عقوبت های بی توجهی به نماز از نگاه آیت الله مظاهری

متن بیانات حضرت آیت الله مظاهری طی سخنانی در درس اخلاق بدین شرح است:
 
بسم الله الرّحمن الرّحیم
 
«رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی»
 
نماز، مانع سقوط خاشعین
 
در ادامۀ مبحث «موانع سقوط انسان»، در این جلسه راجع به «نماز» به عنوان یکی از مهم ترین موانع سقوط، صحبت خواهیم کرد.  قرآن شریف می فرماید:
 
«إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ» [1]
 
نماز معلم اخلاق انسان است؛ معلمی که همه جا حضور دارد و همه می توانند از آن بهره ببرند؛ به تدریج روح و اخلاق انسان را پاکیزه می کند و موجب نجات انسان از گمراهی ها و هدایت او به سوی رستگاری می شود، معلّمی که انسان را به راه راست که راه سعادت است، هدایت می کند و مانع سقوط او می شود. آیۀ دیگری از قرآن کریم می­فرماید: از نماز کمک بگیرید تا در راه مستقیم بمانید و ساقط نشوید:
 
«وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخاشِعینَ» [2]
 
این آیۀ شریفه، سنگین بودن نماز را به عنوان یک زنگ خطر مطرح می فرماید، لذا می­بینیم درحالی که نماز باید مکالمه و معاشقه با خداوند و وسیله ای برای ممانعت از سقوط باشد، امّا برای عموم مردم، سنگین است. حتّی برخی از کسانی که به نماز اهمیّت می دهند نیز، نماز مختصر و فوری را می طلبند، از این جهت امام جماعتی را دوست دارند که نماز را زود تمام کند. امّا اگر انسان دل خاشع داشته باشد، نماز برای او سنگین نخواهد بود و علاوه بر آنکه از نماز لذّت می برد، می تواند برای دست یابی به خیر دنیا و آخرت، از نماز کمک بگیرد.
 
پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله وسلّم» طبق روایتی که از زبان همسران ایشان نقل شده است، در دل شب نماز می خواندند و سر مبارک را روی خاک می­گذاشتند و به اندازه­ای گریه می­کردند که خاک تر می­شد و می­گفتند:
 
«اللَّهُمَّ وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَة عَیْنٍ أَبَدا» [3]
 
 یعنی خدایا یک لحظه مرا به خودم وامگذار، که نتیجۀ آن سقوط است. اگر در یک راه سنگلاخ و باریک، دست انسان را گرفته باشند و ناگهان را رها کنند، ساقط خواهد شد. معنای ذکر و دعای پیامبر گرامی همین است که اگر خداوند لحظه ای انسان را رها کند، سقوط خواهد کرد. خود آن حضرت با استمداد از نماز، از خداوند می خواستند که ایشان را لحظه ای رها نکند.
 
تأکید قرآن کریم بر اقامۀ نماز
 
مطلبی که در موضوع نماز، توجه جدی می طلبد، اینکه قرآن کریم همواره به اقامۀ نماز امر می فرماید و خواندن نماز را برای جلوگیری از سقوط انسان کافی نمی داند. معنای اقامۀ نماز، به جا آوردن این فریضه در مسجد و با جماعت است. افزون بر این، نماز مورد نظر قرآن کریم باید از «خضوع» و «خشوع» برخوردار باشد؛ یعنی هم «ادب ظاهری» در آن مراعات شود و با مقدّمات و مؤخرّاتی نظیر اذان، اقامه و تعقیبات همراه باشد و هم از «ادب باطنی» برخوردار باشد و با حضور قلب اقامه گردد. چنین نمازی، برترین و مهم ترینِ اعمال عبادی است.
 
امام صادق«سلام الله علیه» نماز را مهم ترین عمل بعد از معرفت الهی دانسته اند [4]، همچنان که قرآن کریم در آیات ابتدایی سورۀ بقره، بر اهمیّت نماز، پس از ایمان به غیب تأکید کرده است: 
 
«هُدیً لِلْمُتَّقینَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ» [5]
 
در زمان پیغمبر اکرم«صلی الله علیه وآله وسلّم» مردم به جز در ضرورت، نماز فرادا نمی خواندند. لذا در روایت آمده است که یک نابینا خدمت آن حضرت رسید و گفت: یا رسول الله! نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را در مسجد و با جماعت می­خوانم، امّا برای نماز صبح کسی نیست که مرا بیاورد، اجازه دهید که فرادا در خانه بخوانم. پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله وسلّم» فرمودند: نه، ریسمانی از خانه تا مسجد به دیوارها بکش و هنگام نماز صبح به کمک آن به مسجد بیا. [6]
 
بنابراین، نماز باید در جامعه و در زندگی مسلمانان زنده باشد و همه مخصوصاً جوانان عزیز، در اوّل وقت نماز، در مسجد و در بین جماعت مسلمین حضور یابند و به اقامۀ نماز بپردازند.
 
* تبعات سبک شمردن نماز و غفلت از نماز
 
قرآن کریم، غفلت از نماز را به شدّت نکوهش کرده و می فرماید: وای بر نامسلمانی که در وقت نماز، غافل از نماز است.
 
« فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ ، الَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ » [7]
 
سورۀ مبارکۀ ماعون از چنین کسانی سلب اسلام کرده و می فرماید: وای بر کسانی که در وقت نماز، به جای مسجد، در خانه یا محلّ کسب و کار یا مراکز تفریحی حضور دارند و مشغول کارهای دنیا هستند. یعنی آنانکه در وقت نماز، غافل از نمازند، مسلمان واقعی نیستند و سقوط می­کنند؛ شیطان درون و برون و رفیق بد، آنها را فریب می دهند و در اثر این فریب، نمی­توانند در راه مستقیم بمانند، حال انحرافی پیدا می­کنند و به گناه می افتند.
 
راهکار نجات از چنین سقوطی، چنگ زدن به عروة الوثقی، یعنی نماز است. به این معنا که انسان می­تواند با تمسّک به نماز، در راه مستقیم بماند و سقوط نکند. همگان و به ویژه جوانان، باید این دو آیه از سورۀ ماعون را مرتّب و به صورت ذکر بخوانند و به خود تلقین کنند که من باید نماز اوّل وقت بخوانم و موقع نماز، نگویم کار دارم، بلکه بگویم: نماز دارم و هیچ چیزی، هیچ کسی و هیچ کاری مرا مشغول نکند.
 
پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله وسلّم» در روایتی پانزده عقوبت برای کسی که نماز را سبک بشمارد ذکر می فرمایند که عبارتند از: عمر و روزی او بی برکت می شود، سیمای شایستگان را از چهره اش محو می کنند، کارهایش بدون پاداش می شود، دعای او مستجاب نخواهد شد، از دعای مؤمنین بهره مند نمی گردد، با خواری می میرد، گرسنه و تشنه جان می سپارد، فرشته ای بر او می گمارند که پیوسته او را در قبر حرکت دهد و قبر را بر او تنگ گرداند، قبرش تاریک است، در قیامت او را در برابر چشم مردم به صورت روی زمین می کشند، حساب او را سخت می گیرند، خداوند به او نظر نمی کند و او را پاک نمی سازد و عذابی دردناک خواهد داشت. [8]
 
* اقسام و مراتب نماز
 
نماز دارای مراتبی است؛ نماز عوام، نماز خواص و نماز اخصّ الخواص
 
مرتبۀ اوّل نماز که معمولاً مربوط به انسان های عادی است، نماز لسانی است که در آن، اذکار و ارکان نماز به درستی ادا می شوند. این نماز برای انسان رفع تکلیف می کند و باعث می شود چنین انسانی تارک الصلاة نباشد.
 
مرتبۀ دوّم نماز که از اهمیّت بالاتری بر خوردار است، نمازی است که همراه با خضوع و خشوع باشد. یعنی علاوه بر آنکه نمازگزار رعایت آداب ظاهری را در نماز می کند، دل او نیز به یاد خدا خاشع باشد. این نماز علاوه بر اینکه صحیح است، مقبول است و خدا آن را می­پذیرد. گاهی نیز علاوه بر اینکه مقبول است، مبرور است، یعنی خداوند به آن نماز  آفرین می­گوید.
 
اگر کسی بخواهد نماز او مقبول و مبرور باشد، باید دل داشته باشد؛ یعنی از وقتی که الله اکبر می­گوید تا پایان نماز، از نماز بیرون نرود و تمام توجّه او به نماز باشد. چنین نمازی به طور کامل مقبول است. امّا هرچه در نماز فکر انسان و توجّه او از نماز خارج شود و به سمت دنیا و جاهای دیگر برود، به همان اندازه از مقبولیّت نماز کاسته می شود. چنان که پیامبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» می­فرمایند: گاهی نصف نماز، گاهی اندکی از نماز و یا گاهی فقط یک الله اکبر از نماز قبول است. [9]
 
نماز بدون حضور قلب، اگر درست ادا شود، صحیح است و قضا ندارد، اما جان هم ندارد. نماز انسان باید حیات داشته باشد و زنده باشد و این حیات، مبارزه می­خواهد، جدیّت، عشق و محبّت به نماز می­خواهد.
 
مرتبه سوّم از نماز این است که انسان خود را در محضر خدا می یابد. علاوه بر اینکه با دل خود درمی یابد در محضر خداست و خدا با او حرف می زند، درک می کند که او نیز با خداوند حرف می زند. در این صورت، نماز، مبدّل به گفتگو و مکالمه با خداوند می شود و هرچه انسان جلوتر برود، نماز او به صورت یک معاشقه در می آید. پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله وسلّم» می­فرمایند: «الرَکْعَتَانِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا» [10]
 
دو رکعت نماز در دل شب، نزد من، بیش از دنیا و آنچه در دنیاست ارزش دارد. یعنی اگر تمام دنیا و محتویات آن را در اختیار آن حضرت قرار دهند و از ایشان بخواهند که از دو رکعت نماز منصرف شوند، محال است بپذیرند.
 
 ما باید مبارزه و کوشش کنیم که علاوه بر برخورداری از نماز اوّل وقت در مسجد و با جماعت، نمازمان روح داشته باشد و افزون بر این، مبدّل به مکالمه و معاشقه با خداوند شود. خوشا به حال کسانی که چنین نمازی دارند و از والاترین لذّت معنوی برخوردارند.
 
سیری در سیرۀ حضرات معصومین«سلام الله علیهم»، اهمیّت و توجّه فوق العادۀ آن ذوات منوّر به نماز و نیز معاشقۀ یک یک آن بزرگواران در نماز با خدای تعالی را آشکار می سازد. پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله وسلّم» هنگام نماز، به اندازه ای تلاطم درونی پیدا می کردند و تغییر حالت می دادند که گوئی دیگران ایشان را نمی شناختند و آن حضرت نیز کسی را نمی دیدند. [11] امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» در آن بیست و پنج سال خانه نشینی که بیست و شش مزرعه آباد کردند، شب ها در مزارع و پای درخت هایی که می کاشتند نماز می خواندند و هنگام نماز لرزه بر بدن مبارکشان می افتاد و رنگشان دگرگون می شد و گاهی در نماز مدهوش می شدند. امام سجاد «سلام الله علیه»، وقتی به آیۀ  شریفۀ «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» [12] می رسیدند، به حدّی آن را تکرار می نمودند، که هر کس آن حضرت را می دید، گمان می کرد که حضرتش نزدیک است جان بسپارند. [13] امام باقر و امام صادق«سلام الله علیهما» نیز هر گاه به نماز بر می خاستند، رنگشان تغییر می کرد، گاهی سرخ و گاهی زرد می شدند، گوئی با کسی مناجات می کنند که او را می بینند. [14]
 
تبعات ترک نماز
 
آن کسی که نماز نمی­خواند، دستاویزی ندارد که به آن چنگ بزند و از این رو سقوط می­کند و خداوند او را به خودش واگذار می­کند. افزون بر این، تارک نماز در قیامت کافر عملی محسوب شده و در صف مسلمانان نیست تا امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» او را به زیر لوای حمد ببرند، بلکه در صف کفّار است و جایگاه او جهنّم خواهد بود.
 
«مَنْ تَرَکَ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ کَفَر» [15]
 
کفر، به سه قسم مُنقسم می­شود: کفر اعتقادی، آن است که انسان خداوند و اصول دین را قبول نداشته باشد و منکر ضروریّاتی همچون نماز شود. کفر نفاقی، مربوط به کافری است که اعتقاد ندارد، امّا نفاق می ورزد و با زبان و به صورت ظاهری، خود را مسلمان نشان می دهد. قسم سوّم، کفر عملی است و در صورتی رخ می دهد که انسان از نظر عمل، مانند کفار باشد. یعنی مثلاً نظیر کفّار که نماز نمی خوانند، تارک نماز باشد یا مرتکب گناه شود و یا به امور مردم رسیدگی نکند.
 
قرآن کریم در چند آیه از سورۀ مدثّر، موقعیّت جهنّمی کسانی که دچار کفر عملی شده اند را مورد توجه قرار می دهد و می فرماید: در قیامت، بهشتیان و جهنّمیان همدیگر را می بینند و با هم مکالمه و گفتگو دارند. سپس می فرماید: اهل بهشت، افرادی را در جهنّم مشاهده می کنند و از سیاق آیه بر می آید که آن افراد محبوس در جهنّم، از شیعیان بوده اند. آنگاه بهشتیان تعجب می­کنند که شیعه و جهنّم؟! و سؤال می کنند که چرا مورد شفاعت اهل بیت«سلام الله علیهم» واقع نشدید و به جهنّم رفتید؟
 
«فی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ، عَنِ الْمُجْرِمینَ، ما سَلَکَکُمْ فی سَقَرَ، قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ، وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکینَ ، وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضینَ، وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ، حَتَّی أَتانَا الْیَقینُ، فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعینَ » [16]
 
دسته ای از آنان در پاسخ به علّت جهنّمی شدن خود می گویند: «ما نماز نمی­خواندیم»، از این رو نتوانستیم از شفاعت اهل بیت«سلام الله علیهم» بهره مند شویم. دستۀ دیگری از آنها می­گویند: «به دیگران رسیدگی نمی­کردیم». می­توانستیم به خدمت به خلق خدا کنیم، اما خودگرایی  و تجمّل گرایی، مانع شد و  جهنّمی شدیم. دستۀ سوم میگویند: «با اهل باطل همنشین بودیم»، یعنی گناه می کردیم؛ مثلاً فیلم های مبتذل ماهواره را می دیدیم، قمار می کردیم، با هم می­نشستیم و غیبت می­کردیم و بالأخره زندگی ما توأم با گناه بود. دستۀ چهارم اقرار می کنند: «معاد را تکذیب می کردیم»، ما معاد را فراموش کرده و یاد مرگ نبودیم و برای قبر و عالم برزخ و قیامت خود کاری نمی کردیم.
 
این چند آیه، انصافاً تکان دهنده است. در آخر هم می­فرماید: شفاعت اهل بیت  «سلام الله علیهم»، شامل این گونه افراد نمی­شود: «فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ»
 
امام صادق«سلام الله علیه»، در آخرین لحظات حیات، فرمودند خویشانم را جمع کنید. همه تصوّر کردند که امام صادق وصیت خاصّی راجع به دنیا دارند. امّا وقتی همۀ خویشان جمع شدند، آن حضرت فرمودند:
 
« إِنَّ شَفَاعَتَنَا لَا تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلَاة » [17]
 
یعنی کسی که نماز را سبک بشمارد، به شفاعت ما اهل بیت نمی­رسد. معلوم است کسی که به شفاعت اهل بیت«سلام الله علیهم» نرسد، جهنّمی است؛ زیرا در قیامت همه محتاج شفاعتند و باید با مهر ولایت، بهشتی شوند. این مطلب یک معنای تکوینی و یک معنای خاص دارد که شرح آن دو معنا در این جلسه میسّر نیست، امّا همین مقدار باید بدانیم که اهمیّت به نماز و اقامۀ آن با جماعت و در مسجد، مانع سقوط است و کوتاهی در اهمیّت به نماز، زندگی ناخوشی همراه با غم، غصه، نگرانی و اضطراب خاطر برای انسان رقم خواهد زد و مهم تر اینکه آدمی را از نعمت عظیم شفاعت محروم می سازد و دست عنایت خداوند را از روی سر او بر می دارد و وای به کسی که دست عنایت خداوند روی سرش نباشد.
 
قرآن کریم در آیۀ دیگری می­فرماید:
 
«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی »
 
آن کسانی که اعراض از نماز دارند، یعنی کسانی که نماز نمی خوانند و یا گاهی نماز می­خوانند و نیز افرادی که نماز اوّل وقت نمی­خوانند و به نماز در مسجد و با جماعت اهمیّت نمی­دهند، به دو مصیبت گرفتار خواهند شد:
 
 مصیبت اوّل این است که یک زندگی ناخوش، بی نشاط، مرده و توأم با غم، غصه، نگرانی و پریشانی نصیب آنان می شود. مصیبت دوم آن است که چنین کسانی کور وارد صف محشر می­شود. بعد با خدا درد و دل می­کنند که: «رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنی أَعْمی وَ قَدْ کُنْتُ بَصیراً » خدایا من که در دنیا چشم داشتم، پس چرا اکنون کور هستم؟ به آنان خطاب می­شود: « کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسیتَها وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی » [18]
 
یعنی تو در دنیا ما را فراموش کردی و ما نیز اکنون تو را فراموش کردیم و نتیجۀ اینکه ما تو را فراموش کردیم، کوری تو است. کسی که در دنیا به نماز اهمیّت ندهد و چشمان خود را بر این فریضۀ مهم ببندد، در قیامت نابینا خواهد بود و معلوم است که چنین کسی باید به جهنّم برود.