قلعه هزار و پانصد ساله رودخان در گیلان - زیباترین دژ نظامی و حکومتی ایران
در فاصله 20 کیلومتری جنوب غربی فومن درقسمتی از ارتفاعات پوشیده از درخت شهرستان سرسبز فومن در جنوب غربی استان گیلان،بقایای دژ مستحکم و عظیمی خودنمایی میکند که هیبت و صلابت آن هر بینندهای رامسحور و متحیر میسازد. این قلعه مهم تاریخی که مدتها مرکز فرمانروایان گیلان بودهاست از بزرگترین و با عظمتترین دژهای نظامی گیلان و حتی ایران به شمار میآید. مساحت قلعه، بالغ بر 50 هزار مترمربع و در ارتفاع 600 متری در بلندترین نقطه کوهواقع شده است. برخی از صاحب نظران، بنیاد قلعه را به دوره ساسانیان نسبت دادهاند. قلعه در زمان حکومت سلجوقیان تجدید بنا گردیده و از پایگاههای مبارزاتی اسماعیلیانمحسوب میشده است. نام اصلی آن به گویش تالشی که از گویشهای اصیل ایرانی است "قلعه روخونه" است که به معنی قلعه ای است در مسیر رودخانه.
برای نخستین بار در سال 1830 میلادی الکساندر شودزکو «خچکو» محققلهستانیالاصل هنگام تحقیق در گیلان متوجه این قلعه شد و در یادداشتهای خود موقعیتاین بنا را ثبت کرده است. وی درباره قلعه رودخان مینویسد: «دژی است بر بالای کوهیدر قسمت علیای رودخانهای به همین نام، بام آن سنگی است و طرفین ورودی دارای دو برجدفاعی مستحکم است و بر روی کتیبه سر در ورودی آن حک شده است که این قلعه براینخستین بار در سال 918 تا 921 هـ . ق. برای سلطان حسامالدین امیر دباج بن امیرعلاءالدین اسحقی تجدید بنا شد.
با توجه به اینکه شهر فومن دوران طولانیمرکز حکومت گیلان، پس از خاندان اسحاقوند بوده است، اهمیت قلعه بیش از پیش قابلتوجه است. کتیبهای که متعلق به این قلعه است و هم اکنون در گنجینه رشت نگهداریمیشود، حاکی از آن است که برای اولین بار در سال 918 هجری (13-1512 میلادی) تا 921هجری (16-1515 میلادی) به فرمان «سلطان حسامالدین امیر دباج بن امیر علاءالدیناسحقی»، مرمت گردیده است. از این رو به" قلعه حسامی" نیز شهرت دارد. این قلعه از دوبخش ارگ (محل زندگی پادشاه و حرمسرای وی) و قورخانه (محل فعالیتهای نظامی و زندگیسربازان) تشکیل شده است. ارگ در قسمت غربی این بنا در دو طبقه واقع شده و جنس آن ازآجر است. قراولخانهها در قسمت شرقی به صورت دو طبقه با نورگیرها و روزنههایمتعدد بر محیط اطراف مسلط است. چشمهای در میان قلعه و گودترین محل آن وجوددارد.
بخش شرقی قلعه شامل: دوازده ورودی، زندان، در اضطراری، حمام وآبریزگاه و همچنین چند واحد مسکونی؛ و بخش غربی دارای دوازده ورودی، چشمه، حوض، آبانبار، سردخانه، حمام، آبریزگاه، شاهنشین و چند واحد مسکونی که با برج و بارومحصور شده است.
40 برج دیدهبانی، دور تا دور قلعه را احاطه کرده که اتاقهایهشت ضلعی آن، با طاقهای رومی گنبدی پوشیده شده است. دور تا دور دیوارها و برجهاروزنههایی دیده میشود که شیب آن به بیرون قلعه و برای ریختن مواد مذاب وتیراندازی تعبیه شده است. در طول تاریخ قلعه، هیچ گاه دشمن به آن نفوذ نکرده ونتوانسته آن را فتح کند که خود نشاندهنده مهارت و فنآوری معماران بنا چه از لحاظعلوم نظامی و چه از لحاظ معماری آن است.