هند یا هندوستان با نام رسمی جمهوری هند (هندی: भारत गणराज्य؛ تلفظ: بهارت گنراجیا) کشوری در جنوب آسیا است که پایتخت آن دهلی نو است. هندوستان از شمال باختری با پاکستان؛ از شمال با چین، بوتان، نپال و تبت؛ و از شمال خاوری با برمه و بنگلادش همسایه‌است. همچنین هند از باختر با دریای عرب، از خاور با خلیج بنگال، و از جنوب نیز با اقیانوس هند مرز آبی دارد.
پهناوری هندوستان ۳،۲۸۷،۲۴۰ کیلومتر مربع (هفتم در جهان، ۲ برابر ایران) است. بیشتر سرزمین هندوستان پست و هموار است و رشته‌کوه‌های بزرگ هیمالیا و هندوکش که در شمال کشور قرار دارد باعث شده‌است که رطوبت و ابرهای باران زا به شمال آسیا نفوذ نکند و در نتیجه هند کشوری پرباران و مرطوب و دارای خاک بسیار حاصلخیز است. این موضوع باعث شده‌است که این کشور جمعیت بسیار فراوانی داشته باشد.
جمعیت هندوستان حدود ۱،۱۴۸ میلیون تن (براورد ۱۳۸۷) است که دومین کشور پرجمعیت جهان پس از چین به شمار می‌آید. بندر بمبئی (مومبائی) با جمعیتی نزدیک به ۱۴ میلیون تن، پرجمعیت ترین شهر هند است. هند بیش از سی و پنج شهر بزرگ با جمعیت بالای یک میلیون تن دارد. بمبئی (مومبائی)، دهلی، کلکته، مدرس، بنگلور، حیدرآباد، اگرا، میسور، جی‌پور، گوا، پونا، بوپال، تریفندرام، سورت ، کانپور و احمدآباد از شهرهای مهم این کشور پهناور هستند.
هندوستان دارای تاریخ و فرهنگ بسیار کهن و پرباری می‌باشد که به ۳ هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. هندوستان سرزمین نژادها، زبان‌ها، آیینها، و فرهنگهای فراوان و گوناگون می‌باشد. در هند صدها زبان و هزاران گویش و لهجه وجود دارد. علاوه بر زبان هندی و زبان انگلیسی که زبان‌های اصلی هند هستند، ۸ زبان دیگر نیز رسمی هستند.
هندوستان از فرهنگ ایران و زبان فارسی تاثیر بسیاری پذیرفته‌است. زبان فارسی در دورهٔ غزنویان به هند راه یافت و با تأسیس امپراتوری مغول هندوستان، زبان رسمی شد. زبان فارسی هندوستان شاعران بزرگی همچون بیدل دهلوی، و امیر خسرو دهلوی و دستگاه شعری سبک هندی را در خود پروراند. زبان فارسی تاثیر فراوانی بر زبان‌های هندوستان به‌ویژه زبان اردو گذاشته‌است. زبان فارسی پیش از آنکه هندوستان مستعمره انگلستان شود (سده ۱۹ میلادی)، دومین زبان رسمی این کشور و زبان فرهنگی و علمی به‌شمار می‌رفت.

جغرافیا
هند، بخش بزرگ جنوب آسیا و شبه قاره هند را به خود اختصاص داده‌است. این کشور با پاکستان، بنگلادش، نپال، بوتان، چین و برمه هم مرز است. جغرافیای هند به طور کلی به سه بخش تقسیم می‌شود: فلات بلند هیمالیا، جلگه گنگ و شبه جزیره جنوب هند که مناطق مختلف کوهستانی، دره رود خانه‌ای، کویر، دشت و جنگل را در بر می‌گیرد. پائین‌ترین سطح هند، در اقیانوس هند، با ارتفاع صفر و بلندترین نقطه این کشور، قله کانچنجونگا، با ارتفاع ۸۵۶۸ متر در هیمالیا قرار دارد که سومین قله مرتفع جهان است.
جفرافیای هند بسیار متنوع است و کوه، بیابان، دشت، تپه و فلات را شامل می‌شود. آب و هوای این کشور از حاره‌ای در جنوب تا آب و هوای معتدل در شمال متغیر است. مساحت ناحیهِ قابل کشت هند ۱٫۲۶۹٫۲۱۹ کیلومتر مربع (۷۸/۵۶٪ کل مساحت کشور) است که به دلیل رشد سوی جمعیت ر و افزایش شهرنشینی رو به کاهش است.
سطح نواحی پوشیده از آب در هند معادل ۳۱۴٫۴۰۰ km² است و میانگین باران این کشور ۱٫۱۰۰ میلی‌لیتر در سال است. بیش از ۹۲ درصد استفادهِ آب در هند برای مصارف آب‌رسانی است که در سال ۱۹۷۴ حدود ۳۸۰ کیلومتر مربع بود و بر اساس پیش‌بینی‌ها تا سال ۲۰۲۵ به سقف ۱٫۰۵۰ کیلومتر مربع می‌رسد که برابر با مصارف صنعتی و خانگی است. منابع آبی هند شامل رودخانه‌ها، کانال‌ها، آبگیرها، دریاچه‌ها و سواحل غربی و شرقی اقیانوس هند و سایر خلیج‌ها و خلیج کوچک برای بیش از ۶ میلیون نفر در بخش ماهیگیری اشتغال ایجاد کرده‌اند. هند ششمین کشور تولید کنندهِ ماهی در سطح جهان و دومین تولیدکنندهِ ماهی بومی در سطح جهان است.
رودخانه‌های طویل هند، شامل: براهماپوترا و ایندوس ۲۹۰۰ کیلومتر، گنگ۲۵۰۰ کیلومتر، گوداواری ۱۴۷۰ کیلومتر، کریشنا۱۴۰۰ کیلومتر، یامونا ۱۳۷۰ کیلومتر و نارمادا ۱۳۰۰ کیلومتر هستند. هند از آب و هوایی بسیار متنوع بهره می‌برد، از شمال به بام دنیا رشته کوههای هیمالیا ختم می‌شود و رودخانه‌های متعددی که از این ارتفاعات سرچشمه می‌گیرند هوایی بارانی و خاکی بارآور را به نواحی شمالی هند می‌بخشند. رودهای گنگ و براهماپوترا مهم‌ترین این رودخانه‌ها هستند که هر دو به خلیج بنگال سرازیر می‌شوند. هندوها همچنین رود گنگ را مقدس می‌دانند.
هند از حیات جانوری بسیار متنوعی بهره می‌برد، منطقه حفاظت شده‌ای به وسعت ۱۴۱۲ کیلومتر مربع در استان گجرات تنها پناهگاه باقیمانده حدود ۳۰۰ شیر آسیایی است. هند زیستگاه بسیاری از پستانداران بزرگ مانند فیل آسیایی، کرگدن تک شاخ و ببر می‌باشد. بیش از ۲۰۰۰ گونه پرنده و سه نوع کروکودیل در این کشور زندگی می‌کنند.
منابع اصلی مواد معدنی هند شامل زغال‌سنگ (از لحاظ میزان ذخایر در رده چهارم جهان قرار دارد) آهن، منگنز، میکا، بوکسیت، تیتانیوم، کرومیت، گاز طبیعی، الماس، نفت خام، سنگ آهک، توریوم (بیشترین در جهان در سواحل استان کرالا) می‌باشد. ذخایر نفت هند که در بمبئیهای در ساحل ماهاراشترا، گجرات و در شرق اسام وجود دارند، بیش از ۲۵٪ از نیازهای داخل را برطرف می‌کنند.

آب و هوا
آب و هوای هند دارای تنوع بسیار قابل توجهی از کوهستانهای همیشه پوشیده از برف هیمالیا تا منطقه حاره و گرمسیری میانه و جنوب و کویر خشک غرب این کشور است.
چهار فصل هند نیز شامل: سرد وخشک از ماه دسامبر تا فوریه، گرم و خشک از ماه مارس تا مه، فصل بارش ازماه ژوئن تا سپتامبرو معتدل در ماههای اکتبر و نوامبر است. به طور میانگین ۱۰۰۰ تا۱۵۰۰ میلمتر باران در سال، تقریبا سراسر هند را در بر می‌گیرد که این مقدار به۲۵۰۰ میلیمتر در سواحل و ناحیه شمال شرقی هند می‌رسد. میانگین بارندگی سالانه در بنگال غربی به بیش از ۱۱هزار میلیمتر در سال می‌رسد.

زبان
طبق آمار رسمی دولت در سال ۲۰۰۱، در سرزمین هندوستان ۲۹ زبان دارای گویشور بالای یک میلیون نفر است و ۱۲۲ زبان دیگر دارای گویشورانی بیش از ده هزار نفر هستند. تعداد گویش‌ها، لهجه‏ها و زبان‌هایی که روزانه در این کشور مکالمه می‌شود بسیار بیشتر است. در حالی که زبان‌های هندی و انگلیسی ارتباطات رسمی و امور دولتی را برعهده‌ دارند، هر ایالت دارای زبان‌های رسمی و ملی ویژه خود است به عنوان مثال زبان رسمی ایالت دهلی یا ناحیه ملی پایتخت به ترتیب انگلیسی، اردو و هندی است.
در قانون اساسی هند، زبان هندی (از شاخه زبان‌های هند و ایرانی یا هندو اروپایی) زبان رسمی سراسر کشور اعلام شده‌است. افزون برآن در سال ۲۰۰۵ زبان‌هایی که به‌عنوان زبان‌های ملی هند شناخته شده‌اند به ۲۲ زبان رسید که عبارتند از: هندی، اردو، آسامی، اوریا، بنگالی، بودو، پنجابی، تلوگو، تامیل، دوگری، سانتالی، سانسکریت، سندی، گجراتی، کنکانی، کشمیری، کانادا، مالایالم، میتی، مایتیلی، مراتی و نپالی نیز به رسمیت شناخته شده‌اند. این زبان‌ها به دو شاخه اصلی دراویدی (۲۲٪) که بیشتر در جنوب هند تکلم می‌شوند و هندو اروپایی(۷۰٪) تقسیم می‌شوند در هند ۴۲۸ زبان وجود دارد که ۴۱۵ زبان زنده هستند و کاربرد دارند و ۱۳ زبان امروزه منسوخ شده است.
زبان‌های سانسکریت و تامیل زبان‌های اصلی و سنتی هند شناخته می‌شوند و در طول تاریخ طولانی این سرزمین در تغییر و تحول زبان‌های رایج در این منطقه زبان‌های فارسی و انگلیسی نقش مهمی بر عهده داشته‌اند. سالیان دراز حکومت استعماری بریتانیا بر شبه قاره و انجام بخش عمده‌ای از امور اداری به زبان انگلیسی موجب شده این زبان، زبان دوم بسیاری از مردم هند باشد.

تاریخ
پیشینه حضور انسان در شبه قاره هند به دویست تا چهارصد هزار سال میرسد. اما اولین تمدن به معنای واقعی در این سرزمین، تمدن حوزه رود سند با قدمت نزدیک به سه هزار سال است که با تمدن شهر سوخته در ایران همزمان بوده و با آن مراودات نزدیک داشته‌است و تقریبا پس از ورود آریائی‌ها بین سالهای ۲۰۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد، هر دو از بین رفته‌اند.
ورود آریائیها به هند در فرهنگ دین و ادبیات و سیستم اجتماعی این سرزمین بسیار تأثیرگذار بوده‌است.از جمله؛ شکل گیری سانسکریت، تدوین متون مقدس هندو و پیدایش سیستم طبقاتی جامعه هند اشاره نمود.
اولین امپراتوری در هند با حکومت سلسله موریا بین سالهای ۳۲۶ تا ۲۰۰ قبل از میلاد شکل گرفت. قدرتمندترین حاکم تاریخ هند تا قبل از گورکانیان، آشوکای بزرگ نام دارد که سومین شاه این سلسله‌است. وی در تمام جنبه‌های هنری و اجتماعی و سیستم اداری از هخامنشیان ایران الهام گرفت. آثار بسیار مهم حجاری این دوره مانند پیکره چهار شیر (نماد ملی هند) بسیار تحت تاثیر حجاری تخت جمشید است.
دومین سلسله قدرتمند به نام گوپتا از سال ۳۲۰ تا ۵۵۰ میلادی در شمال هند حاکمیت داشته و پس از گوپتاها تا قرن سیزده میلادی حکومتهای زیادی در شمال هند با درگیری، شکست و پیروزی یکی پس از دیگری برروی کار آمدند. باتوجه به عدم قدرتمندی این حکومتها، جنوب هند امنیت وآرامش بیشتری نسبت به شمال داشت و سرگرم تعامل و تجارت با اعراب مسلمان و منطقه جنوب آسیا بود و نقش مهمی در روابط خاور میانه با خاور دور ایفا میکرد.
اولین تماس اسلام با آسیای جنوبی، سال هفتصد و یازده میلادی است که مسلمانان تا کناره رود سند که هم اکنون در پاکستان است پیش آمدند. در قرن دهم میلادی سلطان محمود غزنوی پنجاب را تصرف کرد و بارها به شمال هند حمله کرد. تا قرن سیزدهم تاخت و تازهای زیادی به هند صورت می‌گرفت، اما چندان ماندگار نبودند، تا اینکه در این زمان مسلمانان شهر دهلی را تصرف کردند و اولین حکومت مسلمانان، به نام دوران سلطنت یا غلامان مسلمان را بنیان گذاشتند واسلام رسماً بر هند حاکم شد.
در سال ۱۵۲۶ «بابر» از نوادگان تیمور بر هند تسلط یافت و سلسله گورکانیان یا امپراتوری مغولی هند را بنیان گذاشت. این سلسله از ۱۵۲۶ میلادی تا ۱۸۵۷ میلادی در بخش بزرگی از شبه قاره هند فرمانروایی کرد. حکمرانان این سلسله به تدریج تمامی شبه قاره را تحت فرمان گرفتند اما پس از مدتی بخش‌هایی از جنوب هند از اختیار آنان خارج شد. این سلسله در نیمه سده ۱۷ میلادی و در زمان شاه جهان بزرگ‌ترین و ثروتمندترین امپراتوری جهان بود. این سلسله آخرین دوران طلایی امپراتوری‌های اسلامی به شمار می‌رود. در سال ۱۷۳۹ میلادی با حمله نادرشاه افشار به هندوستان مقدمات انقراض این امپراتوری فراهم شد و در سال ۱۸۵۷ پس از سال‌ها نبرد سرانجام کمپانی هند شرقی توانست این امپراتوری را منقرض کرده و سرزمین‌های آنرا تصرف کند.
در سال ۱۵۱۰ میلادی پرتغالیها به عنوان اولین مهاجمان اروپایی در گوا مستقر شدند. هنگامی که طوایف «مراتی» و «سیک» علیه حکومت پادشاهان گورکانی قیام کردند، بریتانیایی‌ها و فرانسوی‌ها در قرن ۱۸ مناطقی برای خود از هند جدا کردند و بنیاد حکومت بریتانیای کبیر در هند استوار گردید.
دولت بریتانیا بر اثر شورش‌های سال ۱۸۵۷ میلادی در هند، کمپانی هند شرقی بریتانیا را که گردانندهٔ هند بود منحل کرد و به این سرزمین خودمختاری داده شد. و در سالهای ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۵، دولت بریتانیا ناچار شد که ادارهٔ بعضی از امور کشور را به مردم هند واگذار نماید. در این هنگام رهبر بزرگ جنبش استقلال هند، ماهاتما گاندی قیام کرد و علیه استبداد بریتانیا به مبارزه پرداخت.
سپس اختلاف شدیدی در بین سران هند و سران مسلمانان هند که رهبر آنها محمدعلی جناح بود بوجود آمد. قصد مسلمانان این بود که کشوری مرکب از مناطق مسلمان هند تشکیل دهند. در آن هنگام بریتانیا قوانینی وضع نمود که به‌موجب آن به هند و سیلان و پاکستان استقلال داده شد. در ماه اوت ۱۹۴۷ م. آخرین سرباز بریتانیایی خاک هند را ترک گفت، و در تاریخ ژانویهٔ ۱۹۵۰ هند حکومت جمهوری مستقل خود را اعلام نمود و به عضویت اتحادیه کشورهای مشترک المنافع بریتانیا درآمد. اختلافات مرزی دولت هند با پاکستان در منطقهٔ کشمیر هنوز برطرف نشده‌است.

ایالت‌ها
۱• آندرا پرادش ۲• آروناچال پرادش ۳• آسام ۴• بیهار ۵• چاتیسگر ۶• گوآ ۷• گجرات ۸• هاریانا ۹• هیماچال پرادش ۱۰• جامو و کشمیر ۱۱• جارکاند ۱۲• کارناتاکا ۱۳• کرالا ۱۴• مادایا پرادش ۱۵• ماهاراشترا ۱۶• مانی‌پور ۱۷• مگالایا ۱۸• میزورام ۱۹• ناگالند ۲۰• اوریسا ۲۱• پنجاب ۲۲• راجستان ۲۳• سیکیم ۲۴• تامیل نادو ۲۵• تریپورا ۲۶• اوتار پرادش ۲۷• اوتارانچاند ۲۸• بنگال غربی

بمبئی

مختصات: ‏۳۳″ ۴۹′ ۷۲°شرقی ‏۳۰″ ۵۸′ ۱۸°شمالی (نقشه)

بمبئی
—  मुंबई  —
Mumbai
به ترتیب جهت حرکت عقربه های ساعت: افق در کافه پاراده، برج ساعت رجبی، هتل تاج محل، نریمان پوینت و دروازه هند
—  اطلاعات کلی  —
نام اصلی	مومبای
نام دیگر	بمبئی
کشور	هند
ایالت	ماهاراشترا
—  مردم  —
جمعیت	۱۳٬۸۳۰٬۸۸۴ نفر (۲۰۱۰)
تراکم	۲۲۹۲۲ بر کیلومتر مربع
زبان‌های گفتاری	مراتی، هندی و غیره
—  اطلاعات شهری  —
شهردار	شاده جاداو
مساحت	۴۳۷/۷۱کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا	۱۴ متر
ناحیه زمانی	+۵:۳۰ (از گرینویچ)
پیش شماره	۰۲۲
وبگاه	www.mcgm.gov.in

دروازه هند، بمبئی

بمبئی با نام جدید مومبای (انگلیسی: Mumbai مراتی:मुंबई) پایتخت ایالت ماهاراشترا از مهمترین شهرهای کشور هند است.

بمبئی در زبان هندی به معنای ساحل خوب است. این نام را، استعمارگران پرتغالی روی این شهر نهادند. در سال ۱۹۹۶^[۱] نام این شهر، به «مومبای» تغییر یافت که نام یکی از خدایان زن هندی است. اما در خارج از هند، این بندر بزرگ همچنان به بمبئی معروف است.

این شهر با وسعتی برابر ۶۰۳ کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر ۱۳٫۳ میلیون نفر (درسال۲۰۰۶) یکی از چهار شهر بزرگ و پرجمعیت کشور هندوستان است. این شهر در غرب کشور هند در ساحل دریای عرب واقع شده‌است. بمبئی یکی از شهرهای بزرگ و پرجمعیت هندوستان و پایتخت تجارتی آن به شمار می‌رود.^[۲]

شهر بمبئی بزرگترین بندر هند در ساحل غربی این کشور است. این شهر در واقع مرکز بانکداری، تجارت، مبادلات مالی، بازرگانی و صنعت کشتی‌سازی هند به شمار می‌رود. تمرکز امور اقتصادی و تجاری در بمبئی پس از استقلال هند نیز ادامه یافته و بعنوان شاهراه ارتباطی هند با ایران و جهان عرب اهمیت راهبردی خود را حفظ کرده‌است.^[۳] بندر بمبئی، بزرگترین مرکز تولید پارچه‌های پنبه‌ای و فیلم‌های سینمائی شبه قاره هند است و از این رو به «بالیود» نیز شهرت دارد.

در حال حاضر از بین جمعیت حدود ۷۰ میلیون نفری ایالت مهاراشترا بیش از ۲۰ درصد زیر خطر فقر زندگی کرده و خود بمبئی بزرگترین جمعیت کپرنشینان هند را در خود جای داده‌است. درآمد سرانه در هند حدود ۱۰۸۹ دلار می‌باشد لیکن ایالت مهاراشترا با داشتن بیشترین سهم در اقتصاد یک تریلیون دلاری هند رتبه یازدهم را در مقیاس درآمد سرانه در بین ایالتهای هند داراست. ^[۳] جمعیت شهر، همراه با حومه‌هایش به حدود بیست میلیون نفر می‌رسد. شدیدترین جلوه‌های تضاد طبقاتی جامعه هند را می‌توان در این شهر یافت. از یک سو صاحبان ثروت‌های سرشار در این شهر زندگی می‌کنند و از سوی دیگر توده‌های فقیری که حتی قادر به سیر کردن شکم خویش نیستند. بیش از نیمی از جمعیت شهر، در حصیرآبادها و حلبی‌آبادها به تیرگی روزگار می‌گذراند.

بمبئی از اتصال ۷ جزیره به یکدیگر در زمان حضور بریتانیا در هند به وجود آمده‌است. بسیاری از شهروندان هندی از ایالت‌های مختلف به امید فرصت‌های شغلی به این شهر مهاجرت می‌نمایند. از همین رو تعداد ساکنین این شهر در روز ۳ میلیون نفر بیش از ساکنین در شب برآورد می‌شود. در زمان استعمار انگلیس بر هند، بمبئی مرکز بخشهای اداری و حکومتی انگلستان در شبه قاره هند به شماره رفته و از نظر انگلستان «دروازه هند» بود. ^[۳] امروزه بمبئی یکی از مراکز بزرگ تجاری، فرهنگی و گردشگری هندوستان است.

اقتصادی

تصویری از یک زاغه در بمبئی، هند. در حدود ۵۵٪ از جمعیت شهر بمبئی در زاغه‌نشین‌ها زندگی می‌کنند. این در حالی است که مساحت کل زاغه‌نشین‌ها در بمبئی برابر با حدود ۶٪ از زمین‌های شهری است.^[۴] میزان رشد زاغه‌نشین‌ها در بمبئی بیشتر از نرخ کلی رشد شهری است.^[۵]

شهر بمبئی به دلیل تمرکز شرکت‌های مختلف تجاری به عنوان پایتخت تجاری هند به شمار می‌رود.

• شهر بمبئی یک سوم سهم درآمد مالیاتی کشور هند و بیش از ۵۰ درصد مالیات گمرکی و یک پنجم مالیات بر تولید را بخود اختصاص داده‌است.
• حدود یک ششم ارزش تولیدی کشور متکی به این شهر است.
• ۸۰ سرکنسولگری در این شهر وجود دارد که از این تعداد ۴۰ سرکنسولگری رسمی (از این تعداد ۱۳ سرکنسولگری مربوط به کشورهای اسلامی می‌باشند) و بقیه توسط سرکنسول‌های افتخاری اداره می‌شود. همچنین دفاتر متعدد تجاری خارجی نیز در این شهر مستقر هستند.
• سیستم بانکی و فعالیت‌های اقتصادی هند در این شهر متمرکز است. همچنین دفتر مرکزی تقریبا تمام بانک‌های معتبر، موسسات مالی و شرکتهای بیمه در این شهر قرار دارند.
• صندوق معاملات ارزی بانکها در بمبئی است. بیش از ۲۵ درصد اعتبارات بانکی کشور را بانکهای مستقر در این شهر تامین می‌نمایند.
• بیش از ۳۵ درصد معاملات چک نیز در این شهر انجام می‌گردد.
• دفتر اصلی بازار سهام هند که یکی از قدیمی‌ترین بازارهای بورس سهام هند بشمار می‌رود تحت عنوان Bombay Stock Excahange در مومبای فعالیت می‌نماید.
• بیش از ۹۰۰ شرکت در خرید و فروش سهام هند حضور دارند که اکثریت آنها در بمبئی مستقر هستند.
• حدود ۴۴ درصد ترافیک دریایی کل کشور در بندر بمبئی تخلیه و بارگیری می‌گردد. در بندر بمبئی چهار اسکله تخلیه و بارگیری نفت خام وجود دارد.
• مهاراشترا بالاترین رقم تولید برق را در هندوستان دارا بوده که ۸۲ درصد آن از طریق انرژی گرمائی تولید می‌شود گفتنی است ۴۷۵۰ مگاوات برق هسته‌ای در کل هند تولید می‌گردد، کل میزان تولید برق در هند در سال ۲۰۰۴ میزان twh۶۵۰ بوده‌است
• فرودگاه بین‌المللی بمبئی سالانه بیش از ۲۰ میلیون مسافر داخلی و خارجی را پذیراست.

- شهر بمبئی از مهم‌ترین مراکز تجارت الماس به شمار می‌رود. تا جایی که ۸۰ درصد الماسهایی که در ایالت گجرات تراش داده می‌شوند به بمبئی می‌رسد. بیش از ۷۵۰۰۰ نفر در این شهر از فعالیتهای مربوط به الماس امرار معاشق می‌کنند.

• صنعت فیلم هند تا حدود زیادی در بمبئی متمرکز است و سهم عمده‌ای از تولید سالانه ۹۰۰ تا هزار فیلم در این شهر و در مرکز سینمایی آن موسوم به بالیوود انجام می‌شود.^[۳] بالیوود افزون بر مسائل اقتصادی نقش عمده‌ای در مسائل فرهنگی این شهر و کشور هند و حتی کشورهای همجوار به‌عهده دارد.

هفت شرکت عمده هندی که از شهرت آسیایی و بین‌المللی برخوردارند:

• ۱) شرکت تاتا یکی از بزرگترین و ثروتمندترین شرکت‌های هندی محسوب می‌شود و در زمینه‌های مختلف فعالیت دارد. این شرکت در صنایع زیر فعال می‌باشد:

اتومبیل‌سازی، فولاد و آهن، لوکومتیو سازی، هتل‌های زنجیره‌ای، برق و فناوری اطلاعات، صادرات اتومبیل این شرکت عمدتا به بازارهای اروپا، آمریکا و کشورهای آفریقایی می‌باشد. در ضمن شرکت تاتا در صنایع خودروسازی با ایران همکاری داشته و اخیرا در حال احداث یک کارخانه تولید فولاد در بندر عباس است. ضمنا شرکت خدمات مشاوره‌ای تاتا اولین شرکت هندی به شمار می‌رود که در زمینه فن‌آوری اطلاعات فعالیت می‌نماید.

• ۲) شرکت ریلاینس از صاحبان عمده صنایع نفتی از جمله پالایشگاهی به ظرفیت ۶۶۰ هزار بشکه در روز می‌باشد. ضمنا ریلاینس دومین شرکت بزرگ در امور مخابرات و صنایع پتروشیمی به شمار می‌اید. این شرکت همچنین ۲۰ درصد از بازار رو به رشد تلفن همراه را در هند به خود اختصاص داده‌است.
• ۳) شرکت صنایع آسار: آسار با ۴/۴ میلیارد دلار سرمایه، یکی از چند شرکت بزرگ مالی و تولیدی هندی با دامه فعالیت گسترده‌است. رشته‌های اصلی کار آسار در زمینه‌های فولاد، مخابرات، کشتیرانی، نفت و گاز، برق و انرژی و مهندسی ساخت است. اخیرا این شرکت در حال مذاکره جهت احداث یک سکارخانه تولید فولاد با ظرفیت ۵/۲ میلیون تن در سال با همکاری بخش صنایع ایران می‌باشد.
• ۴) شرکت ماهیندرا یکی از بزرگترین تولید کنندگان اتومبیل، کامیون و تراکتور در بمبئی است. اخیرا، این شرکت به بازار تولید مینی‌بوس و وانت‌بارهای سه چرخه نیز وارد شده‌است. صادرات این شرکت به بازارهای اروپا، آفریقا، خاورمیانه و حتی آمریکا قابل توجه می‌باشد. شرکت‌های فرعی وابسته به ماهیندرا در زمینه‌های فناوری اطلاعات، توسعه و عمران نیز فعال است. این شرکت با جمهوری اسلامی ایران نیز رابطه بازرگانی دارد.
• ۵) شرکت هندوجا که با نام شرکت برادران هندوجا شهرت دارد از نظر دارایی این شرکت جزو ثروتمندترین شرکتهای آسیایی به شمار می‌آید. شرکت مذکور روابط بازرگانی متعددی با جمهوری اسلامی ایران دارد.
• ۶)شرکت لارسن و توبرو یکی از بزرگترین شرکت‌های مهندسی هند محسوب می‌شود. این شرکت در صنایع مختلف از جمله نفت و گاز، سیمان، خدمات مهندسی، مقاطعه‌کاری و غیره فعالیت دارد. مانند دیگر شرکتهای بزرگ هندی این شرکت نیز در بخش فناوری اطلاعات فعال می‌باشد.
• ۷)شرکت گودریج در سال ۱۸۹۷ توسط یک پارسی به نام اردشیر گودریج تاسیس گردید. شرکت فوق از ابتدا فعالیتهای خود را با تولید انواع قفل و صندوق نسوز آغاز نمود. اکنون این شرکت در زمینه‌های لوازم خانگی، اداری، الکترونیک، ماشین الات، روغن، صابون، لوازم آرایشی و بهداشتی، محصولات کشاورزی و ساخت و ساز فعالیت می‌نماید. گودریج بطور میانگین صادراتی بیش از ۵/۲ میلیارد دلار محصولات و خدمات فنی در سال دارد.^[۳]

آب و هوا 

در مجموع هوای بمبئی گرم و شرجی است و مانند بسیاری از نقاط جنوبی و مرکزی هند دارای ۳ فصل می‌باشد:

• تابستان، که از فروردین شروع شده و تا اوایل خرداد ماه ادامه دارد در این فصل هوا بسیار گرم و درجه رطوبت بالا است.
• فصل باران‌های موسمی یا مانسون که از اوایل خرداد شروع و تا اوایل مهرماه اامه دارد و توام با بارندگی‌های بسیار شدید و سیل آسا است.
• زمستان که از اواخر شهریور شروع و تا اوایل اسفند ادامه پیدا می‌کند. با توجه به هوای ملایم، (بین ۱۵ الی ۲۵ درجه) این فصل از توریستی‌ترین فصول بمبئی به شمار می‌رود.^[۳]

اماکن تاریخی و دیدنی

پایانه چاتراپاتی شیواجی در شهر بمبئی.

نمای هتل تاج محل در شب

دادگاه عالی بمبئی، نمونه‌ای از معماری دوران استعمار بریتانیا

كاتدرائيه بمبئى

ساختمانى زيبا از دوران انگليس

كرافت ماكت، بازار تاريخى بمبئى

حجاری‌های شگفت‌انگیز در جزیره غار فیل‌ها

حاجی علی درگاه زیارتگاهی برای مسلمانان و اهل تصوف در میان دریا در ساحل شهر بمبئی

مجسمه فلورا فانتین یا الهه گیاهان در میدان هوتاتما در بمبئی این مجسمه در سال ۱۸۶۴ ساخته شده

بازار بورس بمبئی قدیمی‌ترین بازار بورس در آسیا

استادیوم باربورنه از قدیمی‌ترین استادیوم‌های کریکت در بمبئی

فرودگاه بین‌المللی چاتراپاتی شیواجی

بالیوود در بمبئی قرار دارد

طی یک سده حکومت بریتانیا بر این شهر ساختمانهای زیبا و مجلل و بناهای تاریخی متعددی از ایشان در این شهر بزرگ برجای مانده‌است.

• دروازه هند (Gate of India):

این بنا، که بازمانده دوران استعمار انگلیس است، در سال ۱۹۲۴ به عنوان یادبود سفر جورج چهارم پادشاه انگلستان و همسرش ملکه ماری ایجاد شد. شاه و ملکه، در سال ۱۹۱۱ به بمبئی سفر کرده بودند. در سال ۱۹۴۸ استعمارگران انگلیسی خاک هند را از همین دروازه ترک کردند. با توجه به این سابقه تاریخی، دروازه هند یکی از محبوب‌ترین محل‌ها برای گردهمائی گردشگران خارجی است. دروازه هند، در عین حال در کنار هتل تاج محل واقع شده که محل اقامت خارجی‌های ثروتمندتر است.

• موزه پرنس ویلز:

موزه‌ای پرعظمت با آثاری درخورتوجه از دوران‌های مختلف تاریخ و هنر هند همراه با نمونه‌هایی از حیات وحش و آبزیان هندوستان است. این موزه بین سالهای ۱۹۰۴ و ۱۹۱۴ بنا گردید که در اثنای جنگ جهانی اول به‌عنوان بیمارستان مورد استفاده قرار گرفت. معماری بنا به سبک گوتیک و از سنگ بازالت ساخته شده‌است. این بنا در میان باغ زیبائی تاسیس گردیده‌است که پس از مسافرت پرنس ولز در ۱۹۰۵ به هند بدین نام خوانده شده‌است.^[۳]

• پایانه چاتراپاتی شیواجی یا ایستگاه ملکه ویکتوریا:

که بزرگ‌ترین ایستگاه قطار در بمبئی و یکی از بناهای دیدنی دوران استعمار بریتانیا است.^[۶] این بنای زیبا به‌عنوان نمونه‌کاملی از سبک گوتیک در معماری شناخته می‌شود^[۷] و اکنون با تاسیسات جانبی‌اش و با نام «ترمینال چاتراپتی شیواجی» (یا CST) مورد استفاده عموم است و ایستگاه اولیه و اصلی قطارهای بیرون شهری و درون شهری بمبئی به‌شمار می‌رود. در سال ۲۰۰۴ میلادی، این بنا در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسید.^[۸]

• دادگاه عالی بمبئی:

این بنا نمونه‌ای عالی از معماری دوران استعمار بریتانیا در هند محسوب می‌شود.^[۶]

• موزه ویکتوریا:

در سال ۱۸۶۲ قطعه زمینی به مساحت ۱۵ هکتار در کولابا جهت احداث باغ ویکتوریا اختصاص داده شد و در نوامبر ۱۸۷۲ به روی عمومی مردم گشوده شد. از آن زمان تاکنون ۷ هکتار دیگر نیز به این باغها اضافه شده‌است. باغ دارای معماری منحصر به‌فرد و زیبایی می‌باشد که موزه ویکتوریا نیز در آن واقع شده‌است. ^[۳]

• هتل تاج محل:

هتل مجلل و مدرنی است که روبروی دروازه هند در منطقهٔ «کُّلابه» قد علم کرده است. این هتل یکی از بناهای زیبا و دیدنی بمبئی و هند به شمار می‌رود و محل اقامت گردشگران ثروتمندتر است. در رشته حملات نوامبر ۲۰۰۸ در بمبئی این هتل در کانون حملات تروریستی بود و خسارات قابل توجهی دید که به سرعت بازسازی شد.

• دانشگاه بمبئی:

ساختمان این دانشگاه قدیمی که در نزدیکی دادگاه عالی واقع شده‌است دیدنی است و از شاهکارهای معماری سبک گوتیک در بمبئی است. قسمت کتابخانه و برج ساعت آن نمونه کوچکی از برج بیگ بن لندن است.^[۳]

• مجموعه هنری جهانگیر:

این گالری در ۱۹۵۲ توسط جامعه هنر بمبئی بنا گردید. امروزه به منظور نمایش آثار هنری برای همگان از آن استفاده می‌شود و مجموعا دارای چهار سالن نمایش است.^[۳]

• کتابخانه دیوید ساسون:

کار احداث بنای کتابخانه در ۱۸۷۰ به پایان رسیده‌است. این بنا نیز در منطقه نزدیک دانشگاه بمبئی واقع است.^[۳]

• غار فیل‌ها:

یا غارهای الفانتا که آثار باستانی شگفت انگیزی در آنجاست. در جزیره‌ای به همین نام به فاصله‌ای حدود ۴۵ دقیقه با قایق یا کشتی تفریحی در جنوب بمبئی واقع شده که از طرف یونسکو به‌عنوان میراث فرهنگی اعلام شده‌است.^[۳] حرکت به سمت این جزیره که یه جزیرهٔ میمونها نیز شهرت دارد از دروازه هند و توسط قایق و کشتی‌های کوچک صورت می‌گیرد.

• حاجی علی درگاه:

زیارتگاه و مسجدی است برای مسلمین که در میان دریا قرار گرفته و با مسیر پیاده روی به ساحل متصل است. این ساختمان در سال ۱۴۳۱م بنا شده و در ساحل ورلی واقع است. به طور معمول بیش از ۴۰۰۰۰ زائر در روزهای پنجشنبه و جمعه از این درگاه بازدید می‌کنند.^[۹]

• زیارتگاه بهره‌ها:

مقبره دکتر سید ابومحمد طاهر سیف الدین پنجاه و یکمین دایی مطلق فرق بُهره‌ها در منطقه بندی بازار شهر بمبئی قرار دارد. دوره داعی وی ۵۳ سال بوده‌است. بنای این مقبره در سال ۱۹۷۵ توسط یک معمار مصری تکمیل شده و تمام دیواره‌ها از سنگ سفید ساخته شده‌است. داخل این مقبره ۱۱۴ نوع «بسم الله الرحمن الرحیم» در سنگ‌های قیمتی مانند الماس، لول، مرجان و غیره نوشته شده‌است. شعرهای نوشته شده توسط دکتر طاهر سیف الدین که چند تا از آن بدون نقطه و بدون الف نوشته شده در دیوارهای مقبره کنده کاری شده‌است.^[۳]

• مارین درایو:

یا گذرگاه دریایی که گذرگاهی ساحلی در کنار دریای عرب است. در دوره حکومت بریتانیایی‌ها نام این جاده، گردنبند ملکه بود. در ساعات شب وقتی چراغها روشن می‌شود، این جاده شکل یک سینه‌ریز مزین با جواهر را دارد.^[۱۰]

• خسروباغ:

یکی از محله‌های ویژه پارسیان هند است. به غیر اعضای جامعه پارسیان هند اجازه ورود به این مکان همچون سایر اماکن پارسیان داده نمی‌شود.^[۱۰]

• مغول مسجد:

مسجد ایرانیان که به مغول مسجد مشهور است به‌وسیله شخصی بنام مرحوم حاج محمد شیرازی بیش از ۱۵۰ سال قبل بنا شده‌است. وی که از تجار ایرانی مقیم بمبئی بوده‌است، این مسجد را در محل امام باره رود نزدیک محله مسلمان نشین بندی بازار بنا نموده‌است. این مسجد یکی از مهمترین مراکز تشیع در بمبئی و حتی در هند محسوب می‌گردد. طبق وقف‌نامه موجود، متولیان این مسجد را اعضای خانواده نمازی شیرازی تشکیل می‌دهند و در گذشته پیوسته پیشنماز این مسجد نیز فردی ایرانی بوده‌است. اما در حال حاضر اشخاصی از شهرها و ایالت‌های مختلف هند این وظیفه را بعهده دارند. این مسجد دارای موقوفات و ساختمانهای متعددی است که پشتیبانی مالی این مکان به‌شمار می‌روند.^[۳]

• چپاتی:

تفریحگاهی است در کنار دریا که شبها مردم در این مکان جمع می‌شوند. خانواده‌ها با بچه‌هایشان برای استراحت به آنجا می‌روند. در رو بروی «چپاتی» و در وسط آب دریا نزدیک به ساحل، یک «بُت» (صنم) بزرگی ساخته‌اند به عرض ۲ متر و ارتفاع چهار متر. نام این بت به زبان هندی «سَمَندَر کِی بَگوان» است. یعنی (خدای دریا). هندوها بر این اعتقادند که اگر کسی دچار غرق در آب شد این صنم یا «بُت» او را نجات خواهد داد. فقط همینکه شخص احساس غرق شدن نمود، سه بار این بت را بزبان هندی صدا کند: (بچاو، بچاو، بچاو)، بچاو در زبان هندی به معنای «مرا نجات بده» است. البته قبل از ورود به آب دریا شخصی که موکل این صنم «سَمَندَر کِی بَگوان» است راهنمایی‌هایی به مردم مخصوصا کودکان می‌نماید^[۶]

• پارک کملا نهرو:

پارک زیبایی است بر فراز تپه مالابار که مساحتی افزون بر ۴۰۰۰ متر مربع دارد و به افتخار همسر جواهر لعل نهرو، نخستین نخست وزیر هند پس از استقلال، نام گذاری شده است.

• بازار کَرافت مارکت:

یکی از قدیمی‌ترین بازارهای بمبئی است.^[۶] این بازار در کنار دیگر بازارهای سنتی و انبوه فروشگاه‌های بزرگ و چند ملیتی امروزی، هنوز رونق خود را حفظ کرده‌است.

• بازارهای بمبئی:

افزون بر بازار تاریخی کرافت مارکت در شهر بمبئی بازارهای متعددی وجود دارد که اغلب به فروش منسوجات، پوشاک، صنایع دستی، مصنوعات و زیورآلات طلا و نقره و غیره در این شهر بزرگ، پرجمعیت و پر رونق اشتغال دارند.مانند بهیندی بازار، بازار کُلابه و بازار بندیرا. شهر بمبئی به عطر «دهن العود»، «عود»، «صندل»، «مسک» و «عنبر» مشهور است.^[۶] همچنین انبوه بازارهای مدرن و فروشگاه‌های برندهای مشهور جهانی در این شهر به فراوانی یافت می‌شوند.

افزون براین هم‌اکنون بسیاری از مراکز جدید و ساختمان‌های نوین جزو دیدنی‌های این شهر بزرگ به‌شمار می‌روند.

آموزشی [ویرایش]

شهر بمبئی از مراکز مهم فرهنگی و آموزشی هندوستان محسوب می‌شود. مراکز آموزش‌ عالی زیادی در این شهر به تربیت دانشجو در رشته‌های گوناگون و مقاطع مختلف مشغول هستند. دانشگاه بمبئی یکی از دانشگاه‌های بزرگ و بسیار قدیمی است که به لحاظ تنوع رشته‌های تحصیلی یکی از بزرگترین دانشگاه‌های دنیا محسوب می‌شود. علاوه بر آن موسسه هندی فن‌آوری بمبئی یا IIT Bombay که معتبرترین دانشگاه‌های فنی هند و یکی از معتبرترین دانشگاه‌های هند و دنیا به‌شمار می‌رود. همچنین انستیتوی فن‌آوری ورماتا جیجابای به همراه صدها دانشگاه، کالج و موسسه معتبر آموزشی دیگر در این شهر فعال هستند.^[۲]

ادیان

از نظر ادیان مختلف، حدود ۸۱ درصد جمعیت در ایالت مهاراشترا هندو، ۱۶ درصد مسلمان، مسیحیت ۱ درصد، جینیسم ۱ درصد، و ادیان دیگر مانند زرتشتی و یهودی مجموعا ۱ درصد ترکیب جمعیتی را تشکیل می‌دهند. مسلمانان این ایالت را فرق سنی، شیعه ۱۲ امامی، شیعه ۶ امامی یا بوهره، آقاخان یا اسماعیلی و وهابی تشکیل می‌دهند. تعداد مسلمانان شهر بمبئی ۴ میلیون نفر برآورد شده‌است. از این تعداد حدود پانصد هزار نفر شیعه ۱۲ امامی و ۲۰۰ هزار نفر شیعه ۶ امامی هستند.^[۳]

افزون بر اکثریت قاطع هندوها حضور مسلمانان و اقلیت زرتشتی (که با جمعیتی بیشتر از ۹۰هزار تن از کوچکترین جماعتهای مذهبی هندوستان به شمار می‌روند و با نام پارسیان شناخته می‌شوند.^[۱۰] در این شهر مشهود است.

مطبوعات 

چگونگی و حجم مطبوعات در هند قابل توجه‌است. در این کشور با وجود ۱۸ زبان رسمی نشریات به زبانهای مختلف انتشار می‌یابند که بطور مثال در ایالت مهاراشترا بدلیل گسترش زبان مراتی روزنامه لوک ستا جایگاه خاصی دارد.

ایالت مهاراشترا دارای روزنامه‌هایی به زبانهای مختلف از جمله هندی، مراتی، گجراتی، انگلیسی و اردو می‌باشد. قیمت روزنامه‌ها غالبا از ۳ روپیه (حدود ۷۰ تومان) تجاوز نمی‌کند.

تعداد مجله‌های هفتگی این ایالت ۲۰ عنوان، ۱۵ روزه هشت عنوان، دو ماهه سه عنوان، سه ماهه سه عنوان و سالانه دو عنوان می‌باشد. از بین ۶۴ روزنامه ۱۲ نشریه آن مهم می‌باشد که از جمله آنها سه روزنامه اردو زبان انقلاب، هندوستان و اردو تایمز است که قشر مخاطب آن مسلمانان هستند.

تایمزآو و ایندیا (با تیراژ بیش از ۸ میلیون نسخه در روز)، ایندین اکسپرس، ایشین ایج، اکونومیک تایمز، آفترنون، میددی، فری پرس جورنال، روزنامه DNA و مومبای میرور روزنامه‌های انگلیسی زبان هستند. روزنامه جام جمشید که هفتگی چاپ می‌شود بزبان گجراتی و انگلیسی است.

از نشریات متعلق به پارسیان می‌توان از ماهنامه پارسیانا، BPP REVIEW و روزنامه جام جمشید نام برد. جام جمشید مخصوص زرتشتیان هند است که اکثر قریب به اتفاق مطالب آن موضوعات مربوط به زرتشتیان و آیین زرتشت است. تیراژ آن در هفته بیش از ۲۰ هزار نسخه‌است که بصورت پستی ارسال می‌شود.

در حال حاضر چند کانال تلویزیونی بخش خصوصی متعلق به شیعیان بصورت منطقه‌ای برنامه‌های خود را پخش می‌کنند که از جمله می‌توان به کانال WIN اشاره نمود.^[۳]

ایرانیان در بمبئی 

ایرانیان مقیم بمبئی به دو دستهٔ ایرانیان مهاجر یا مقیم و دانشجویان مشغول به تحصیل در این منطقه تقسیم می‌شوند:

ایرانیان مهاجر [ویرایش]

اغلب ایرانیان مهاجر که اکنون مقیم کشور هندوستان هستند از اهالی پیشین شهرستانهای یزد، تفت و روستاهای مجاور و برخی از شهرهای استان فارس یا جنوب ایران هستند. محل سکونت اکثر ایرانیان مهاجر شهرهای بمبئی و پونا می‌یاشد این عده در ۹۰ سال گذشته به مرور اقدام به مهاحرت به هندوستان نموده‌اند.

براساس شواهد تاریخی، موثرترین عامل مهاجرت ایرانیان به هند وقوع دو دوره خشکسالی در اوایل قرن اخیر در مناطق مرکزی ایران بوده‌است. در ابتدای مهاجرت، اکثر ایرانیان در مشاغلی همچون چای فروشی که یکی از تولیدات عمده هند می‌باشد و نیز در مشاغل دیگری چون اغذیه فروشی و قهوه خانه‌داری فعال بوده‌اند. این مشاغل بطور سنتی از پدران به فرزندان به ارث رسیده‌است. لازم به ذکر است در حال حاضر درصد تعدادی از ایرانیان مقیم دارای تحصیلات عالی در مقاطع دکتری، فوق لیسانس و لیسانس می‌باشند.

ایرانیان مقیم بمبئی از مشکلاتی که گریبانگیر مهاجرین ایرانی در دیگر کشورهای جهان است نیز مصون نیستند. به‌عنوان نمونه می‌توان از فاصله‌ای که بین نسل دوم و سوم ایرانیان مهاجر با زبان و فرهنگ ایرانی ایجاد شده‌است نام برد.

اگرچه ۹۰ سال از مهاجرت ایرانیان به هند می‌گذرد، اما آنها عمدتا علاقمند به حفظ هویت ایرانی خود هستند و در این راستا خود را قویا به اخلاق و فرهنگ ایرانی پایبند می‌دانند. البته داشتن شناسنامه ایرانی و گذرنامه هندی تقاضای روادید آنها را برای سفر به ایران با مشکل مواجه کرده‌است.

دو تشکل ایرانیان در شهرهای بمبئی و پونا از گذشته فعالیت داشته‌اند. انجمن شیعیان اثنی عشری یزدیان مقیم (فتوت) در شهر بمبئی (تاسیس در سال ۱۹۲۸) و نیز انجمن شیعیان اثنی عشری یزدیان مقیم پونا (حمیت) با در دست داشتن موقوفات به جا مانده محل مناسبی جهت فعالیتهای مذهبی و اجتماعی ایرانیان مهاجر بوده‌اند.

بخش دیگری از مهاجرین ایرانی که در طی دهه‌های اخیر به هند و بویژه منطقه غرب هند مهاجرت کرده‌اند زرتشتیان می‌باشند. این گروه نیز تشکلی به نام انجمن زرتشتیان ایرانی برای خود سامان داده‌اند و دارای روابط نزدیکی با پارسیان هند می‌باشند.^[۳]

دانشجویان ایرانی 

تعداد کل دانشجویانی که در حال حاضر در بمبئی و پونا تحصیل می‌کنند بیش از ۳۵۰۰ نفر تخمین زده می‌شود (برای ۲۵۰۰ نفر در کنسولگری ایران در بمبئی پرونده دانشجویی وجود دارد) که اغلب آنان در پونا مشغول به تحصیل هستند. شهر پونا در ۱۵۰ کیلومتری شهر مومبای از مراکز مهم علمی کشور هند محسوب می‌شود. به دلیل آب و هوای معتدل و مطلوب و همچنین سابقه حضور ایرانیان در پونا اکثر دانشجویان ایرانی جذب دانشگاههای این شهر می‌شوند که در سالهای اخیر سیر صعودی قابل توجهی را شاهد هستیم.^[۳]

سازمان‌های جمهوری اسلامی ایران مستقر در بمبئی

افزون بر سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در بمبئی که قدیمی‌ترین سرکنسولگری ایران در خارج از کشور است، ارگانهای زیر وابسته به دولت ایران در بمبئی فعال هستند:

۱- خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران

خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در بمبئی در سال ۱۳۳۵ شروع به فعالیت نموده‌است. در این سال بخشی از مدرسه متعلق به پارسیان هند جهت ترویج زبان فارس به دولت وقت ایران تحویل گردید و بعد از چند سال به خانه فرهنگ تغییر نام داد. پس از انقلاب اسلامی عمده فعالیت این مرکز علاوه بر زبان فارس ترویج شعائر انقلاب اسلامی بوده و با توجه به گستردگی حوزه امور فرهنگی در جنوب هند امور مربوط به این منطقه از هند توسط دفتر فوق انجام می‌پذیرد.

۲- دفتر هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران

از حدود ۴۰ سال پیش با برقراری پرواز مستقیم بین تهران و بمبئی فعالیت ایران ایر در هند شروع شد. در حال حاضر روزهای جمعه و سه شنبه یک پرواز رفت و برگشت بین تهران و بمبئی وجود دارد.

۳- کشتیرانی ایران و هند (کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران)

این شرکت در سال ۱۳۵۴ و در پی توافق دولتین دو کشور و به منظور توسعه روابط اقتصادی در قالب یک شرکت سهامی خاص که ۵۱ درصد سهام آن متعلق به شرکت کشتیرانی آریا (نام سابق کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران) و ۴۹ درصد سهام آن متعلق به شرکت کشتیرانی دولتی هند بود، تاسیس گردید.

۴- دفتر بازرگانی پتروشیمی

این دفتر از سال ۱۳۷۶ همزمان با دفاتر پتروشیمی در لندن، هامبورگ، دبی، سنگاپور، شانگهای و پکن در بمبئی، افتتاح گردید. ماهیت دفتر عمدتا بازاریابی محصولات پتروشیمی و فروش آن است.

۵- مدرسه بمبئی و مجتمع آموزشی شهر پونا

مدرسه بمبئی در محل ساختمان قدیمی سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران موسوم به چرچگیت مستقر می‌باشد. علاوه بر آن در مجتمع آموزشی شهر پونا تعداد بیشتری دانش آموز رسمی در مقاطع مختلف و تعدادی بطور مستمع آزاد در مقاطع دبیرستان مشغول هستند که ۱۱ دبیر مسئولیت آموزشی آنها را بعهده دارند.

۶- شرکت ملی نفت ایران NIOC

مطالعات اولیه در خصوص تاسیس دفتر و نیز اخذ مجوزهای مربوطه انجام شده و به زودی دفتر شرکت فوق در بمبئی افتتاح خواهد شد.

لکنو

مختصات: ‏۰″ ۰′ ۸۰٫۹۲°غربی ‏۰″ ۰′ ۲۶٫۸۵°شمالی (نقشه)

نمایی از شهر لکنو پایتخت اوتارپرادش هند

لکنو یا لکهنو (هندی: लखनऊ، اردو: لکھنؤ، انگلیسی: Lucknow) پایتخت ایالت اوتار پرادش در هند است. این شهر مقر اداری «منطقه لکنو» و «بخش لکنو» نیز می‌باشد. طبق سرشماری سال ۲۰۱۰ جمعیت این شهر ۲٬۷۵۰٬۴۴۷ نفر بوده و مساحتش ۲٬۵۲۸ متر مربع اعلام شده‌است. زبان رسمی مردم لکنو هندی و اردو است.^[۱]

در فارسی نام این شهر را به صورت لکنهو، لکنهور، لکناهو، لکناو نیز ضبط کرده‌اند.^[۲]

لکنو شهر محبوب نواب‌ها که حکمرانانی شیعه بودند و بسیار به ایران علاقه داشتند بوده‌است. به این شهر «شیراز هند» و «قسطنطنیه هند» هم گفته شده‌است.^[۱]

لکنو یکی از سریع‌ترین شهرهای رو به رشد در هند است و به سرعت به عنوان یک مرکز تولیدی، تجاری و خرده فروشی خود را مطرح کرده و ترکیبی منحصر به‌فرد از سنت‌های غنی فرهنگی و رشد سریع اقتصادی را ارائه می‌کند. لکنو تنها شهر دارای مترو در اوتار پرادش است و دومین شهر بزرگ این ایالت پس از کانپور می‌باشد.^[۱]

پتنا

مختصات: °۸۵٫۱۴۴شرقی °۲۵٫۶۱۱شمالی (نقشه)

آرامگاه گورو گوبیند سینگ و یکی از مقدس‌ترین نایشگاه‌های سیکها در شهر پتنا

پَتنا (به هندی: पटना) یا پتنه مرکز ایالت بیهار در کشور هندوستان و یکی از کهن‌ترین شهرهای جهان است. این شهر امروزه در کرانهٔ جنوبی رود گنگ جای‌دارد. طبق سرشماری سال ۲۰۰۱ جمعیت آن 1,697,976 نفر و چهاردهمین شهر پرجمعیت هند بوده است.^[۱]

در گذشته به این شهر «عظیم‌آباد» می‌گفتند و نام کهن آن «پاتالیپوترا» و پایتخت دودمان‌های ناندا، مئوریه، سونگا، گوپتا و پالا بوده‌است.

ایندور

مختصات: °۷۵٫۵۴شرقی °۲۲٫۴۲شمالی (نقشه) شهر ایندور (به انگلیسی: Indore) در ایالت مادایا پرادش در کشور هند واقع شده‌است. این شهر با جمعیت بالغ بر ۳٬۲۷۰٬۰۰۰ نفر طبق سرشماری سال ۲۰۱۱ پانزدهمین شهر بزرگ هند و مرکز تجاری ایالت مادیا پرادش به‌شمار می‌آید.

ناگپور

مختصات: °۷۹٫۲۷شرقی °۲۱٫۰۷شمالی (نقشه) شهر ناگپور (به انگلیسی: Nagpur)در ایالت مهاراشترا در کشور هند واقع شده‌است. ناگپور بزرگترین شهر در مرکز هند است و با جمعیت ۲٫۴۰۳٫۲۳۹ نفر طبق سرشماری ۲۰۱۱ همراه با حومه سیزدهمین شهر پرجمعیت هند به‌شمار می‌آید.

بوپال

مختصات: °۷۷٫۴۲شرقی °۲۳٫۲۵شمالی (نقشه)

پرچم بوپال

نشان دولتی بوپال

دورنمای بخش قدیمی بوپال

بوپال یا بهوپال (در هندی: भोपाल در انگلیسی: Bhopāl در اردو: بهوبال) مرکز ایالت مادیا برادش و از شهرهای مهم کشور هندوستان است.

این شهر در حاشیهٔ دو دریاچهٔ زیبا، که به مناظر زیبا و طبیعی پیرامونشان در هند شهرت دارند، واقع شده‌است. ارگ فتحگر در این شهر واقع است. بوپال به دو قسمت تقسیم شده است: «شهر خاص» که دوست محمدخان افغان (با دوست محمدخان پادشاه افقانستان اشتباه نشود) دور آن حصار کشید؛ و محله‌های مسکونی جدید و حومه‌های جهانگیرآباد و احمدآباد که حکّام بعدی بر آن افزودند تا یاد جهانگیر محمدخان (شوهر سکندربگم) و احمدعلی خان (شوهر سلطان جهان بگم) را زنده نگه دارند. نوّاب فیض محمدخان (‎۱۱۶۸-۱۱۹۱ قمری، ‎۱۷۵۴-۱۷۷۷ میلادی) این شهر را مرکز ایالت قرار داد، اما مقر حکومت حکمرانان پیش از وی، اسلام نگر بود.^[۱] درگذشته منطقه «نواب نشین» بوپال پس از حیدرآباد، مهمترین بخش مسلمان‌نشین شبه قاره هند به‌شمار می‌رفت.^[۲]

بوپال اکنون شهری صنعتی و تجاری است که تولید منسوجات و جواهرسازی از صنایع مهم آن به‌شمار می‌آید. مهمترین فاجعهٔ صنعتی دهه‌های اخیر در این شهر در آذر ۱۳۶۳ (دسامبر ۱۹۸۴) روی داد؛ در آن حادثه، براثر نشت گاز سمی از کارخانهٔ آمریکایی یونیون کارباید، بیش از دو هزار تن تلف شدند و حدود دویست هزار تن آسیب دیدند.^[۳]

یک پلنگ در جنگل‌های بوپال

جغرافیا و آب و هوا  

بوپال با مساحتی معادل ۲۸۶ کیلومتر مربع و در ارتفاع ۴۹۹ متری از سطح دریای آزاد، در مرکز کشور هند واقع و فقط از شمال به کوهستان ویندیا محدود شده است. در این شهر دو دریاچه بزرگ و زیبا قرار دارد که به دریاچه‌های بوج وتلند معروفند که مناظر زیبا و محیطی دلپذیر را برای این شهر فراهم کرده است. طبق آمار سال ۱۳۸۰ (۲۰۰۱)، جمعیت بوپال بالغ بر ۱٬۴۸۲٬۷۱۸ نفر بوده است.^[۴]

بوپال با آب و هوایی معتدل در گرمترین روزهای تابستان حداکثر به ۴۰ تا ۴۲ درجه و حداقل به ۲۴ تا ۲۷ درجه سانتی‌گراد می‌رسد. در زمستان معمولاً هوا از ۸ درجه سانتی‌گراد سردتر نمی‌شود. فصل باران‌های موسمی یا مانسون از اواسط ژوئن شروع شده و تا اواخر سپتامبر یا اوایل اکتبر ادامه دارد.^[۵]

تاریخچه 

شهر بوپال درگذشته مرکز منطقه «نواب نشین» بوپال بود ^[۶] و از مناطق بسیار مهم حکومتی مسلمانان در شبه قاره به‌شمار می‌آمد.

تاسیس 

گفته می‌شود پیدایش این شهر به دوران پادشاهی بوجا از سلسله پارمارا(۱۰۰۰–۱۰۵۵ میلادی) مربوط می‌شود.^[۷] با این وجود آنچه مسلم است بنیانگزاری شهر بوپال توسط یک نظامیِ ماجراجوی افغان به نام «دوست محمدخان» (با دوست محمدخان اولین امیر افغانستان از خاندان بارکزی اشتباه نشود) گذاشته شد. او از اهالی تیراه (در منطقهٔ ایل نشین اورکزی در پاکستان کنونی) بود که به ایل میرزائی خیل از پَتانهای آفریدی تعلق داشت. او در ۱۱۲۰، در ۳۴ سالگی، به دنبال شغلی به دهلی رفت و به سبب خدمات نظامیش، اجارهٔ بیراسیه پرگنه را از بهادر شاه اول، فرمانروای دهلی، دریافت کرد. بزودی حکومت خود را بر ناحیه وسیعی گسترش داد و شهر بوپال را با ارگ آن، موسوم به فتحگره، بنیاد نهاد. با استفاده از ضعف حکومت مرکزی امپراتوری گورکانیان هند، از ایشان گسست و عنوان «نوّاب» بر خود نهاد.

دوست محمدخان در ۱۱۵۳ درگذشت و پسر کوچکش، محمدخان، به جای او نشست، ولی اندکی پس از آن یارمحمدخان دیگر فرزند دوست محمدخان، او را برکنار کرد. یارمحمدخان، قبل از آنکه رسماً به عنوان نوّاب مستقر گردد، در ۱۱۶۸ درگذشت. جانشین او، فیض محمدخان، مردی زهدپیشه و تقریباً منزوی بود که ضعف حکومتش و نیز دسیسه‌های سیاسی وزیر هندویش، به از دست رفتن نیمی از سرزمین بوپال و تصاحب آن از سوی پیشوا باجی رائوی اول انجامید. پس از مرگ فیض محمدخان در ۱۱۹۲، برادرش حیات محمدخان به‌جای او نشست و چهار پسر هندو را به عنوان «چیلا»ی خود (چیلا به معانی متعدد از جمله شاگرد، مرید، و دست پرورده) برگزید که دو تن از ایشان، فولادخان و چهوطی خان، بعداً به وزارت رسیدند. رقابت میان وزیر محمدخان، یکی از عموزادگان حاکم، و مرید محمدخان، وزیر او، به تسلیم دژ فتحگره به امیرخان پنداری (مؤسس حکومت تونک) که در آن ایام در خدمت سندهیای گوالیور بود، انجامید. وزیر محمدخان ناگزیر بوپال را ترک کرد. ولی پس از اینکه سندهیا درپی شورشی که در گوالیور شده بود، به بوپال رفت، وزیر محمدخان با نیرویی بسیار بازگشت و مَراتاها را که تحت فرمان امیرخان بودند از دژ بیرون راند و پس از اندک مدتی، پنداری‌ها را نیز تارومار کرد. حیات محمد در ۱۲۲۳ درگذشت و وزیر محمدخان که لیاقت خود را در امر حکومت نشان داده بود، بی اعتنا به ادعای غوث محمدخان، پسر حاکمِ درگذشته، به جای او نشست. در ۱۲۲۹، نیروهای مشترک ناگپور و گوالیور به بوپال حمله کردند و بوپال هشت ماه در مقابل مهاجمان از خود دفاع کرد تا اینکه محاصرهٔ شهر پایان یافت.^[۸]

پس از مرگ وزیر محمدخان در ۱۲۳۱ یا ۱۲۳۲، نَذر محمد، پسر او، به جای وی نشست. نذرمحمد (یا نظرمحمد) با انگلیسی‌ها پیمانی بست که به موجب آن حکومت بر سرزمین‌های بوپال برای او و اخلافش تضمین می‌شد، و به انگلیسی‌ها نیز اطمینان داده شد که می‌توانند برای شکست پنداری‌ها - که در آن زمان در نواحی مرکزی هندوستان تاخت و تاز و راهزنی می‌کردند - از سربازان بومی استفاده کنند. نذرمحمد با قدسیّه بگم، دختر غوث محمد، ازدواج کرده بود. قدسیّه بگم، پس از مرگ همسرش در ۱۲۳۶ (یا ۱۲۳۵)، نایب الحکومهٔ دختر کوچک خود، سِکندربگم، شد و زمام امور را به دست گرفت تا اینکه ۲۵ سال بعد (در ۱۲۶۱) سکندربگم رسماً به قدرت رسید.^[۹]

حکومت بیگم‌ها  

سلسلهٔ طولانی و پرآوازه زنان حاکم به نام بگم‌های بوپال، با قدسیّه بگم آغاز شد و با کناره گیری داوطلبانهٔ سلطان‌جهان بگم در ۱۳۴۵ به نفع پسرش، حمیدالله خان (آخرین حاکم تیولدار بوپال) و درگذشت بگم در ۱۳۴۸ پایان پذیرفت. به سبب اقدامات قدرت طلبانهٔ قدسیّه بگم، سکندربگم بسیار دیر، یعنی در ۱۲۵۱، با جهانگیر محمدخان، برادرزادهٔ نذرمحمدخان، ازدواج کرد. قدسیّه بگم که هنوز مایل به ترک قدرت نبود به جنگی داخلی دامن زد، ولی با دخالت مقامات کمپانی هند شرقی، سرانجام در ۱۲۵۳/۱۸۳۷، جهانگیر محمدخان حکومت کشور را در دست گرفت که تا سال مرگ او یعنی ۱۲۶۰ ادامه یافت. قدسیّه بگم از ۱۲۵۳ ناگزیر با دریافت مستمری بازنشسته شد. او مدتها پس از آن زنده بود ولی جانشینانش، سکندربگم و دختر او شاهجهان بگم، با دقت بسیار او را از دخالت در امور بازداشتند و صدیق حسن خان قنّوجی همسر شاهجهان بگم، به دلایل خصوصی و علنی، حتی اجازه نمی‌داد که وی در مراسمی که خاندان حکومتی برگزار می‌کرد شرکت کند. وی در ۱۲۹۹ درگذشت و از زمان بازنشستگی تا هنگام مرگ تملک مبلغ ۴۹۸٬۶۸۲ روپیه را در اختیار داشت. حکومت سکندربگم، به سبب اصلاحات امور نظامی و تبدیل نیروهای نامنظم بوپال به ارتشی منسجم، شایان توجه است. به رغم شورش چند تن از اشراف در ۱۲۷۳/ ۱۸۵۷، حکومت به زمامداران بریتانیایی وفادار ماند. سکندربگم به اصلاحات کشاورزی، اقتصادی، اداری و حقوقی نیز اقدام کرد. وی گرچه در رأس کشوری مسلمان قرار داشت، آن تهور را داشت که حجاب را کنار گذاشته و با لباس نظامی در میان مردم ظاهر شود. در عین حال، به معتقدات مذهبی پایبند بود و در ۱۲۸۰ به حج رفت.^[۱۰]

سکندربگم پس از بیست و سه سال حکومت، در ۱۲۸۵ درگذشت و دختر کوچکش شاه‌جهان بگم به جای او نشست و فوجدار محمدخان، عموی سکندربگم، نایب الحکومه شد. پیشتر در ۱۲۶۳ فوجدار محمدخان به سبب دسیسه‌های قدسیّه بگم، ناگزیر از حکومت کناره گرفته و سکندربگم به نیابت حکومت منصوب شده بود. در ۱۲۷۲ شاهجهان بگم با بخشی باقی محمدخان، که از خاندان حکومتی نبود، ازدواج کرد. بدین سبب او و پس از وی همسران بگم‌های بوپال، صرفاً از مقام نوّاب همسر بگم برخوردار بودند و در ادارهٔ امور حکومتی چندان دخالت نداشتند. تمام قدرت در شخص سکندر بگم متمرکز بود که از مقام و حیثیت خود با وسواس حراست می‌کرد. وی به قبضه کردن حکومت از سوی دختر کوچکش بشدت اعتراض کرد و تنها موقعی آرام شد که شاه‌جهان بگم پذیرفت که در حیات مادرش نسبت به حکومت ادعایی نداشته باشد. این عمل شاهجهان بگم مبتنی بر محبت فرزندی بود نه بر مصلحت اندیشی یا فراست سیاسی. شاه‌جهان بگم، چند سال پس از مرگ همسرش، با سید صدیق حسن خان قنّوجی، یکی از مولویان قنّوج که زمانی از مقامات جزء حکومت بود، ازدواج کرد. در نتیجهٔ مساعی بگم، عنوان افتخاری نوّاب و دیگر القاب و نشانهای مربوط به مقام همسر حاکم، به صدیق حسن خان اهدا شد. پس از مرگ همسر اولش، بگم حجاب را کنار گذاشته بود ولی پس از ازدواج با مولوی دوباره حجاب را رعایت می‌کرد. ازدواج دوبارهٔ او با استقبال چندانی مواجه نشد، زیرا تمام اعضای خاندان حکومتی جدّاً با آن مخالف بودند. سلطان جهان بگم، وارث مقام حکومت، بشدت رنجیده بود و در خاطراتش صدیق حسن خان را ستمگر مستبدی وصف می‌کند که شادی را از او و مادرش ربوده و مادرش را در صورت مخالفت با امیالش به طلاق که داغ ننگی بزرگ برای بانویی نجیب زاده به‌شمار می‌رفت تهدید می‌کرده‌است. صدیق حسن خان در ۱۳۰۸ درگذشت و سلطان جهان بگم و دیگران را آسوده خاطر ساخت، ولی در روابط میان حاکم و وارث او بهبودی پدید نیامد. ظاهراً علت واقعی بیگانگی میان مادر و دختر، شوهر سلطان جهان بگم، یعنی احمدعلی خان سلطان دُلها بود.^[۱۱]

در ۱۳۱۹، شاهجهان بگم بر اثر بیماری سرطان درگذشت و بر اساس سندی که در ۱۳۷۹/۱۸۶۲ از طرف لرد کنینگ، فرماندار کل و نایب السلطنهٔ هندوستان، صادر شده بود سلطان جهان بگم، تنها فرزند او از همسر اولش، به جای وی نشست. شاهجهان بگم از صدیق حسن خان فرزندی نداشت. سلطان جهان طی ۲۵ سال حکومت شخصاً امور ایالت را اداره و اقدام به اصلاحات کرد. دو بار به انگلستان رفت: یک بار در ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱ برای شرکت در مراسم تاجگذاری جورج پنجم (حک : ۱۲۸۹- ۱۳۱۵ش / ۱۹۱۰-۱۹۳۶)، و بار دیگر در ۱۳۰۴ ش / ۱۹۲۵ به منظور اینکه دولت انگلیس حق جانشینی جوانترین و تنها پسر بازمانده‌اش، یعنی حاج حمیدالله خان را به رسمیت بشناسد. دو پسر دیگرش، محمد نصرالله خان (متولد ۱۲۹۳) و حافظ عبیدالله خان (متولد ۱۲۹۴) هر دو یکی پس از دیگری در ۱۳۴۳ درگذشته بودند. به گمان برخی، مرگ آنان بر اثر مسمومیت بوده است. آقاخان(دوم) نیز در تضمین حکومت بوپال برای حمیدالله خان سهم مهمی داشت، و بدین ترتیب وی نتوانست پسران دو برادر متوفایش را کنار بزند. حمیدالله خان (متولد ۱۳۱۲) تحصیلات خود را در علیگر به انجام رسانید و در امور سیاسی مربوط به امیرزادگان محلی به فعالیت پرداخت. او دوبار (در ۱۳۱۰-۱۳۱۱ش / ۱۹۳۱-۱۹۳۲ و ۱۳۲۳-۱۳۲۶ ش / ۱۹۴۴-۱۹۴۷) به ریاست مجلس امیرزادگان برگزیده شد و در این مقام منشأ خدمات شایسته‌ای شد.^[۱۲]

نواب حمیدالله خان، ۱۹۳۰

شورش‌های سال ۱۸۵۷  

طی شورش‌های سال ۱۸۵۷ میلادی در هند، حکومت سیکندر بیگم در بوپال به عنوان هم‌پیمان کمپانی هند شرقی در سال۱۸۱ ۸ شورش مردم بوپال و مناطق همجوار را در مراحل اولیه خود را سرکوب کرد.^[۱۳]

پس از استقلال  

بوپال یکی از آخرین مناطقی بود که «سند اطلاعیه رسمی الحاق» به اتحادیه هند را پذیرفت.^[۱۴] در ۱۳۲۵ ش / ۱۹۴۶، بر امور سیاسی هندوستان تأثیری فراموش نشدنی گذاشت و در مقام واسطه میان کنگره ملی هند و مسلم لیگ به رهبری محمدعلی جناح توانست از کنگره برای مسلم لیگ اختیارات نامحدود بگیرد، ولی بعداً گاندی، رهبر بلارقیب کنگره، این امر را نپذیرفت.^[۱۵]

هم زمان با خاتمه حکومت انگلیس در ۱۳۲۶ش / ۱۹۴۷، جدایی و استقلال پاکستان از هند، بوپال نخست از خودمختار اداره می‌شد. ولی در ۱۳۲۸ش / ۱۹۴۹ به اتحادیهٔ هند ملحق شد. بوپال دارای مجلس منتخب قانونگذاری و وزارتخانه‌ای بود که یک کمیسر عالی ادارهٔ امور آن را بر عهده داشت. نوّاب سابق، که اینک چون دیگر شهروندان بود، بازنشسته شد و وارث او، گوهرتاج عابده سلطان به پاکستان مهاجرت کرد.^[۱۶] در تقسیمات کشوری هند درسال ۱۹۵۶ بوپال به عنوان مرکز ایالت مادیا پرادش انتخاب شد.^[۱۷]

فاجعه‌بارترین حادثه صنعتی جهان 

راهپیمایی اعتراض‌آمیز در مورد فاجعه نشت گاز سمی

در شبهای ۲ و ۳ دسامبر ۱۹۸۴ (آذر ۱۳۶۳)، ابر مسموم ناشی از نشت گاز سمی صنعتی خطرناکی، بر فراز شهر بوپال به حرکت درآمد که وخیم‌ترین حادثه صنعتی جهان نام گرفت. نوعی گاز سمی از کارخانه حشره‌کش‌سازی شرکت آمریکایی یونایتد کارباید نشت کرد واین فاجعه چندین هزار کشته و بیش از ۳۰۰ هزار بیمار برجای گذاشت، که بسیاری از آنها کاملاً معلولند و در شرایط دشواری زندگی می‌کنند.

گاز سمی نخست خانه‌های نزدیک را پوشاند. خیلی‌ها بلافاصله جان باختند، سپس ابری ضخیم همه اطراف را پوشاند. همه اهالی شهر در خیابان‌ها در حال خفگی بودند.

پس از فاجعه، رسوایی بزرگی بر سر موضوع مصونیت قضایی مدیران شرکت یونیون کارباید مطرح شد: هیچ مسئولیتی متوجه مدیران آن نگردید، گویا فاجعه طبیعی و غیر قابل پیش بینی بوده است و مدیران شرکت نمی‌توانسته‌اند هیچ اقدامی برای جلوگیری از بروز آن انجام دهند. در فوریه ۱۹۸۹ دیوان عالی هند طرف آمریکایی را به پرداخت ۴۷۰ میلیون دلار محکوم کرد، که ۵۰ میلیون دلار آن را دفتر یونیون کارباید در هند و ۴۱۵ میلیون دلار آن را دفتر اصلی شرکت در آمریکا می‌بایست پرداخت کند. از این مبلغ ۲۵۰ میلیون دلار آن را شرکت‌های بیمه پرداخت کردند. بازماندگان قربانیان این فاجعه تنها مبلغ ۲۵۰۰۰روپیه ( تقریباً معادل ۵۴۰ دلار) غرامت دریافت کردند که در مقابل بیست سال درد کشیدن بسیار ناچیز است.^[۱۸]

نشت گاز از این کارخانه حشره‌کش‌سازی به کشته شدن دست کم ۱۸ هزار نفر از سال ۱۹۸۴ تا کنون منجر شده و هزاران نفر دیگر هنوز در اثر آن با مشکلات جسمانی گریبانگیر هستند. یونیون کارباید در بوپال اکنون کارخانه‌ای متروکه است اما هنوز حدود ۲۵ تن مواد سمی در محل باقی مانده‌است و شرکت یونیون کارباید از زیر تمیزکاری محل حادثه شانه خالی می‌کند. افراد زیادی برای حقوق قربانیان این فاجعه شیمیایی تلاش می‌کنند، ^[۱۹]

تانه

مختصات: °۷۲٫۹۵۷۰۱۹شرقی °۱۹٫۱۷۲۴۳۱شمالی (نقشه) تانه (به انگلیسی: Thane) در شمال شرقی بمبئی در ایالت مهاراشترا در کشور هند واقع شده‌ است. تانه با جمعیت ۱٬۲۶۱٬۵۱۷ نفر در سرشماری سال ۲۰۱۱ و مساحتی برابر ۱۴۷ کیلومتر مربع و ۷ متر ارتفاع ا سطح دریا بخشی از کلان شهر بمبئی (مومبای) است.

لودهیانا

مختصات: ‏۰″ ۰′ ۷۵٫۸۵°غربی ‏۰″ ۰′ ۳۰٫۹۱°شمالی (نقشه) لودهیانا (انگلیسی: Ludhiana پنجابی:ਲੁਧਿਆਣਾ) یکی از پنج شهر مهّم ایلات پنجاب در شمال کشور هندوستان است که در فاصله ۳۶۰ کیلومتری از دهلی نو واقع شده‌است. جمعیّت شهر در حدود ۴/۱ میلیون نفر و مساحت آن ۳۷۶۷ کیلومتر مربع برﺁورده شده‌است.

اقتصاد  

لودهیانا شهری عمدتاً تجارتی و صنعتی است. بیشتر صنایع آن، ریسندگی و منسوجات، نوشابه سازی، مونتاژ خودرو و لبنیّات است. در عین حال این شهر همانند سایر بخشهای ایالات پنجاب از نظر تولیدات کشاورزی نیز موقعیّت ممتازی دارد. از نظر سطح درﺁمد و تراز اقتصادی از جمله شهرهای گران و مرفّه پنجاب به شمار می‌آید. میزان ﺁلودگی هوا و معابر بالاست.

مراکز خرید و تفریحی  

این شهر فاقد بنای تاریخی مهم، مرکز تفریحی مطلوب و تفرّجگاه و وسایل سرگرمی و رفاه به ویژه جهت استفاده خارجیان است. با این وجود می‌توان از مراکز زیر نام برد

۱. چورا بازار (Choura Bazaar)

این بازار مرکز تجارت لودهیانا است ولی در منطقه‌ای پر ترافیک و آلوده واقع است. معابر بسیار تنگ منطقه، رفت و آمد را برای عابران مشکل می‌کند. با این وجود قیمتهای اجناس در مقایسه با مناطق دیگر شهر مناسب تر است.

۲. گومار ماندی (Gumar Mandi)

این بازار در فاصله نزدیک تری به دانشگاه واقع است. در عمده فروشگاهها، البسه و منسوجات به فروش می‌رسد. دانشجویان پس از تهیه و اجاره منزل برای خرید لوازم اولیه زندگی از قبیل ظروف به این بازار مراجعه می‌کنند. در این بازار مجتمع تجاری جدیدی به نام new shopping complex احداث شده‌است.

۳. مال رود (Mall Road (The Mal

این خیابان (بلوار) از جمله مناطق نسبتا تمیز شهر لودهیانا است و چندین مجتمع تجاری و فروشگاههای لباس (انواع پوشاک) از مارکهای معتبر تجاری دنیا در آن واقع است. البته سطح قیمتها بسیار بالاتر از سایر مناطق لودهیانا است.

۴. خیابان باس استند Bus Stand Road

در انتهای این خیابان، ترمینال اتوبوس شهر لودهیانا واقع است. دانشجویان جهت خرید وسایل چوبی و فلزی (از قبیل کمد، میز تحریر، صندلی و مانند آن‌ها) به این خیابان مراجعه می‌کنند.

۵. بازار فیروز مارکت Ferouze Gandhi Market

۶. سینما آرتی Aarty Cinema

این سینما در فاصله زمانی حدود ۵-۶ دقیقه (با وسیلة نقلیّه) از در شماره ۲ دانشگاه در حاشیه Ferouzepur Road و نرسیده به میدانی که به همین نام مشهور است (Aarty Chowk) واقع است.

۷. سینما ماهار Malhar cinema

این سینما در بلواری معروف به Malhar road منشعب از F. Road واقع است.

۸. پارک رز گاردن (Rose Garden)

تنها مکان عمومی تفریحی شهر است.

دسترسی  

این شهر از طریق جاده اصلی دهلی - آمریستار و همچنین راه ﺁهن به دهلی و سایر شهرهای ایالت متّصل می‌شود. مناسب‌ترین وسیله برای سفر به دهلی نو، قطار SHATABDI است که طی ۴ ساعت و در دو نوبت در روز (صبح و عصر) و در تمام ایام هفته قابل استفاده‌است.

مراکر آموزش عالی  

عمده شهرت لودهیانا به عنوان شهری دانشگاهی به واسطه وجود دانشگاه کشاورزی پنجاب (PAU) می‌باشد. این دانشگاه قدمتی ۴۰ ساله دارد و همواره جزء سه دانشگاه برتر هند در زمینة علوم کشاورزی بوده‌است. (دو دانشگاه دیگر، انستیتو تحقیقات کشاورزی درپوسا (دهلی نو) و دانشگاه کشاورزی بنگلور می‌باشند) سایر رشته‌ها و گرایشهای آموزشی دانشگاه ایالتی پنجاب در مرکز ایالت در شهر چندیگر متمرکز است.

دانشگاه کشاورزی پنجاب (PAU) دارای یک کمپ (پردیس) اصلی در لودهیانا و چندین ایستگاه تحقیقاتی در سایر نقاط ایالت می‌باشد. فضای سبز و محیط عمومی پردیس دانشگاه تفاوت بسیار چشمگیری با سطح شهر دارد به طوری که عموماً جهت بهره مندی از هوای مناسب و محیط آن و پیاده روی عمومی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دانشگاه از ۴ دانشکده: college of basic science , college of veterinary , college of agric.eng , college of agriculture تشکیل شده‌است.

آگره

مختصات: ‏۰″ ۰′ ۷۸٫۰۲°شرقی ‏۰″ ۰′ ۲۷٫۱۸°شمالی (نقشه) آگره (انگلیسی: Agra، هندی: आगरा) یا آگرا سومین شهر بزرگ در ایالت اوتار پرادش در کشور هندوستان است. این شهر درکنار رودخانه یامونا (جمنا) قرار گرفته و از دهلی پایتخت هند، با ماشین تنها دو ساعت و نیم، با قطار ۴ ساعت و با هواپیما ۳۰ دقیقه فاصله دارد.

نام آگره به شکل «آگرهبانا» نخستین بار در کتاب حماسی ماهابهاراتا آمده و معناشناسان آن را «پردیس» یا «بهشت» معرفی کرده‌اند.در قرن‌های ۱۶ یا ۱۷ میلادی آگره به راستی تمثالی از پردیس در روی زمین شده بود.^[۱] آگره در زمان حکومت اکبر، جهانگیر و شاه جهان اهمیت زیادی یافت. این شهر پایتخت حکومت اکبر، پادشاه بزرگ امپراتوری مغولی هند یا گورکانیان بوده و در آن زمان تبدیل به مرکز هنر، فرهنگ، تجارت و یادگیری کشور پهناور هندوستان گردید. از این رو در گذشته این شهر را اکبرآباد می‌نامیدند.

جغرافیا  

مساحت آگره ۱٬۸۰۰ و جمعیت آن بیش از ۱٬۴۰۰٬۰۰۰ نفر (در سال ۲۰۰۱) می‌باشد. ارتفاع آن از سطح دریا ۱۷۱ متر است و در مورد وضعیت کلی آب و هوای شهر آگره می‌توان گفت بهترین آب و هوا را از اکتبر تا مارس دارد و در تابستان هوا حدوداً بین ۲۲ تا ۴۵ درجه و زمستان ۴ تا ۳۱ درجه‌است.^[۲]

تاریخچه  

پنج محل درفاتح پور سیکری

آگره در سدهٔ ۱۶ میلادی توسط سکندر لودهی (سلطان دهلی از دودمان لودهی متوفی به سال ۱۵۱۷) کشف شد. سپس بابر موسس سلسله امپراتوری مغولی هند برای مدتی در آگره ماند و ساخت باغ‌هایی چهار گوش به سبک باغ‌های ایرانی را در آنجا مرسوم کرد. اکبر در این شهر قلعه آگره را ساخت و جهانگیر آن را با کاخ‌ها و باغ‌های بسیار زیبا مزین کرد. همچنین شاه جهان با ساخت تاج محل شهرتی عالمگیر برای این شهر به ارمغان آورد. هم اکنون این شهر از مراکز گردشگری هند به شمار می‌رود.

آگره با نام «اکبرآباد» پایتخت شاهانی چون اکبر، جهانگیر و شاه‌جهان بوده که زبان مادری‌شان فارسی بود و در گسترش زبان فارسی در شبه‌قاره هند کوشیدند و کامیار بودند. نخستین باغ معروف به «باغ‌های پارسی» در کرانه رود یامونا در همین شهر شکل گرفت و سازندهٔ آن شاه بابر بود. نام خاص این باغ ایرانی آرام باغ است.

اکبرشاه، نوهٔ بابر، قلعه لعل را ساخت و آگره را به مرکز هنری، بازرگانی و مذهبی تبدیل کرد. شهرک فاتح پورسیکری در حومهٔ آگره هم از میراث اکبر است. باغ‌های سبز و انبوه قلعه سرخ بازمانده از جهانگیر، پسر اکبر مغول است. و اما شاه‌جهان با علاقه‌ای که به هنر معماری داشت، به آگره و هندوستان ساختمانی را تقدیم کرد که همین حالا هم درخشان‌ترین نگین تاج سر هند محسوب می‌شود. شاه‌جهان پایتخت‌اش را به دهلی منتقل کرد؛ اما پسرش اورنگ‌زیب دوباره به اکبرآباد برگشت و پدرش را به زندان قلعه سرخ انداخت. بعد از مدتی، سال ۱۶۵۳، پایتخت اورنگ زیب به شهر اورنگ‌آباد در فلات دکان هند کوچید و تا پایه‌های امپراتوری بابری یا مغول هند به لرزه افتاد، اکبرآباد تحت نفوذ قوم‌های مارات‌ها و جاث واقع شد و آگره نام گرفت و از سال ۱۸۰۳ میلادی تسلیم امپراتوری بریتانیا شد.^[۱]

مراکز تاریخی و دیدنی منطقه آگره 

تاج محل  

تاج محل

این بنای مهم با معماری ایرانی در خور توجه خود به عنوان مهمترین بنای تاریخی هند و یکی از عجایب هفتگانه جدید شهرت جهانی دارد. تاج‌محل که بنای یادبود ملکهٔ ایرانی‌تبار ممتاز محل است، سال ۱۶۴۸ میلادی ساخته شد و خود شاه‌جهان هم در طرح‌ریزی ساختمان آن نقش مستقیم داشت و در نهایت هم همان جا خاک شد.

قلعهٔ لعل 

قلعهٔ آگره

قلعهٔ آگره که همچنین به حصار سرخ و لعل قلعه نیز مشهور است - لعل در زبان هندی به معنی قرمز است - توسط اکبر امپراتور بزرگ گورکانی ساخته شد. حیاط پر پیچ و خم، مسجد و تالار اختصاصی قلعه عظمت امپراتوری گورکانیان هند را منعکس می‌کند. مسجد موتی (موتی به معنی مروارید) و برج یاسمین نشان دهنده مهارت صنعتگران و معماران آن روزگار هند هستند. این بنا را با قلعه دیگری که به همین نام قلعه سرخ یا ردفورت مشهور است و در دهلی است نباید اشتباه گرفت.

فاتح‌پور سیکری  

فاتح‌پور سیکری به معنی «شهر پیروزی» شهر متروکه امپراتور اکبر که در نزدیکی آگره واقع است. تالار شنوندگان، مکان‌ها و مسجدها هنوز هم کاملا سالم و در وضعیت مطلوب هستند که از جمله می‌توان پنج محل و بلنددروازه را نام برد. در محوطهٔ مسجد جامع، آرامگاه شیخ سلیم چشتی واقع است و در واقع، اکبر شاه گورکانی شهر فاتح پور سیکری را به خاطر همین صوفی معروف مکتب چیستی هند پایه گذاشته بود.

سیکاندرا 

سیکاندرا آرامگاه اکبرشاه

سیکاندرا آرامگاه جلال‌الدین محمد اکبر سومین و بزرگترین پادشاه سلسله گورکانیان هند است. این بنا با ماسه سنگ قرمز ساخته شده و با مرمر جواهر نشان شده‌است. اکبر به این رنگ از سنگ بسیار علاقه داشت و اغلب بناهای ساخته شده در زمان او با این مصالح ساخته شده‌است.

مراکز تاریخی دیگر  

از دیگر مراکز تاریخی و دیدنی منطقه آگره می‌توان

که ملکه

برای پدر خود که صدراعظم دربار جهانگیر بود ساخت،

،

،

،

،

یکی از زنان اکبر و

را نام برد.