به طور كلي متخصصان سلامت، به افراد بالاي 45 سال توصيه مي‌كنند به صورت دوره‌اي چك‌آپ‌ها (آزمايشات) پزشكي خود را انجام دهند. تست‌هاي آزمايشگاهي شامل روش‌هاي كلينيكي براي آزمايش نمونه‌هاي خون، ادرار و ساير قسمت‌هاي بدن هستند. اين آزمايشات علاوه بر اين كه براي تجزيه و تحليل نتايج، از لحاظ تغييرات احتمالي در رنج‌هاي طبيعي مورد استفاده قرار مي‌گيرند، براي ارزيابي پاسخ به درمان يا كنترل روند بيماري‌ها نيز كاربرد دارند.
آزمايشات خون
اين آزمايشات براي بررسي بيماري‌هاي مختلف و شرايط خاص بيمار به پزشكان كمك مي‌كند. به طوري كه تشخيص بيماري‌هايي مانند كم‌خوني، ديابت، بيماري‌هاي قلبي ـ عروقي، سرطان و ايدز، با آزمايشات خون ميسر مي‌شود. همچنين چگونگي كار اندام‌هاي حياتي مانند كليه، كبد و قلب از اين طريق، مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد، ضمن اين كه مي‌توان فاكتورهاي خطر را براي بيماري‌هاي قلبي شناسايي كرد و نحوه عملكرد داروهاي مصرفي را مورد بررسي قرار داد. در اين ميان آزمايشات خون نمي‌توانند به تنهايي براي تشخيص بسياري از بيماري‌ها يا مسائل پزشكي به كار برده شوند و بايد فاكتورهاي ديگري مانند علائم بيماري، سابقه پزشكي و نتايج ساير آزمايشات و روش‌ها براي تاييد احتمالات و تشخيص نهايي در نظر گرفته شود. برخي از رايج‌ترين آزمايشات خون شامل شمارش كامل خون (CBC)، آزمايشات شيميايي و تست‌هاي خون براي بررسي خطر بيماري‌هاي قلبي انجام مي‌شوند. به طور كلي CBC مي‌تواند به تشخيص بيماري‌ها و اختلالات خون، عفونت‌ها، مشكلات لخته شدن خون، سرطان خون و اختلالات سيستم ايمني كمك كند. اين‌آزمايش شامل اندازه‌گيري بخش‌هاي مختلف خون از جمله گلبول‌هاي قرمز، سفيد و پلاكت‌ها مي‌شود. غيرطبيعي بودن سطح گلبول‌هاي قرمز ممكن است علامت كم‌خوني، كم‌آبي (كم شدن مايعات بدن)، خونريزي يا اختلالات ديگري باشد. از طرف ديگر غيرطبيعي بودن تعداد گلبول‌هاي سفيد (كه رنج طبيعي آنها 10000 ـ 5000 است)، مي‌تواند علامت يك عفونت، سرطان خون يا اختلال در سيستم ايمني بدن باشد. يك CBC افتراقي، مقدار انواع مختلف گلبول‌هاي سفيد خون را بررسي مي‌كند. پلاكت‌ها بخشي از خون هستند كه به لخته شدن خون كمك مي‌كنند و رنج طبيعي آنها تا 400 هزار در ميلي‌ليتر است. سطح غيرطبيعي پلاكت‌ها ممكن است علامت يك اختلال خونريزي (كافي نبودن لخته شدن) يا يك اختلال ترومبوتيك (لخته شدن زياد) باشد. همچنين در اين رابطه اندازه‌گيري هپارين، كومادين و ساير موارد، اختلالات خونريزي و بيماري هموفيلي را نشان مي‌دهد.
آزمايش خون نمي‌تواند به تنهايي براي تشخيص بسياري از بيماري‌ها به كار رود اما تشخيص بيماري‌هايي مانند كم‌خوني و ديابت با اين نوع آزمايش
ميسر است
همچنين موارد ديگري مانند ميزان هموگلوبين كه حد طبيعي آن در مردان 5/17 ـ 5/13 گرم و در زنان 16 ـ 12 گرم در دسي‌ليتر است، هماتوكريت (درصد حجم خون) كه در مردان 55 ـ 40 و در زنان 48 ـ 36 درصد است و MCV (متوسط حجم گلبول‌هاي قرمز) كه بزرگ‌تر بودن آن از حد طبيعي نشاندهنده كم‌خوني ناشي از ويتامين B12 و اسيدفوليك و كوچك‌تر بودن آن از حد طبيعي، در كم‌خوني آهن يا تالاسمي ديده مي‌شود را مي‌توان به كمك اين آزمايش بررسي كرد.
يكي ديگر از مواردي كه در آزمايشات، اندازه‌گيري مي‌شود MCH است كه حجم متوسط هموگلوبين‌هاي حمل‌كننده اكسيژن است. گلبول‌هاي قرمز ماكروسيتيك كه بزرگ‌تر هستند، MCH بزرگ‌تر و گلبول‌هاي ميكروسيتيك، حجم كمتري دارند. همچنين كاهش MCHC (ميانگين غلظت هموگلوبين) نشاندهنده كم‌خوني و تالاسمي و افزايش آن در اختلالي مادرزادي به نام اسفروسيتوز ديده مي‌شود و RDW (اختلاف سايز گلبول‌هاي قرمز) در برخي كم‌خوني‌ها مانند كم‌خوني پرنيسيوز (كمبود ويتامين B12) ديده مي‌شود. در اين ميان آزمايش RH خون در افراد مختلف ازجمله در زناني كه RH منفي دارند، حياتي است، چراكه مي‌تواند تاثير جدي بر نوزادشان داشته باشد. آزمايش كشت خون نيز در مواردي كه علائم عفونت ازجمله تب و لرز، تهوع، تنفس و ضربان قلب تند، گيجي و كاهش ادرار وجود داشته باشد، براي شناسايي باكتري‌ها يا كپك‌ها در خون صورت مي‌گيرد. از موارد ديگر آزمايش خون، اندازه‌گيري قند خون ناشتا (پس از 12 ساعت ناشتا بودن) است كه ميزان كمتر از 100 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر نرمال، بين 125 ـ 110 (mg/dl) پيش ديابت و بيش از 126 (mg/dl) در 2 نمونه يا بيشتر، ديابت محسوب مي‌شود.
چربي خون (تري‌گليسيريد) از موارد ديگري است كه به عنوان يك عامل خطر براي بيماري‌هاي قلبي‌ـ‌عروقي سنجيده مي‌شود و شامل كلسترول تام (TC)، كلسترول LDL و كلسترول خوب (HDL) است. تري‌گليسيريد نرمال كمتر از 150 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر است، بين 150 و 199 در مرز بالا، از 200 تا 499 بالا و از 500 (mg/dl) بالاتر، بسيار زياد محسوب مي‌شود. البته سطح پايين تري‌گليسيريد نيز مي‌تواند علامت برخي از بيماري‌ها مانند پركاري غده تيروئيد و اختلالات گوارشي مانند بيماري كرون و سلياك و نيز سوءتغذيه باشد. به طور كلي ميزان طبيعي كلسترول تام در افراد بالاي 20 سال، 199 ـ 100 mg/dl است. كلسترول LDL براي افرادي كه در معرض خطر كمتري براي بيماري‌هاي قلبي ـ عروقي قرار دارند، مي‌تواند كمتر از 130 mg/dl باشد، در حالي كه براي بيماران قلبي ـ عروقي، كمتر از 70 در نظر گرفته مي‌شود. ميزان كلسترول HDL نيز هر چه بالاتر (بيش از 40 mg/dl) باشد، بهتر است.
ازجمله آزمايشات ديگر خون، سنجش هورمون تيروئيد است كه در اين رابطه هورمون‌هاي تحريك‌كننده تيروئيد (TSH) و هورمون تيروكسين (T4) اندازه‌گيري مي‌شود كه حد طبيعي TSH، 5/5 ـ 0/4 mg/dl و حد طبيعي T4
5-11 T4 mg/dl (ميكروگرم در دسي‌ليتر) است. همچنين آنتي‌بادي‌هاي ميكروزومال تيروئيد (TPO) نيز بايد بين 5 ـ صفر Iu/ml باشد. اندازه‌گيري آنزيم‌هاي خون نيز آسيب‌هاي سلولي را نشان مي‌دهد كه در آنها، اين آنزيم‌ها در جريان خون آزاد مي‌شوند. آلانين آمينو ترانسفراز (ALT يا SGPT)، يك آنزيم كبدي است كه براي تشخيص بيماري‌هاي كبدي و هپاتيت اندازه‌گيري مي‌شود و ميزان نرمال آن 50-5u/ml است كه البته اين آنزيم ممكن است با مصرف داروهاي پايين‌‌آورنده كلسترول نيز افزايش يابد. همچنين آسپارتات آمينوترانسفراز (AST يا SGOT) نيز يك آنزيم كبدي است كه با جراحت يا مرگ سلول‌ها در خون آزاد مي‌شود و افزايش آن در بيماري‌هاي كبدي و معيوب ميوكارديال ديده مي‌شود و رنج طبيعي آن 7-40u/ml است.
آنزيم كراتينين كيناز (CK) نيز يك آنزيم ماهيچه‌اي است كه با صدمه به ماهيچه قلب و صدمات ماهيچه‌اي اسكلتي افزايش مي‌يابد و حد طبيعي آن 30-220u/ml است. همچنين آنزيم لاكتات دهيدروژناژه (LDH)، با جراحت‌هاي سلولي بد خون آزاد مي‌شود و در حملات قلبي، بيماري‌هاي كبدي و كليوي، كم‌خوني پرنيسيوز و مگالوبلاستيك و آمبولي ريوي افزايش مي‌يابد و ميزان نرمال آن 100-220u/ml است. در اين ميان، پروتئين‌هاي خون نيز در مواردي اندازه‌گيري مي‌شوند، از جمله آلبومين (پروتئين پلاسما) كه در بيماري‌هاي كبدي حاد، سوء جذب، سوء تغذيه و در بدخيمي غدد كاهش و در كم آبي، شوك و كاهش مايعات خون، افزايش مي‌يابد.
كاهش شديد آن نيز در سندرم نفروتيك (كليوي)، سوختگي‌ها و تروما ديده مي‌شود. رنج طبيعي آلبومين 7/4ـ4/3 گرم در دسي ليتر است. ميوگلوبين (Mb)، پروتئيني است كه در ماهيچه‌ها يافت مي‌شود و با صدمات ماهيچه‌اي يا التهاب افزايش مي‌يابد و حد طبيعي آن 30-90 ميكروگرم در ميلي‌ليتر است. از جمله موارد ديگري كه در نتيجه آزمايش خود مي‌ببينيد، اندازه‌گيري مواد زائد خون (كه معمولا توسط كليه‌ها دفع مي‌شوند و سطح بالاي اين مواد در خون به معني اين است كه كليه‌ها آن‌طور كه بايد، كار نمي‌كنند) است. يكي از اين مواد BUV (ازت اوره خون) است كه در رژيم‌هاي پر پروتئين يا ورزش‌هاي سنگين ديده مي‌شود و حد طبيعي آن 8-25 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر است. همچنين سطح بالاي اسيد اوريك سرم (بيش از 8 mg/dl)، مي‌تواند نشانه بيماري‌هاي نقرص؛ آرتريت و برخي از اختلالات متابوليك باشد. كراتينين سرم (CR) نيز از مواد زائد ديگري است كه نشانگر عملكرد كليه‌هاست و ميزان طبيعي آن 4/1ـ7/0mg/dl است. اندازه‌گيري الكتروليت‌هاي خون (كه به تعادل مناسب مايعات بدن كمك مي‌كنند) براي تشخيص بيماري‌هاي كليوي، كبدي و قلب صورت مي‌گيرد. حد طبيعي سديم 146 ـ 135 و پتاسيم 5-5/3 ميلي‌مول در ليتر است.
آزمايشات ادرار: به طور كلي آزمايشات مربوط به ادرار عبارتند از: كشت ادرار، اندازه‌گيري پروتئين، گلوكز BUN، كراتينين، ميكرو آلبومين، GFR (ميزان تصفيه كليوي) و آناليز سنگ‌هاي كليوي در بيماران با وضعيت‌هاي حاد يا مزمن كليوي، آناليز ادرار مي‌تواند به عنوان يك روش سريع براي كمك به كنترل عملكرد ارگان و پاسخ به درمان استفاده شود. همچنين آزمايش ادرار مي‌تواند به عنوان يك روش ارزيابي جديد براي اطمينان از بارداري يا آمادگي براي جراحي‌هاي مختلف به كار برده شود.
آزمايشات اوليه ادرار شامل PH و مقدار اسيد ادرار مي‌شود كه با استفاده از نواري كه نشاندهنده اين موارد است، صورت مي‌گيرد. PH غيرطبيعي ممكن است علامت وجود سنگ‌هاي كليوي، عفونت‌هاي ادراري و بيماري مزمن كليوي باشد. وجود مداوم پروتئين در ادرار (بيش ازmg/g 30) نشان مي‌دهد كه بخش‌هاي تصفيه‌كننده كليه توسط بيماري مزمن كليوي آسيب ديده‌اند، همچنين وجود گلوكز در ادرار علامت ديابت است و در كودكان ممكن است نشانه اختلالي باشد كه بر رشد و نمو تاثير مي‌گذارد. وجود بيلي‌روبين در ادرار نيز مي‌تواند علامت يك بيماري كبدي باشد. در آزمايش ميكروسكوپي ادرار، مشاهده عواملي مانند گلبول‌هاي قرمز خون، مي‌تواند نشانه آسيب به واحدهاي تصفيه كليوي باشد و وجود خون در ادرار نيز علامت سنگ‌هاي كليوي است.
آزمايشات مدفوع: اين آزمايشات معمولا براي بررسي عفونت‌هاي ايجاد شده توسط انواع باكتري‌ها، ويروس‌ها يا انگل‌هاي دستگاه گوارش و نيز براي مشكلات گوارشي مانند سوءجذب قندهاي خاص، چربي يا مواد مغذي و نيز خون در مدفوع، انجام مي‌شود. ساير تست‌هاي ميكروبيولوژيك با گرفتن نمونه از نقاط عفوني بدن و كشت آنها، مي‌تواند انواع و تعداد باكتري‌ها و نوع آنتي‌بيوتيك موثر بر آنها را مشخص كند.
گفتني است كه ساير آزمايشات از جمله آزمايشات سرولوژيك براي تعيين بيماري‌هايي مانند ايدز، سرخجه، اوريون و نيز تعيين بارداري صورت مي‌گيرد. آزمايشات سيتولوژي براي بررسي ميكروسكوپي سلول‌هاي دفع شده از بدن است. پاپ‌اسمير يك نمونه از چنين آزمايشي است كه براي بررسي سرطان رحم به كار مي‌رود.
فروغ فلاح‌زاده
