تبیین روش شناسی علوم انسانی از منظر معرفتی قرآن و حوزه حکمت اسلامی

حجت الاسلام حمید پارسانیا در نهمین هم اندیشی وحدت حوزه و دانشگاه که یکشنبه شب 27 آذرماه در سالن قدس مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) قم برگزار شد به بیان روش شناسی علوم انسانی از منظر معرفتی قرآن کریم و حوزه حکمت اسلامی پرداخت.
 
وی با بیان این که نظریه های علمی براساس روش شناسی شکل می گیرد نه روشی که نظریه ها در مسیر آن به کار می روند، افزود: علم به معنای متأخر «Science» در دو سده اخیر با رویکردهای مختلفی مواجه شده که به لحاظ تاریخی زمان خاصی داشته و متأثر از مبانی معرفت شناختی صاحبان آنها است.
 
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی ابراز داشت: اگر مبنای معرفت شناختی علم حس گرایانه باشد و یک نگاه پوزیتویستی بر آن قالب شود، روش تولید نظریه ها با تجربه و آزمون به دست می آید و حوزه علوم انسانی شبیه علوم تجربی می شود و الگوی علوم طبیعی بر علوم انسانی سیطره می یابد.
 
وی با اشاره به سه رویکرد تبیینی، تفسیری و انتقادی در علوم انسانی، تصریح کرد: وقتی منبع معرفت، حس و تجربه است، دامنه علوم انسانی به سرعت محدود و گذاره های آزمون پذیری در این عرصه غیرعلمی و دانش از ارزش جدا می شود؛ کار علم صرفا با روش تجربی و آزمون پذیر محض تبیین می شود و این رویکرد تبیینی است که علوم انسانی را از نوع علوم طبیعی می بیند.
 
حجت الاسلام پارسانیا اما موضوع علوم انسانی را با علوم طبیعی متفاوت دانست و با بیان این که علوم انسانی به سادگی علوم طبیعی آزمون پذیر نیست، گفت: داعیه های نگاه پوزیتویستی که فکر می کرد حلقه علم به تجربه ختم می شود به آنجا رسید که گذاره های علمی مستقل از دیگر حوزه های معرفتی در قلمرو حیات انسان، نیست.
 
وی با اشاره به شکل گیری رویکرد تفسیری، ادامه داد: حوزه معانی ساختار معرفت تجربی متکی بر گذاره هایی است که از حیات انسانی اخذ شده است؛ روش تفسیر درباره موضوع علوم انسانی زاویه ای زد و تفاوتی بین علوم طبیعی و انسانی ایجاد کرد و این تفاوت در حوزه سوژه و ذهنیتی که بخواهد جهان و انسان را تفسیر کند تأثیر دارد.
 
مسؤول کمیته روحانیون شورای عالی انقلاب فرهنگی یادآور شد: چیزی به عنوان تبیین در قلمرو علوم انسانی نداریم و آنچه در این حوزه به عنوان علم است تبیین نمی شود، اما می تواند حوزه حیات را تفسیر کند و بشناسد و این شد که رویکرد انتقادی با استفاده از رهاوردهای رویکرد دوم بسط پیدا کرد و در مقابل رویکرد تفسیری شکل گرفت.
 
وی با بیان این که اگر دانش با رویکرد تبیینی از ارزش جدا می شود، رویکرد انتقادی بار دیگر ارزش را به قلمرو دانش وارد می کند، گفت: مشکل از غلبه دیدگاه حس گرایانه و تجربه گرایانه آغاز می شود و تبیین در حوزه حکمت اسلامی جمع شدنی و محدود به حس تجربی نیست.
 
حجت الاسلام پارسانیا افزود: عقبه دانش تجربه به دامنه عقلانیت متافیزیکی و تجریدی باز می گردد نه عقل عملی؛ عقل عملی سبب می شود که گذاره های ارزشی مرجعیت و اعتبار خود را داشته باشد و علم به تبیین در افق شناخت تجربی و چارچوب دنیایی و سکولار محدود نشود، بلکه تا مبدأ و معاد و تا قیام قیامت ادامه پیدا کند.
 
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان این که روش تولید نظریه ها با مبادی معرفت شناسی صورت تبیینی، انتقادی و تفسیری دارد، اما تفسیر و انتقاد هیچ ربطی به تبیین تجربی یا پوزیتیویستی و انتقاد فرانکفورتی و پس از آن ندارد، گفت: جهان اسلام باید روش های متخذ از الهامات و بیانات نصوص قرآنی و روایی در حوزه علوم انسانی را اخذ کند.
 
وی تصریح کرد: جامعه علمی که مرجعیت فلسفی آن به کانت و هیوم باز گردد، ناگزیر روش شناسی علوم انسانی و سایر علوم آن چیزی است که در علم مدرن با آن مواجه هستیم، اما اگر مرجعیت علم به حوزه حکمت اسلامی باز گردد، روشی دیگری را می توان برای آن تعریف کرد که براساس آن هرکدام از سطوح عقلانیت در برخی حوزه ها فعالیت بیشتری دارند.