیده و جای ابهامی در هیچ کدام از احکام باقی نمانده است، از جمله نماز این بهترین نردبان قرب الهی، چشمه جوشان خیر و برکت، شستوشو دهنده روح انسانی و برترین شعار همه انبیاء الهی حدوداً ۱۵۰ آیه شریفه و بیش از ۲۰۰ حدیث در احادیث ائمه را بخود اختصاص داده و از این آیات تقریباً بیش از ۸۴ آیه با لفظ صلاه و مشتقات آن گاهی بهصورت اخباری و انشایی یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه و هم راکعون (۴) بیانگر عظمت و ابهت این بزرگترین شعائر اسلام بلکه شعار همه ادیان است.
نماز در تمام ادیان جلوه خاصی داشته و با خلقت بشر آغاز شده وقتی که خداوند با خطاب به ملائکه: فاذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعواله ساجدین (۵) حضرت آدم را مسجود ملائکه قرار میدهد و بدین صورت ستایش و نیایش با خلقت آدم خاکی شروع میشود.
حضرت ابراهیم(ع) طبق دستور الهی زن و فرزندش را در منطقه غیر ذی زرغ اسکان میدهد ربنا انی اسکنت من ذریتی.. الی ربنا لیقیمواالصلاه فاجعل افئده من الناس... الا´یه (۶) و بدین وسیله برای خود و فرزندش توفیق اقامه نماز را از خداوند خواستار است.
در مورد اسماعیل صادق الوعد که یکی از انبیاء الهی است خداوند ضمن ستایش از آن بزرگوار بهعنوان اینکه وی خانوادهاش را به برگزاری نماز دستور میدهد چنین میفرماید:
واذکر فی الکتاب اسماعیل انه کان صادق الوعد و کان رسولاً نبیاً و کان یأمرأهله بالصلاه و الزکاه و کان عند ربه مرضیاً (۷) قوم شعیب هنگامی که در برابر خواسته او مبنی بر ترک بتپرستی روبهرو میشوند با لحن اعتراضآمیز به او میگویند آیا نماز تو دستور داده که ما پرستش بتهایی را که مدتها پدران ما به آنها عبادت کردهاند ترک کنیم قالوا یا شعیب اصلاتک تأمرک ان نترک ما یعبد آبائنا (۸) از این بیان قرآن چنین استنباط میشود که نماز در دین همه انبیاء الهی بوده حتی میتوان گفت آنهایی که پیروی از پیامبران نداشتند و بتها را ستایش میکردند در اعتقاداتشان نوعی نیایش میدانستند. هنگامی که در طور سینا در وادی مقدس طور خداوند به موسی(ع) دستور «فاخلع نعلیک» میدهد و او را به نبوت برمیگزیند، نخستین دستور پس از گزینش به نبوت، اقامه نماز را اعلام میدارد و با بیان: اننی انا الله لا اله الا انا فاعبدنی و اقم الصلاه لذکری (۹) و همچنین بافرمان: و امر اهلک بالصلاه و اصطبرعلیها... الا´یه (۱۰) دستور اقامه نماز به خانوادهاش هم صادر میشود. لقمان حکیم خطاب به فرزندش او را به اقامه نماز فرا میخواند: یا بنی اقم الصلاه و امر بالمعروف... الا´یه (۱۱) حضرت ذکریا هنگامی که از خداوند میخواهد فرزندی به او عطا فرماید مژده قبولی دعایش را ملائکه به او میدهند که ذکریا در محراب عبادت مشغول راز و نیاز بوده است: فنادته الملائکه و هو قائم یصلی فی المحراب... الا´یه (۱۲) حضرت عیسی مسیح(ع) وقتی که در گهواره به سخن در میآید و با بیان: قال انی عبدالله آتانی الکتاب و جعلنی نبیا و جعلنی مبارکا این ما کنت و اوصانی بالصلاه و الزکاه ما دمت حیا (۱۳) با منطق رسا هم بندگی خویش را اعلام میکند و هم نبوت و اقامه نماز و ادای زکات را تا زنده است بیان میفرماید.
همچنین به مریم بتول خطاب میشود: یا مریم اقنتی لربک و اسجدی و ارکعلی مع الراکعین (۱۴) سجده برای خدا و نیایش و رکوع جزء برنامه او قرار میگیرد. این آیات و آیات دیگر در قرآن مجید حاکی از این است که نماز از نخستین روز خلقت آدم ابوالبشر در تمام ادیان الهی بوده و تکمیلآن در دین اسلام به اوج خود رسیده است. علاوه بر تشریع نماز در ادیان حقه الهیو در ادیان دیگر نیز نماز و نیایش وجود دارد. حتی بتپرستان هم کارهایی را بهعنوان عبادت و راز و نیاز در برابر بتها انجام میدهند. بهطوری که در گزارش تلویزیونی که مراسم عبادت قبالی بتپرست بسیار کهن را در حاشیه رود زرد چین نشان میداده مشاهده شده است که عبادت آنها از نظر قیام، رکوع، سجود و سایر اعمال تا اندازهای همانند نماز ادیان حقه الهی است.
زردشتیان را پنج نماز است و سرودهای مذهبی که در «خرده اوستا ویسنا» هست میتوان نوعی عبادت و نیایش تلقی کرد.
صابیان نمازهای پنجگانه بجا میآورند.
مینویسند: اعراب جاهلیت در برابر خانه کعبه برهنه حاضر میشدند و با صفیر و کفزدن اظهار عبادت میکردند احتمالاً نماز و نیایش که در زمان حضرت ابراهیم بوده در طول قرون و اعصار به تدریج تحریف شده و به چنین حالتی درآمده است شاید به همین خاطر است که خداوند نماز اعراب جاهلیت را با این منطق مورد سرزنش و عتاب قرار داده و ما کان صلاتهم عندالبیت الا مکاء و تصدیه فذوقواالعذاب بما کنتم تکفرون (۱۴) از موارد فوق که نمونههایی از وجود نماز و ستایش در ادیان مختلف و در میان اقوام گوناگون به گونههای مختلف اجرا میشده چنین برمیآید که نماز در اعماق تاریخ انسان ریشه دارد و در تمام دورهها و جوامع بشری به موازات خداشناسی امری است فطری و از نخستین تشکیلات جوامع و خلقت انسان به شمار میآید.
در کتاب نمازشناسی حسن راشدی برای نماز ۷۲ توصیف کوتاه و پرمغز ذکر شده است. برای نمونه چند مورد را ذیلاً یادآوری میکنم.
۱- نماز برقراری ارتباط با الله است.
۲- نماز سکوی اعتلا و عروج انسان است.
۳- نماز پیام مکتب و ستون دین است.
۴- نماز کلاس درس و کتاب هستی است.
۵- نماز بانگ برپایی تعظیم ارزشها و تکریم انسانها است.
۶- نماز ایجادکننده اخوت اسلامی است.
۷- نماز تجدید پیمان با خداوند است. و هکذا...
در کتاب سجده رمز خلاقیت عشق است: برای معالجه مرض اضطراب و پریشانی روح چنین آمده است: در روانشناسی بحثی به نام (کامونیتی سایکولوژی) یعنی روانشناسی در خدمت اجتماع مطرح است، در این قسمت از روانشناسی میگویند به دلیل روزافزون شدن بیماران روانی ما میتوانیم باتربیت افراد متخصص در زمینه تربیت و درمان بیماران روانی از این مرض جلوگیری کنیم و به خاطر ازدیاد اینگونه امراض نگرانکننده قرن حاضر را برخی از افراد قرن اضطراب نامیده است.
لذا عدهای معتقدند که با توجه به اسرار نماز و سجده میتوان طرز استفاده صحیح از ذکر نام خدا را در جامعه گسترش داد تا به موجب الا بذکرالله تطمئن القلوب جلوی بیماریهای روانی گرفته شود و اینکه این بیماری در بین نمازگزاران نیز کم و بیش روبه تزاید است. کارشناسان متخصص اسلامی اظهارنظر کردهاند که ذکرالله به طرز صحیح شناخته و استفاده نشده است همانند داروی دکتر حاذقی که برای مریض تجویز میشود اگر به طرز صحیحی مورد استفاده قرار گیرد ثمربخش والا حتی زیانآور هم خواهد بود نماز که از بزرگترین ابزار مبارزه با تهاجم فرهنگی خصم درون و دشمن برون است و نوک تیز این سلاح در سجده است.
جالب توجه اینکه کلمه سجده و مشتقات آن در قرآن مجید ۹۲ مرتبه ذکر شده است و نام محمد که اسم شریف پیغمبر بزرگوار اسلام است بر طبق حروف ابجدی هم عدد ۹۲ میباشد که با هم هماهنگی کامل دارد.
نقش مذهب و مراسم مذهبی در برابر ناهنجاریهای اجتماع
از آنجایی که مذهب از سرچشمه لایزال خداوندی است و قوانین آن از طریق وحی به انبیاء که راهنمایان راستین بشریتند ابلاغ گردیده همانند طبیعت در وجود انسانها مؤثر میباشد زیرا مذهب اگر به طرز صحیح از آن بهرهبرداری شود میتواند همانند پلیس درونی فردفرد انسانها را از انجام کارهای زشت بهطور جدی نگه دارد لذا با قاطعیت میتوان گفت که مذهب برای جلوگیری از ناهنجاریها و تهاجمات فرهنگی درونی و برونی باید نقش اساسی داشته باشد زیرا به تجربه ثابت شده اجتماعی که افراد آن پایبند مذهب و مراسم مذهبیاند نابسامانیها در آن اجتماع بهطور چشمگیر نسبت به جوامع دیگر کاهش پیدا میکند و این جریان دستاندرکاران جهان را به حیرت انداخته زیرا در جوامع کنونی دستگاههای امنیتی هر کشور برای جلوگیری از زشتیها، نابسامانیها، ناهنجاریها و... علاوه بر اقدامات همه جانبه خود همواره از مراکز فرهنگی، دانشگاهی، خانوادگی و مراکز تربیتی و غیره استمداد جسته و آنها را به یاری خود میطلبند و در این میان نقش مذهب را در یاری رساندن به آنها از همه عوامل دیگر مؤثرتر میدانند زیرا دریافتهاند که مذهب خود بخود بر اعمال و رفتار افراد اشراف دارد و از درون یکایک آنها را پاک نموده و در برابر زشتیها عکسالعمل نشان میدهند.
بنا به نوشته برخی از دانشمندان اسلامشناس، نیایش یکی از ارکان اساسی حیات جامعه، تمدن، فرهنگ، تحرک زندگی در اجتماع بشری است که با منطق قرآن نیز هماهنگی دارد، نیایش در کالبد انسان بهطور فردی و اجتماعی روح تلاش، پیکار، عزت، حیات و هدف میدمد، میگویند هر ملتی که با فرهنگ نیایش یکی از مهمترین عوامل بازدارنده افراد از انحراف و ناپاکی و زشتی و یکی از مثبتترین انگیزه گرایش به پاکی و طهارت روحی و جسمی، عدالتطلبی، آزادیخواهی، پیکار علیه جهل و جور و مبارزه با استبداد و استعمار داخلی و خارجی است و این یک حقیقتی است که قابل انکار نمیباشد و نمونه بارز آن در انقلاب شکوهمند اسلامی ایران عملاً به وقوع پیوست.
دکتر کارل در این مورد چنین مینویسد: آمار جنایتها نشان میدهد که بهطور متوسط کسانی که در جوامع بشری مجرم و جنایتکار شناخته شده انی کسانی هستند که با نماز و نیایش رابطه ندارند و یا اینکه نسبت اصلی نیایش با فرد و اجتماع را نتوانسته اند درک کنند.
بنابراین کسی که با فلسفه اصلی نماز و نیایش آشنا باشد و رابطه راستین خود را با خداوند درک کند و حقوق افراد جامعه را رعایت نماید بنا به منطق قرآن ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر (۱۵) امکان ندارد راه خطا پیش گیرد و تعدی و تجاوز نماید. امروز بسیاری از متفکران و روانکاوان جان به نقش مثبت و سازنده نیایش و مذهب در پیشبرد وضع اجتماعی و فردی اعتراف دارند و بر این باورند که نماز و نیایش و مراسم مذهبی آرامبخش روح و روان انسانها و پایانبخش اضطراب و دلگیریها است.
نماز بنا به فرمایش امام صادق علیه السلام اصلب من الجبل است زیرا کوه با دینامیت منفجر میشود و صلابتش از بین میرود اما نماز و نمازگزار حقیقی خود آتشی و دینامیتی میشود و بر خرمن فحشاء و منکر میافتد و آن را نابود میکند. نماز در برابر ستمها، زورگوییها، غارتگریها، استعمارها،استثمارها، بالاخره تمام ناهنجاریها سندسکندری است که رابطه ارکانیکی آن با قدرت لایزال الهی توانایی پوشش جهان دارد زیرا در تمام ادیان و در میان کلیه اقوام وجود دارد و نمازگزار حقیقی با این رابطه خود با مرکز هستی عملاً معضلات و ناهنجاریها را میزدایند، زیرا طبیعتی نماز و نیایش به گونهای است که پیروان راستین خود را قهراً از زشتی دور نگه میدارد و بهترین ضامن اجرایی برای خودداری از پلیدیها است و با منطق قرآن نیز هماهنگی تام دارد.
راز هم قرین بودن نماز با زکاه در اکثر آیات قرآنی ناگفته نماند به طوری که قبلاً اشاره شده است که حدود ۱۵۰ آیه شریفه در قرآن کریم در مورد نماز صراحتاً وارد شده است و در اکثر آیات صلاه با کلمه زکاه آمده است الذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه وهم بالاخره هم یوقنون (۱۶) و اقیموالصلاه و آتو الزکاه و ارکعوا مع الراکعین (۱۷) و نظایر این آیات در قرآن کریم زیاد است. این هم قرین بودن به نظر فرهیختگان اسلامشناس در منطق قرآن بیانگر نکته بسیار مهمی است و آن اینکه هر دوی آنها جزء عبادات به شمار میآیند که در انجام آنها تقرب شرط است بنابراین نماز دارای دو فراز تکاملی میباشد نخست رابطه نمازگزار با مبدأ لایزال الهی که جنبه عبادی و انجام عمل بدنی را داراست و دیگر اینکه پرداخت زکات و انفاق در پرتو نماز بیانگر این است که اصل انفاق و کمکرسانی به نیازمندان جامعه در فرهنگ نماز عالیترین فراز اجتماعی و مردمی است که رابطه تنگاتنگ و ناگسستنی با اجتماع مسلمانان و نمازگزاران دارد زیرا نمازگزار علاوه بر انجام وظایف مذهبی و عبادی خویش در عرصه اجتماع نیز مسؤولیت و تعهداتی دارد زیرا در منطق قرآن و اسلام در جامعه اسلامی بیتوجهی به مردم و بیتفاوتی در رفع مشکلات همنوعان مطرود و مردود است. زیرا نماز و نیایش علاوه بر بعد معنوی و غیبی و جنبه عبادی برای حفظ اعتدال جامعه و اصلاح آن عامل مهمی بهشمار میرود و در مواقع بروز معضلات در جوامع مسلمانان آنها را برای رفع مشکلات بهطور همه جانبه فرا میخواند و توجه نمازگزاران را حتی برای رفع مشکلات اقتصادی ترغیب و تشویق مینماید که بخشی از اموال خالص خود را بهطور رایگان در اختیار نیازمندان جامعه قرار دهند و بدینوسیله از نظر اقتصاددانان هم تا اندازهای تعادل بین افراد فقیر و ثروتمند بوجود میآید و نوعی انس و الفت بین آنها برقرار و تا اندازه قابل توجهی از کینه و عداوت کاسته میشود.
نتیجه گیری
با توجه به منطق قرآن کریم در مورد نماز و نیایش و اسرار نهان و آشکار آن و با در نظر گرفتن بعد معنوی و اجتماعی و ظاهری نماز و راز طهارت ظاهری و باطنی نمازگزار و آیات و اذکاری که در نماز قرائت میشود و در واقع زمزمهای با مبدأ لایزال الهی و رابطه تنگاتنگ با آفرینش است و با الهام گرفتن از اصول و مبانی و ارزشهای والای انسانی نماز و نمازگزار حقیقی که بر مبنای حق و حقیقت و اصول اسلامی برقرار است و با نگاهی به تأثیر و تأثر نماز در وجود و روح انسانها و با در نظر گرفتن اظهارات دانشمندان خودی و بیگانه در حکمت و نماز و تأثیر آن که تکامل روح انسانی را در بر دارد میتواند چنین نتیجه گرفت، نماز با خلقت انسان شروع و شعار بزرگ همه ادیان بالاخص اسلام است و پیامبران الهی پیروان خود را به اقامه آن دعوت فرمودهاند و در آیات قرآنی همه انبیاء مانند ابراهیم، نوح، موسی، عیسی، اسماعیل و سایر پیامبران به اقامه نماز و ابلاغ آن به امتها مأموریت یافتهاند و در اثر برپایی آن بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی حل شده است مخصوصاً اگر طبقه روشن فکر و دانشجو بهسوی آن گرایش پیدا کنند و فلسفه وجودی آن را آنچنان که هست درک نمایند مضافاً بر اینکه خودشان تکامل معنوی خواهند داشت بلکه راهنما و روشنگر جامعه و سایر طبقات نیز خواهند شد.
در خاتمه توفیق همگان را در خدمت به اسلام و مسلمین و اقامه نماز واقعی کماهو حقه از خداوند تبارک و تعالی خواستارم.
والسلام علیکم و رحمهالله و برکاته
________________________________________
۱) المؤمنون؛ آیه ۱ الی ۵
۲) وسائل الشیعه؛ باب صلاه
۳) کتاب نماز از دیدگاه قرآن؛ موسوی راد؛ ص ۱۹
۴) مائده؛ آیه ۶۰
۵) حجر؛ آیه ۳۰
۶) ابراهیم؛ آیه ۴۱
۷) مریم؛ آیه ۵۵ و ۵۶
۸) هود؛ آیه۷۸
۹) طه؛ آیه ۱۵۰
۱۰) طه؛ آیه ۱۳۳
۱۱) لقمان؛ آیه ۱۸
۱۲) آل عمران؛ آیه ۳۵
۱۳) مریم؛ آیه ۳۳ و ۳۴
۱۴) آل عمران؛ آیه ۴۳
۱۵) عنکبوت؛ آیه ۴۴
۱۶) نمل؛ آیه ۴
۱۷) بقره؛ آیه ۴۱
منبع:موسسه جهاني سبطين
