معبد کبیر(معبد شمس،خورشید):
با شکوه ترین و بزرگترین بنای شهر حضر معبد کبیر است، این معبد با پارچه سنگهای عظیم مدور و مواد و مصالحی چون گچ بنا گردیده و درست در وسط شهر قرار گرفته که همه خیابانهای عریض و طویل شهر بدان منتهی می شود.
ساختمان معبد رو بسوی مشرق ساخته شده برای این که در درجه نخست جهت عبادت خورشید اختصاص یافته است. معبد نزد ساکنین حضر به ((هیکلا ربا)) یعنی معبد کبیر مشهور است یا ((بیت الها)) به معنی خانه خدایان .
معبد کبیر تقریبا مستطیلی شکل است که با دیوارهایی احاطه شده است. ابعاد این دیوارها از آغاز ضلع شمالی قسمت داخلی معبد بترتیب این گونه است: 435 متر؛ 321.5 متر؛ 438 متر (ضلع جنوبی) ؛ 310 متر.
معبد دروازه ای اصلی و بزرگ ،در دیوار شرقی داشته و علاوه بر آن یازده دروازه دیگر نیز دارد. معبد به طور کلی با دیواری که دو دروازه بزرگ در آن تعبیه شده به دو بخش تقسیم می شود : 1. حرم معبد ، 2. صحن معبد.
در بخش حرم ، ردیفی از ایوانهایی قرار دارد که رو به شرق قرار دارند و پشت ایوانها نیز خلوتگاه شمس قرار گرفته ، و آن اتاقی چهار گوش که با راهروهایی که به آن منتهی می شود احاطه شده است و در مقابل ردیف ایوانها عبادتگاه رب النوع ((شحیور)) قرار دارد که در روبروی این عبادتگاه نیز عبادتگاهی از آن خدایی مجهول و ناشناس ساخته شده است . در حرم دو بنای دیگر نیز وجود دارد که تا به حال در مورد آنها هیچگونه کاوشی انجام نگرفته است . در یکی از آن دو ،آن سوی عبادتگاه ((شحیور))بوده و دومی از آن در زاویه جنوب شرقی حرم می باشد.
اما در صحن معبد مهمترین و بارزترین اثری که در آن ساخته شده معبد ((مرن)) است که در عقیده تثلیث ساکنین حضر سید و سرور همه میباشد، این معبد به دو ردیف از از ستونهای بلند احاطه شده است . در صحن همچنین قربانگاهی بزرگ و مرده شوی خانه و خانه سقایت (آبرسانی و آبدهی زائران ) همگی در زاویه جنوب غربی احداث شده اند.
برای استخکام بخشی و مقاومت دیوارهای داخلی معبد در برخی از جاهای معین و مشخص، بناهایی ساخته اند که گمان می رود سقف آنها با چوب پوشیده شده و ستونهایشان را هم از سنگ و گچ بوده است. در بخش بیرونی دیوارهای اصلی معبد نیز، بویژه در دو طرف دروازه ها اطاقهایی مشاهده میگردد که برای نگهبانها و سکونت کارکنان معبد ساخته بودند.
البته بزرگان و اشراف حضر در پایه گذاری و ساخت و ساز این معبد قبل از ظهور دولت و کشورشان، با هم همکاری و تعاون دتشته اند. این موضوع در کاوشهای اندکی که از طبقات مختلف اثر انجام گرفته ثابت می شود و همچنین مرمت و باز سازی اثر در دوره های مختلف هم نشانگر آن است. معبد حصارهایی دارد که دارای برجهای دایره ای شکل هستند. البته در باب دیوارهای فعلی بین کارشناسان اختلاف وجود دارد ولی به هر حال در کاوشهای باستان شناسی بقایای این برجها در زیر بنا و پایه های اصلی دیوار شرقی پیدا شده اند.
با توجه به محدوده کاوشهای باستان شناسی که از روز نخست تا به حال انجام گرفته و در کشف و شناسایی آثار و ابنیه معبد موفق بوده، از قدیمی ترین آثار معبد می توان به ترتیب آثار زیر را نام برد: نخست معبد ((مرن)) که از قدیمی ترین بناهای معبد((کبیر)) است و پس از آن عبادت کاه ((شحیرو)) و آنگاه عبادتگاه روبروی آن. بعد از آن صفی از ایوانهای همردیف و در پایان خلوتگاه((شمس)) است یعنی معبد چهار گوشی که توسط سنطروق اول به اتمام رسید. در دورانهای متأخر تر از آن، در جبهه دیوار شمالی برای دفن مردگان، قبرها و بناهایی گودالی نیز ایجاد کرده اند که برای ورود به اطاقهای این گورستانها درهایی تعبیه شده که بر دربهای دیوارهای معبد کبیر افزوده اند.