درس های نانوشته عاشورا را دریابیم

حجت الاسلام  صدرایی خویی اظهار داشت: پیش از حادثه کربلا کتاب هایی با عنوان مقتل امیرالمومنین علی(ع) به زبان عربی به رشته تحریر درآمده بودند اما این شیوه تاریخ نگاری دینی پس از شهادت سومین پیشوای شیعیان، جایگاه و خاستگاه ویژه ای یافت.
 وی «مقتل ابومخنف» را از معروف ترین مقاتل اباعبدالله حسین(ع) یاد کرد که منبعی برای تالیف سایر آثار و مقاتل این حوزه و مورد مراجعه تاریخ نویسان بعدی شد و عنوان کرد: «مقتل نویسی» به معنای خاص آن از قرن دهم هجری قمری در زبان فارسی رواج یافت. البته نه به این معنا که پیش از این در این زبان مقاتلی نداشتیم، بلکه شاعران پارسی زبان از این زمان سرودن مرثیه ها و اشعاری خاص را که ویژه امام حسین(ع) و واقعه کربلا بودند، آغاز کردند. با تالیف «روضةالشهداء» اثر واعظ کاشفی سبزواری، مقتل نویسی از قرن دهم جایگاه اصلی خود را در زبان فارسی پیدا کرد.

صدرایی خویی افزود: از آن پس، این اثر به شکل چشمگیری مورد توجه محققان، نویسندگان و عموم مردم قرار گرفت و مولفان مقاتل تا حد زیادی از آن الهام گرفتند. این اثر در نوع خود شاهکاری بی نظیر به شمار می آمد.

محقق حوزه نسخه شناسی و نسخه پژوهی در پاسخ به این سوال که «جایگاه پیش از این زمان مقتل نویسی در دایره زبان فارسی چگونه بوده است؟» گفت: در آثار و اشعار قبل از قرن دهم هجری نیز متون یا اشعار پراکنده ای در لابه لای آثار دیگر وجود داشتند که به این واقعه عظیم تاریخی می پرداختند اما از آن جهت که به شکل ویژه به مصائب امام حسین(ع) و واقعه عاشورا اختصاص نداشتند، نمی توان از آن ها به عنوان مقتل نویسی یاد کرد. از جمله آثار این حوزه می توان به شعر «کجائید ای شهیدان خدایی ...» سروده مولوی اشاره کرد که در قرن هفتم هجری سروده شد و شهرت فراوانی یافت اما به این شکل نبود که کتاب یا اثری خاص به این موضوع معطوف شود. البته باید از محتشم کاشانی نیز یاد کرد، زیرا آن چه که وی سرود، در تحول مقتل نویسی فارسی و مرثیه سرایی نقش به سزایی داشت.

این فهرست نگار نسخه های خطی در پاسخ به این پرسش که «وضعیت کنونی مقتل نویسی را چگونه ارزیابی می کنید؟» عنوان کرد: با توجه به این که حادثه عاشورا و کربلا مورد توجه عموم مردم جامعه با طبقات، سنین و گرایشات گوناگون قرار دارد، امروزه در حوزه مقتل نویسی آن هم در عرصه های مختلف با تحول شگرفی مواجهیم. در حوزه «رسانه» «فیلم نامه های مقتل» نوشته می شوند، در عرصه «مرثیه سرایی» با اشعاری ویژه دیوان های روضه خوانی که قابل اسفاده مرثیه خوان ها و مداحانند، مواجهیم و در زمینه آثار تاریخی نیز مکتوبات مختلفی نوشته شده اند که اغلب مورد مراجعه محققان، طلاب و دانشجویانند.

وی افزود: اکنون مقتل نویسی حوزه شبکه فرهنگی بسیار وسیعی در جامعه ما ایجاد کرده و در تمامی عرصه ها تحولات خوبی را برجای گذاشته است. در این زمان مقاتل متعددی در عرصه ها، گویش ها و حتی زبان های گوناگون سروده یا تالیف می شوند که از این میان می توان مقتل در حوزه اشعار ترکی در عرصه فیلم های سینمایی و سریال های تلویزیونی را نام برد. در حوزه اشعار کودکان نیز این مبحث تا حد زیادی تخصصی شده است. در مجموع، مقتل نویسی و تاریخ نگاری عاشورا در دوره های کنونی با تنوع فراوانی روبه روست و هرسال ده ها کتاب و صدها مقاله در این باب تدوین و تالیف می شوند.

محقق آثار کهن دینی و مکتوبات علوم انسانی در پاسخ به این پرسش که «با توسعه کمی و کیفی این آثار چگونه می توان از آسیب هایی مانند انحراف در مطالب، مبالغه یا خرافات پرهیز کرد؟» گفت: نویسندگان به ویژه افرادی که با جبهه اجتماعی این مقاتل سر و کار دارند، باید بدانند این موضوع نیازمند حفاظت فکری و محتوایی است. باید مداحان، مرثیه سرایان و فیلم نامه نویسان را برای تولید محتوا در این حوزه به مراجعه به منابع اصیل و مستند ارجاع دهیم. از آنجا که در عرصه مرثیه، تهییج احساسات یک اصل به شمار می آید، مداحان نباید با تکیه بر کنایه، خطابه، مبالغه و ... به دور از حقیقت و به صورت غیرمستند عمل کنند.

وی سر و کار داشتن معنا و رسالت عاشورا با عواطف عموم افراد جامعه را کارکرد اجتماعی آن دانست و گفت: متاسفانه در مواقعی تولیدکنندگان فکری اجتماع مسایلی را عنوان می کنند که با حقیقت عاشورا ارتباطی ندارد، در حالی که برای تهییج احساسات مردم نباید متنی را جعل کنیم یا نسبتی غیرواقعی به کسی بدهیم. نیاز امروز ما این است که باید منابع کهن این حوزه را بازسازی کنیم و مضامین آن ها را به صورت امروزی ارایه دهیم. لازم است محققان، مولفان و مرثیه سرایان به گونه ای آموزش بینند که با احساس ضرورت مراجعه به منابع اصیل، مطالب حقیقی را دست مایه اولیه تولید آثار خود قرار دهند.

حجت الاسلام صدرایی خویی با بیان این که رسوخ خرافات از جمله آسیب های مسایل مذهبی است که از کارکرد اصلی این تولیدات می کاهد، اظهار کرد: باید بیاموزیم که افزون بر مراجعه به منابع اصیل، نام آن منبع و مرجع مورد استناد را نیز در آثار، سروده ها و تالیفاتمان قید کنیم یا به زبان آوریم.
 
وی در پایان با تاکید بر این که نهضت والای عاشورا درس های معنوی فراوانی دارد که همچنان از آن ها غافلیم، گفت: باید از تکرار و تمرکز بر موضوعات قبلی دست برداریم و مفاهیم و درس هایی از این واقعه انسانی را برای مردم بازگو کنیم که بیش از هرچیز دیگری به آن ها احتیاج دارند. به عنوان نمونه، ما در کمتر آثار و مجالسی بر مفاهیم متعالی مانند وفای به عهد، جوانمردی، از خودگذشتگی در برابر هم نوع، احترام به دیگران و ایثار در واقعه کربلا تاکید داریم. نقشی که اقشار گوناگون جامعه، زنان و کودکان در نهضت کربلا داشتند، از دیگر مواردی است که باید به جامعه گوشزد کنیم. در این مسیر باید بیاموزیم که دیگر به کلیشه های سابق اکتفا نکنیم. حادثه عاشورا درس های بزرگی دارد که هنوز از تمامی آن ها به درستی استفاده نکرده ایم.