نگاهی به القاب کارگردان حماسه عاشورا

بررسی شخصیت زینب کبری (س) به عنوان دومین رکن واقعه عاشورا و استمرار آن تاکنون، نه تنها در گفتار و نوشتاری موجز نمی گنجد، بلکه باید با آب دریا تر کنیم انگشت و صفحات فضل ایشان را بشماریم.
 
به مناسبت دهه دوم محرم و ایام حزن و اندوه اهل بیت (ع) متن گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین حسن رمضانی خراسانی از اساتید و محققان حوزه در واکاوی شخصیت عظیم حضرت زینب کبری (س) تقدیمتان می شود:
 
* مقام بالای زینب کبری
 
در تمام عالم چه قبل از اسلام و چه بعد از آن و در جوامع مسلمان و غیر مسلمان از قدیم تا کنون و تا قیامت اول زن نظام هستی سیده النسا العالمین فاطمه زهرا (س) و بعد از او زینب کبری (س) است و این حقیقت، امری مسلم بین علما و اندیشمندان است و نیاز به توضیح و تفصیل ندارد، کسی که به تاریخ عالم و جامعه بشریت و جامعه زنان آشنایی داشته باشد در این مسئله تردیدی نخواهد داشت.
 
البته ممکن است در اثر عدم اطلاع به تاریخ؛ استبعادی هم صورت بگیرد، اما پس از مراجعه به تاریخ و مطالعه احوال پیشینیان این استبعاد مرتفع می شود.
 
* در محضر شش انسان کامل
 
حضرت زینب انسان های کاملی را درک کرده اند و نه تنها درک کردند، بلکه از نظر نسبی به آن انسان ها و به آن خاندان مرتبط هستند، زینب (س) فرزند علی بن ابیطالبی است که دومین شخصیت جهان آفرینش و به تعبیری نفس پیامبر است، گرچه خود علی با توجه به اینکه پیامبر، مقام خاتمیت دارد و علی خلیفه و وارث اوست و به نحوی تقدم و تأخری بین ایشان است فرمود: «إِنَّمَا أَنَا عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِ مُحَمَّدٍ ص ؛ کافی ج: 1 ص: 90» لکن با توجه به آیه مباهله «فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبینَ؛ آل عمران 61» حضرت نفس پیامبر است و زینب کبری از صلب چنین شخصیتی به ظهور رسید و این شأن کمی برای ایشان نیست، زینب (س) مادری چون فاطمه زهرا (س) دارد و از رحم چنین انسانی به ظهور رسیده و جد بزرگوار ایشان رسول الله (ص) است و برادرانی مانند امام حسن و امام حسین علیهما السلام دارد و این خاندان در جهان آفرینش خاندان ممتازی هستند، پس اصل انتساب به این خاندان برای ایشان شأن بزرگی است و جدای از این انتساب، ایشان محضر انسان کامل را درک کرده اند، آنهم شش انسان کامل یعنی رسول اکرم؛ علی بن ابیطالب، فاطمه زهرا؛ حسنین، زین العابدین و به قولی امام محمد باقر علیهم السلام و هر یک از ایشان به تنهایی یک دوره ای از آفرینش هستند و انسان کامل به تنهایی افضل است از دوره ای از دوره های آفرینش است و حضرت زینب (س) درک محضر چنین انسان هایی کرده است و این مطلبی است که نمی توان به سادگی از کنار آن گذشت و این انتساب و درک چنین شخصیت های بزرگی در تکوین شخصیت انسان بسیار موثر است.
 
* ظهور امور غریبه در دوران کودکی و طفولیت
 
در دوران طفولیت و کودکی، اموری از این بی بی به ظهور رسید که می تواند شاهد صدقی بر این مدعا باشد؛ نقل شده است «روزی زینب کبری(س) که کودک بودند روی زانوی پدر بزرگوارش نشستند حضرت امیر(ع) فرمود: دخترم بگو احد. گفت احد. آن حضرت فرمود: بگو اثنین: ساکت شد و به پدر گفت زبانی که احد گفت چرا دو بگوید؟ حضرت دختر را به سینه چسبانید و بوسید؛ «زندگانی فاطمه(س)، رسولی محلاتی، ص 272» البته این مطلب درباره حضرت عباس نیز نقل شده است، این مطالب بلند چگونه از کودکی صادر می شود و چه توجیهی برای آن می توان داشت ؟! این گونه سخن گفتن و درک را تنها در انسان کامل می توان یافت.
 
زینب کبری در حالی که دختر بچه کوچکی بود. گفت: بابا من را دوست داری؟ گفت: بله! تو را دوست دارم. گفت: خدا را هم دوست داری؟ امام گفت: بله خدا را هم دوست دارم. زینب گفت: نه نمی شود. در یک دل دو تا دوستی جمع نمی شود. بعد خود حضرت زینب گفت: تو خدا را دوست داری، منتها چون ما بچه هستیم، به ما محبت داری و شفقت داری و دوستی اصلی مال خداست .
 
گویا زینب در حقیقت به پدر بزرگوار خود درس پس می دهد و شنیدن چنین سخنی از طفلی خردسال عجیب است و حکایت از این دارد که او انسانی فوق معمول و برتر از دیگران است.
 
* نگاهی به القاب زینب کبری
 
در باره این شخصیت بزرگ اسلام و افتخار جامعه زنان القاب و کنیه های فراوانی ذکر شده است، صرف نظر از کنیه های معروف سه کنیه " ام المصائب"؛ "ام الرزیا"؛ "ام النوائب" ایشان قابل توجه می باشد، من می خواهم نسبت به این سه کنیه نگاه دیگری بر خلاف آنچه معروف و مشهور است داشته باشیم، آنچه معروف است این است که چون او از کودکی تا رحلت، مصائب زیادی دیدند لذا به او «ام المصائب» می گویند اما اگر دقت شود قضیه دقیق تر است و شریف تر از این ها است "ام " در لغت به دو معنا است معنای اول، اساس و ریشه و معنای دوم، پناهگاه؛ ملجأ و مأوی است؛ من می خواهم معنی دوم را ترجیح دهم و شاید معنای اول به نحوی درست نباشد که بگوییم اساس و ریشه همه مصائب زینب است، بلکه معنی صحیح معنای دوم است و باید گفت: زینب پناهگاه مصیبت هاست، مصیبت که به تنهایی افراد را از پا در می آورند در مقابل عظمت زینب از پا می افتد و این معنا، معنای دقیقی تری است و باید مورد توجه قرار بگیرد.
 
* دیگر القاب زینب کبری
 
در میان القاب ایشان القاب فوق العاده ای به چشم می خورد، اگر بخواهیم فهرست وار این القاب را ذکر کنیم عبارتند از؛ عالمة غیر معلمة، عقیلة بنی هاشم؛ معصومه صغری؛ ولیة الله؛ امینة الله، نائبة الزهرا ء؛ نائبة الحسین؛ عقیلة النساء؛ شریکة الشهدا ء؛ بلیغه؛ فصیحة؛ عابدة آل علی؛ فاضلة؛ شریکة الحسین؛ الراضی بالقضا و القدر و ...
 
* ولیة الله
 
و این القاب در بین نصوص و کتب تاریخ هم از ناحیه ائمه و هم از ناحیه علما رجال و تراجم ذکر شده است و در راس همه این ها لقب " ولیة الله" قرار دارد و هر لقبی که برای ایشان ذکر شده است همه فروعات همین مقام ولایت زینب کبری می باشد "ولایت" از ماده "ولی" است و "ولی" به معنی "شدت قرب" می باشد به نحوی که بین دو شی فاصله و حجابی وجود نداشته باشد از ریشه "ولی" هم "ولایت" به کسر "واو" ساخته می شود و هم "ولایت" به فتح "واو" ساخته می شود.
 
وزن "فعالة" در زبان عربی دلالت بر شانی از شئونی جمعی و اجتماعی می کند، مثل "سقایة" و "تجارة" ، "ولایت" به معنی "تدبیر امور" است و اگر نسبت به جامعه انسان ها درنظر بگیریم، یعنی تدبیر امور انسان ها و اگر به معنی مطلق بگیریم یعنی "تدبیر ما سوی الله" و کل عالم هستی.
 
اما "ولایت" به "فتح واو" به معنی "محبت و دوستی" است و در هر دوی این ها شدت قرب ملحوظ است در "ولایت" به معنی "تدبیر امور" کسی می تواند ولایت داشته باشد که با اشیاء و موجودات و کثراتی که تدبیر آن ها را بعهده دارد یکی شده باشد و با آن ها اتحاد برقرار کرده باشد و اگر انسان از «مجموعه تدبیری» خودش دور شود این تدبیر محقق نمی شود و ولایت نیست، لذا در میان نصوص دینی که از "ولی" و "ولی خدا" و "مقام ولایت" صحبت می شود، این گونه استفاده می شود که "ولی" کسی است که با مردم هست با مجموعه هست و تافته جدا بافته نیست و از آنها و در میان آن ها است و «تدبیر» با دربان و حاجب و واسطه خوردن پا نمی گیرد، چون از حقایق و واقعیت ها دور می ماند و در "ولایت" به معنی محبت نیز این گونه هست، "محب" باید فانی در محبوبش باشد و نباید بین او و محبوب فاصله ای باشد و "ولی الله" به معنی اول، کسی است که از جانب حق متعال تعیین شده و شان ولایت و شئون جمعی را بعهده دارد و "ولایت" به معنی دوم یعنی عاشق و فانی خدا.
 
لقب "ولیة الله" در باره بی بی زینب (س) کبری آمده است و هر دو معنی درباره شخصیت عظیم زینب کبری (س) صدق می کند و این یعنی زینب(س) کسی است که می تواند سرپرستی کند و در حوادث و مشکلات و مصائب خویشتن دار باشد و تسلط بر نفس داشته باشد و اداره امور را بدست گیرد و همچنین "ولی" به معنی فانی در حق نیز بر این بانوی مجلله صادق است، شما تصور کنید، اگر کودکی در خانواده مریض شود این امر چقدر آرامش روانی خانواده را مختل می کند، چه رسد به اینکه او از دنیا برود در حادثه بزرگ کربلا که اباعبدالله و یارانش با آن وضع فجیع به شهادت رسیدند و در رنگین ترین صحنه تاریخ نوشته شد و به تعبیر امام صادق علیه السلام «لَا یَوْمَ کَیَوْمِکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ؛ بحارالأنوار ج: 45 ص: 218» آن کسی که در صحنه حاضر شد حسین (ع) است، اما کسی که صحنه گردان جریان کربلا زینب است، زینب کارگردان حماسه عاشورا بود.
 
این امور خارج از طاقت بشری است که از ایشان دیده می شود، اگر ولایت نیست پس چیست ؟ زینب از همان کودکی فانی فی الله بود، چه برسد به تطورات و تکاملاتی که برای او فراهم شد ] و بقول استاد شهید مرتضی مطهری(ره): زینب با آن عظمتی که از اول داشته است- و آن عظمت را در دامن زهرا علیها السلام و از تربیت علی علیه السلام به دست آورده بود- در عین حال زینبِ بعد از کربلا با زینب قبل از کربلا متفاوت است، یعنی زینب بعد از کربلا یک شخصیت و عظمت بیشتری دارد.(مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج 17، ص: 60) [اگر این لقب " امینة الله " بودن را اساس قرار بدهیم قضیه " عَالِمَةٌ غَیْرُ مُعَلَّمَةٍ " بودن حضرت نیز روشن می شد زینب چون "ولی الله" است " عَالِمَةٌ غَیْرُ مُعَلَّمَةٍ فَهِمَةٌ غَیْرُ مُفَهَّمَة؛بحارالأنوار ج: 45 ص: 164" است .گاهی علم انسان کسبی و رسمی است و گاهی علم او از ناحیه الهی است «وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً؛ کهف، 65» افاضه شده است و به قول خواجه حافظ شیرازی
 
نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت        به غمزه مسئله آموز صد مدرس شد
 
بی بی زینب کبری سلام الله علیها به «غمزه» آن علوم ومعارف را بدست آورد.
 
* عقیلة بنی ها شم:
 
 "عقیله بنی ها شم" از دیگر القاب آن حضرت است " عقیلة" بر وزن "اصیله"، "الاصیل من کل شی" در میان بنی هاشم کسی که از همه با اصل و نسب تر بود و نسخه مطابق با اصل بود بی بی زینب است.
 
معصومه صغری:
 
"معصومه صغری"در مقابل "معصومه کبری" است از دیگر القاب آن حضرت لقب "معصومه صغری" می باشد در بین امت اسلامی 14 معصوم داریم، اما این کلام به معنای این نیست که معصومی در درجات پایین تر نداشته باشیم، به تعبیر دیگر بدون شک ما 14 معصوم داریم، اما افراد دیگری هم داریم که با توجه به علم و معرفت و مقام ولایت ایشان، خود را به عصمت نزدیک کرده اند، اگر پذیرفتیم ریشه عصمت در ولایت است و همه حقایق بر ولی الله آشکار است ثمره این ولایت و معرفت عصمت است، لذا می توان برای زینب کبری سلام الله علیها مقام عصمت قائل شد بدون اینکه عدد 14 معصوم نیز بهم بخورد.
 
* امینة الله:
 
از دیگر القاب ایشان لقب "امینة الله" است ایشان شخصیتی است که حق تعالی او را امین سرّ خود قرار داده و اسرار الهی را در این شخصیت به ودیعه نهاده است.
 
* نائبة الزهرا:
 
نیابت حکم خاصی دارد، زینب نائبة الزهرا (س) است و همان علو درجه ای که برای اوست برای زینب (س) هم هست .برای مثال گاهی از طرف شخصیتی بزرگ نائب می شویم و مطالبی را به نیابت ازایشان به جمعی می رسانیم، نحوه برخورد ایشان با ما تفاوت خواهد داشت و احترام خاصی قائل می شدند لذا می بینیم خودنیابت حکم خاصی دارد.
 
* بلیغة:
 
از دیگر القاب حضرت " بلیغة " می باشد، خطبه ای که ایشان در حادثه کربلا در شام و کوفه انشاء نمودند، شانه به شانه خطبه های پدر بزرگوار ایشان علی بن ابیطالب می زند؛ از حذیم بن شریک اسدیّ روایت شده است چون علیّ بن حسین علیهما السّلام را با زنان از کربلا آوردند ... زینب دخت علیّ علیهما السّلام به سوی مردم اشاره کرد که خاموش باشید.
 
حذیم می گوید: هرگز بانویی پرده نشین گویاتر از وی ندیدم، گوئی بر زبان علیّ علیه السّلام سخن می راند، و مردم را اشارت به سکوت فرمود، دمها فرو بسته شد و هر زنگی از بانگ بایستاد، آنگاه پس از حمد و ثنای الهی و صلوات بر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خطبه خود را شروع کرد؛ «احتجاج-ترجمه جعفری، ج 2، ص: 107».
 
* معلمة:
 
زینب کبری علاوه بر عالمه بودن؛ کرسی تدریس داشتند و مفسر بزرگ قرآن و از روات حدیث هستند، در سلسله سندخطبه ای که از حضرت فاطمه نقل شده است حضرت زینب قرار دارد و همچنین محمد بن عمر، عطا بن سایب، فاطمه بنت الحسین، از ایشان روایت نقل کرده اند.
 
* عابده آل علی:
 
عابده آل علی از دیگر القاب حضرت است و عبادت در این خاندن امری بدیهی است، امام زین العابدین علیه السّلام در روز و شب، هزار رکعت نماز می گزارد و دفتر عبادات علی علیه السّلام را می نگریست و آن را چون افسرده ای از دست می افکند که «ما کجا و عبادت علی علیه السّلام کجا؟!؛ «ینابیع المودة، ص 150، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 9» و همین مسئله را نسبت به علی (ع) عرض کردند و حضرت فرمود شما عبادت رسول الله را ندیده اید و تازه خود پیامبر اکرم هم می فرمایند: «مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ وَ مَا عَرَفْنَاکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ؛ «بحارالأنوار ج: 68 ص: 23» لذا این امور دراین خاندان امری بدیهی است و کسی که در چنین خانواده ای بزرگ شده است، طبیعتا به سمت و سوی این امر سوق پیدا می کند، علاوه بر اینکه ولایت و علم و معرفت او در این امر تاثیر دارد، لذا ایشان عابده آل علی است به گونه ای که حضرت در حادثه کربلا و لو نشسته، نماز شبش را ترک نکرد و نمی شود به سادگی از کنار این مطالب گذشت و این حکایت از این امر دارد که او عابده آل علی است، حضرت زینب(س) در عبادت ثانی حضرت زهرا(س) بود، تمام شبها را به عبادت، تهجّد و تلاوت قرآن سپری می کرد. حضرت در طول عمر، تهجّد و شب زنده داری اش ترک نشده است، حتّی در شب یازدهم محرّم امام زین العابدین می فرماید: در شب یازدهم محرم دیدم نشسته نماز می خواند. نیز آن بزرگوار می فرماید: با این همه مصیبت و اندوهی که به ما روی آورده، اما در مسیری که به شام می رفتیم نافله های شب عمه ام اصلًا ترک نشد، امام حسین(ع) در آخرین وداع با خواهرش زینب به او فرمود: «یا اختاه لاتنسینی فی نافلة اللّیل»، خواهرم مرا در نماز شب فراموش نکن. هم چنین از فاطمه دختر امام حسین(ع) چنین نقل شده که: عمّه ام زینب در شب دهم محرم در محراب عبادت مشغول مناجات بود و با خدا راز و نیاز می کرد در حالی که چشمی از ما به خواب نرفته و ضجّه های مان آرام نشده بود. نیز از امام سجاد نقل شده: هنگامی که ما را از کوفه به سوی شام حرکت می دادند عمه ام زینب مرتب نمازهای واجب و مستحب خویش را انجام می داد و در بعضی از منازل نمازش را نشسته می خواند، وقتی سبب را پرسیدم؟ گفت: به خاطر گرسنگی و ضعف؛ زیرا سه شبانه روز غذا نخورده بود و سهم غذایش را در میان کودکان تقسیم کرده بود. «زینب الکبری، جعفر نقدی، ص 62- 61»