گوهر تپه
انسان‌هایی که در غارهای باستانی مازندران چون کومیشان، هوتو و کمربند زندگی می‌کردند پس از خروج از غار به مرور باعث پیدایش گوهرتپه شدند، این تپه انسان ساز است. یعنی با گذشت زمان مردم ساکن با از بین رفتن مکانهای قبلی به مکانهای بالاتر آمده اند. در عصر نوسنگی شکل زندگی روستا نشینی داشته و در دوره برنز و مفرغ مورد توجه قرار گرفته و حالت شهر نشینی پیدا کرده است . احتمالا تا دوره برنز میانی فضای مسکونی و محل دفن در یک مکان بود. اما در دوره برنز متاخر (4000 سال قبل) هم از وسعت شهر کاسته شد و هم قبرستان را به خارج از فضای مسکونی انتقال دادند.
در بین دوره برنز و آهن حدود 200 سال این منطقه خالی از سکنه شد و در عصر آهن قبرستان را به خارج از مکان مسکونی بردند و مکان دارای سراشیبی را برگزیدند تا شاهد نفوذ آب نباشند. اقوام این منطقه پس از فرو پاشی شهر و کوچ به مناطق کوهستانی اجساد نیاکان خود را برای تدفین در زاد‌گاهشان به گوهر تپه حمل کرده و همراه با مراسم آیینی در این منطقه به خاک می‌سپردند. (این رسم همچنان در میان کوچ نشینان منطقه رایج است و نیاکان خود را در زاد‌گاهشان تدفین می‌کنند)
محققان از طریق کتابهایی چون اشرف البلاد و از آستارا تا استرآباد و گزارشات مردمی متوجه شدند این منطقه دارای آثار باستانی می باشد و گروهی باستان شناس در سال 1379 به سرپرستی علی ماهفرزی منطقه گوهرتپه را مورد کاوش اولیه قرار دادند. گوهر تپه در اسفند ماه سال 1380 ثبت ملی شد و تاکنون گوهرتپه 5 فصل کاوش باستان‌شناسی را سپری کرده است.نخستین فصل مطالعات پروژه بزرگ مطالعات باستان شناسی حاشیه جنوب و جنوب شرق دریای خزر (از آغاز تا اواسط هزاره اول قبل از میلاد)The great project of archaeological and interfiled studies in south and south east of the Caspian sea area( ASEC )( from the beginning to the middle of the first millennium B.C ) با موضوع از «غار تا شهر» بود که توسط هیات‌های ایرانی و آلمانی و لهستانی انجام شد. این پروژه به بررسی چگونگی خروج انسان از غار و شکل گیری نخستین شهرها در استان مازندران پرداخت.
گروه لهستانی به سرپرستی دکتر « آرکادیوش سولتیشیاک Archadius » انسان شناس از دانشگاه ورشو ، «اکانیسکا چستیکا» گیاه باستان شناس و « مارزنا آرزاک» جانور باستان شناس در سال های 1386 و 1387 با پروژه همکاری نمودند. گروه آلمانی نیز به سرپرستی «کریستین کرنل پیلر» از دانشگاه مونیخ آلمان به مدت یک ماه در سال 1378 با پروژه همکاری داشتند.لایه نگاری به صورت طبقه ای و پلکانی صورت گرفته و هرچه به طبقات پایین تر می رویم قدمت مکان ببیشتر می شود و هر طبقه نشانه یک دوره از زمان است. دلیل کاوش پلکانی از بین نرفتن لایه های بالایی بوده .آثار و گورهای به دست آمده در گوهرتپه در ارتفاع بسیار کمی از سطح زمین های زراعی قرار داشته و با شخم زدن اهالی جهت کشاورزی به گوهر و گنجینه های تپه دست پیدا می کردند به همین دلیل آن را گوهر تپه نامیدند.معمولا در نامگذاری تپه ها از نام آخرین مالک تپه یا زمین زراعی استفاده می شده است.
قدیمی ترین تدفین به 4 تا 5 هزار سال قبل بر می گردد مربوط به اسکلت زنی است با دستبندی مفرغی و اموات به صورت جنینی (چمپاتمه ای یا حالت آرامش) در داخل چاله های بیضی شکل و در برخی موارد هم در خمره های سفالی به همراه اشیاء و آذوقه دفن شده اند (اعتقاد به زنده شدن مردگان) ابزار کنار اجساد نشان از طبقه اجتماعی آنان دارد مثلا اسکلت دختری 18 ساله که به صورت خمره دفن شده فقیر بوده زیرا در کنار او هیچ چیزی خاک نشده بود ولی اسکلت خانمی را می بیند که با گیره مو ، انگشت دانه و.. خود دفن شده که نشانه ثروتمندی اوست. گور خمره ها متعلق به کودکان و خردسالان است- به دلیل بحث عاطفیو در پایین ترین لایه احتمال می رود سقف بر سر مردم آن فرود آمده است زیرا اجساد به صورت غیر جنینی در این مکان یافت شده یکی مربوط به اسکلت زن و مرد و دیگری مردی به حالت طاقباز. میانگین قد اسکلت ها 80/1 تا 75/1 متر بوده و میانگین سن آنها 30 تا 35 سالگی است. 2 الی 3 تدفین بالای 40 سال و یک بچه 8 الی ده ماهه را شاهد هستیم. دندانهای بیشتر اسکلت ها سالم بوده بر اساس مطالعات انسان شناسی مردمان منطقه اغلب در میانسالی و بر اثر بروز انواع مختلفی از بیماری از پای درآمده اند. دختران در این شهر در سنین بسیار پایین فوت کرده اند.
درگوهر تپه هم ظروف دست ساز و هم ظروف چرخ ساز یافت شد . 1- ظروف سیاه رنگ و قرمز رنگ 2- ظروف نوک منقاری یا آب ریز که مخصوص تدفین بود و کاربرد روزانه آن جهت تصفیه مایعات بوده 3- ظروف دسته دار مخصوص آب و غذای پس از مرگ 4- خمره که به عنوان منبع ذخیره سازی غذا استفاده می شد 5- ظروف عود سوز که برای هدیه کاربرد داشت 5- جام می و پیمانه 6- ظروف پخت و پز و پیمانه های مواد غذایی 7- ظروف منقوش به شکل داغ زده با اشکال هندسی 8- تکه های سفال به عنوان سفال فرش در مکان ورود به محل زندگی 9- خشت خام ؛ یافت شدن جای تیرک هایی که چوب را به شکل عمود در آن می کاشتند. 10- ریتون (پیکره سفالی گاو ، اسب ، سگ و ... با فضای تو خالی که در آن مایع مقدس ، برای مراسم مذهبی ریخته می شده)ریتون ها غالبا در مکان های مذهبی از قبیل پرستشگاه ها مورد استفاده قرار می گرفتند اما ریتون های کشف شده در گوهر تپه داخل یک پیک ( زباله دانی و به صورت دست و پا قطع شده ) درون بخشی از یک معماری کشف شده اند. این پیکره ها نشان می دهد که مردم این منطقه 3 هزار سال پپیش گاو نر و کوهان دار را پرستش می کردند.
سرنیزه و پیکان مفرغی 2- تیغه های سنگی که حکم چاقو را داشتند 3- دوک های سفالی مخصوص نخ ریسی (روی کف قبر یکی از اجساد بقایای الیاف یافت شده) 4- ابزاری شبیه نوک پیکان 5-قاپ هایی که به عنوان ابزار بازی یا شمارش استفاده می شد 6- قره نی از آلات موسیقی مخصوص مازندران 7- هاون سنگی برای آرد کردن ذرت و ... 8- سنگ صاف برای سابیدن که سطح آن صیقل دارد 9- پاشنه در 10- سنگ های صاف برای تیز کردن ابزار جنگی 11- سنگ های مادر که تیغه های سنگی از آن جدا کرده و به عنوان ابزار برش و درو کاربرد داشتند 12- چند خاک حرارت دیده 13- چند پایه از ظروف سفالی 14- فلاخن سنگی و سفالی 15- دست بند مفرغی 16- گوشواره 17- حلقه مفرغی 18- سنجاق سر 19- مهره های سنگی 20- و روی یکی از خنجرهای مفرغی نیز دو نقاب یکی روی سر و یکی زیر سر اجساد که از جنس مفرغ بوده ؛ 21- تنور 22- آتشکده 23- آلت موسیقی: یک وسیله ناشناخته از جنس استخوان در کنار یک اسکلت دیده شده که به اعتقاد برخی موسیقی دانان برجسته مازندرانی به ساز قره نی شباهت دارد . این شی از شاخ گوزن ساخته شده و به انتهای آن یک ورق مفرغی با 7 عدد میخ پرچ شده است. روی این شی استخوانی چند سوراخ دیده می شود .
اگر فرضیه ساز بودن این شی اثبات شود، تاریخ موسیقی در میان ساکنان حاشیه دریای خزر دگرگون شده و به 3000 سال قدمت خواهد رسید. هنوز بررسی‌های انسان شناسی روی این اسکلتی که این شی کنار او بوده انجام نشده است اما با توجه به درشت بودن استخوان‌های اسکلت و وجود خنجر در کنار آن، باستان شناسان احتمال می‌دهند این اسکلت متعلق به یک مرد باشد. در کنار این اسکلت النگو و گردنبند نیز پیدا شده است. همچنین در اطراف سر این اسکلت یک نوار برنزی و یک ورق مفرغی قرار دارد. در کنار این اسکلت ظرفی شبیه جام و یک پیمانه نیز قرار دارد. قدیمی ترین تاریخ استفاده از موسیقی در حاشیه دریای خزر مربوط به زمان اشکانیان است.اولین کوچه عصر آهن کوچه کشف شده به ابعاد 10 در 2 متر با استفاده از گل کوبیده و بقایای خاکستر کوره ها زیرسازی شده و سپس با قلوه سنگ های رودخانه ای سطح آن را پوشانده اند. بقایای خانه تخریب شده ای نیز وسط آن دیده می شود.بقایای گیاهانی مثل جو و گندم و بقایای حیواناتی مثل گوسفند, بز,گاو,گوزن, گراز که غذای مردم این منطقه بوده نیز پیدا شده است.پدیده‌های طبیعی همچون بیماری، سیل، زلزله و تغییر شرایط آب و هوا در دوران باستان باعث متروک شدن شهرها می‌شده است و شاید سرد شدن یکباره هوا باعث کوچ ساکنین از این منطقه شده است.
