شهر بلقیس در حقیقت خرابه های شهر قدیمی اسفراین است که در 3 کیلومتری شهر فعلی و سمت راست جاده سبزوار ـ اسفراین قرار دارد. ارگ یا قلعه «بلقیس» یكی از برجسته ترین آثار زمان صفویان در این منطقه به شمار می آید كه تا  امروز شاید كمتر نامی از آن شنیده باشید. ارگ بلقیس با 29 برج و خندق در اطراف خود به «نارین قلعه» شهرت یافته است.

در جریان حفاری هایی که در این شهر خرابه صورت گرفته، سفال هایی به دست آمده است که به دوران صفویان تعلق دارند. اما به نظر می رسد که شهر بلقیس بسیار پیش تر از دوران صفویه ساخته شده باشد. کشف آثار به دست آمده که مربوط به دوره صفویه است ، نمی تواند دلیلی بر ساخت این شهر در دوران صفوی باشد. به احتمال زیاد در این دوره شهر مجدداً بازسازی شده و تا زمان نادرشاه به حیات خود ادامه داده است.

در ارگ بلقیس آثار معماری ساسانی به چشم می خورد و دارای كهن دژ، رنجس و شارستان است. گرداگرد شمال ارگ كه محدود به شارستان می‌شود حصار گلی بزرگی وجود دارد كه به دلیل عوامل انسانی تخریب شده است.

همچنین در دروازه شرقی این ارگ گورستانی وجود دارد كه خود گویای سنت‌های تدفین در آن زمان است، گورهای تابوتی، سردابه‌ای و گورهای آجرچین كه دوره‌های مختلف از زمان اسلام تا دوره صفوی و حتی مسیحیان نسطوری در آن دوران را نشان می‌دهد. بقایای مقبره شیخ آذری و ویرانه‌های معروف به منارتپه نیز از باقیمانده‌های این مجموعه خشتی است.

در دل خرابه‌ها چیست؟

در دل بقایای «نارین قلعه» چه می‌گذرد؟ این قلعه تاریخی آثار بسیاری را از دوران گذشته در خود پنهان كرده است. انواع ظروف سفالی آبی و سفید كه مربوط به دوران صفوی بوده و سفال نیشابور كه تا امروز هم طرفداران خود را دارد اما سكه‌های مسی كه نام نوح سامانی روی آن حك شده و مهره‌های بازی و مجسمه‌های سفالی همه نشان‌دهنده جریان زندگی و تاریخی در این ارگ است كه در حال حاضر تمام این آثار در موزه آیینه خانه بجنورد نگهداری می‌شود.

این شهر پس از «ارگ بم» دومین شهر گلی به حساب می‌آید كه رازهایی با خود نهان دارد. همچنین علاوه بر آثار تاریخی به جای مانده، اسلوب معماری آن دوران گویای تمدنی از ایران و فرهنگ شهرسازی ما بوده است.

بخش‌ها و تاسیسات داخلی شهر كه شامل بخش صنعتی و بخش‌های ذخیره‌سازی غلات است، جزو تاسیسات شهر تلقی می‌شده. همچنین برخی مورخان معتقدند سازه منارتپه كه ویرانه‌هایی از مسجد شهر قلمداد می‌شده در قرون میانی اسلامی  فضایی صنعتی بوده است.

آبی در دل دیوار

دیواره‌های قلعه دوره صفویه، تاریخی دیگر را نمایان می‌كنند و آب انباری را كه احتمال می‌رود مربوط به دوره ایلخانان مغول و عهد فرمانروایی سلطان ابوسعید است را به تصویر می‌كشند.

سردری كه حدود 50 سانتی‌متر از آن باقی مانده است و كاوشگران را به شش پله و پاشیری می‌رساند كه نشان از آب انباری مفروش با سنگ لاشه، قلوه سنگ و ساروج  دارد  و مربوط به آب‌انبار ساخته شده در دوران مغولان است، همچنین ورودی این اثر برخلاف مسیر آبرو به سمت داخلی حصار است.