یكی از كهن‌ترین رسوم عزاداری در ایران كه هنوز هم در تاسوعا و عاشورای حسینی پابرجاست، آیین سقایی همدانی‌هاست؛ آیینی كه در مراسم پایانی نهمین اجلاس بین‌المللی تجلیل از پیرغلامان حسینی هم به ثبت ملی رسید تا به شناسنامه عزاداران همدانی تبدیل شود.
مردانی سیاه‌پوش و جام به دست كه پای برهنه و با چشمی گریان و گل‌اندود با ذكری حزین به عزاداری در خیابان می‌پردازند، مشخصه این آیین خاص است.
اولین هیات سقاهای همدانی به همت مرحوم سیداحمد روح‌بخش در سال 1277 در همدان تاسیس شد. مرحوم سیداحمد روح‌بخش با كمك مرحوم كربلایی ابوالقاسم سقا، هیات سقایی عباسیه جولان را كه اولین هیات سقایی در همدان است پایه‌گذاری كردند.
سقایان خود را در شیوه سقایی پیرو و مرید عباس بنعلی(ع)، علمدار حسین بنعلی(ع) و سقای دشت كربلا می‌دانند كه در روز عاشورا آوردن آب برای حرم امام حسین(ع) و یارانش بر عهده او گذاشته شده بود.
سقایان علم و كتل هم نمی‌كشند و تنها چند پرچم بزرگ در جلوی دسته عزاداری به دست می‌گیرند، چون پیشكسوتان سقا، علم‌كشی را تقبیح می‌كنند و برای آن كراهت قائلند
سقایان مكان هیات خود را به احترام اربابشان عباسیه نامیده و آن را خانه عباس می‌شمارند. این هیات هنگام راه افتادن دسته عزاداریشان در طلایه گروه پرچمی را به حركت در می‌آورند كه بر آن نام ابوالفضل‌العباس(ع) نقش بسته است. بر روی پرچمِ قدیمی جلودار هیات سقاهای همدان نیز اشعاری با مضمون فداكاری عباس بنعلی(ع) برای رساندن آب به تشنگان حرم اهل بیت با وجود تشنگی خود، نوشته شده است.
شب و روز تاسوعا كه به یاد و نام عباس است روضه ابوالفضل می‌خوانند و منحصرا به مرثیه‌خوانی برای او می‌پردازند و كرامات، دلاوری‌ها و خصوصیات او را نقل می‌كنند. سقایان در شب عاشورا نیز به حسینیه همدانی‌ها (خانه حسین) می‌روند و ذكر سقایی می‌گیرند. در این مراسم ویژه، سقایان در حالی كه ذكر سقایی می‌گویند چند بار دور می‌زنند و در پایان، مداح عباسیه به رسم آن كه سقاها مهمانند، تنها چند بیتی نوحه می‌خواند و مراسم به پایان می‌رسد.
سقایان اهل سینه و زنجیر زدن نیستند و از آن كراهت می‌جویند و به عوض به لحنی حزین و عمدتا در دستگاه شور و آوازهای دشتی و افشاری و دستگاه همایون مرثیه‌های خود را همخوانی می‌كنند كه به این نوع مرثیه‌سرایی، گرفتن ذكر سقایی می‌گویند.
سقایان علم و كتل هم نمی‌كشند و تنها چند پرچم بزرگ در جلوی دسته عزاداری به دست می‌گیرند، چون پیشكسوتان سقا، علم‌كشی را تقبیح می‌كنند و برای آن كراهت قائلند.
سقایان از معدود دسته‌های عزا هستند كه هنوز لباس آیینی به تن می‌كنند و هرگز بدون لباس ویژه خود ذكر نمی‌كنند و وارد دسته نمی‌شوند. می‌گویند لباس سقایی در اصل 75 نوع بوده كه با گذشت زمان تعدادی از آن حذف شده و امروز تنها شامل اقلام زیر است: پیراهن بلندی كه تا زیر زانو می‌آید و برخی به غلط آن را لباده عربی می‌شمارند، سرپوشی كه برای مردان جوان لچك است و برای پیران، دستاری كوچك به قدر 5 ـ 4 دور كه به سر بپیچد، شالی بلند كه به گردن می‌آویزند، نَطع كه روپوشی است چرمی بر شانه راست مایل به چپ می‌اندازند و كشكولی كه پیران و بزرگان سقا در دست می‌گیرند و آنان كه جوان‌ترند جامی برنجی یا مسی به دست می‌گیرند.
در روز عاشورا كاسه‌ها و كشكول‌های سقایان پر از سیب‌های سرخی می‌شود كه نذر كسانی است كه به مراد خود رسیده‌‌اند و نذرشان پذیرفته شده است. سادات نیز بر شاخك‌های این سیب‌های سرخ تكه پارچه‌های سبز می‌بندند و به زعم خود آن را به نام اجدادشان متبرك می‌كنند
كشكول نمادی است از مشك كه آب را با آن بر داشته و نگاه می‌داشتند. كشكول از صدف‌های دریایی ساخته می‌شود كه از خلیج فارس می‌آورند. نطع را هم تمثیلی از مشك می‌دانند. از آن جایی كه مَشك از دوش آویزان می‌شود، برخی دیگر برای نطع جنبه كاربردی قائلند و آن را مانعی برای خیس نشدن لباس سقایی می‌شمارند. تا چند دهه قبل سقایان لنگی كبود با خطوطی سفید و كمربندی با قلاب شیرنشان به كمر می‌بستند كه امروز از رخت سقایی حذف شده است.
جالب این‌كه پوشیدن این لباس‌ها نیز برای خود آیین واجبی دارد به طوری كه پیش از پوشیدن رخت، شور و هنگامه‌ای بر پا می‌شود. ابتدا وضو گرفته، بسم الله می‌گویند و صلوات می‌فرستند و سپس پیراهن می‌پوشند، لچك می‌بندند و شال را چند دور بر گردن می‌پیچند. آنگاه بندی را كه نطع بر دوش با آن برجا می‌ماند، بوسیده، نیت می‌كنند و مراد می‌خواهند و روی دوش می‌اندازند. رخت سقایی بدون نطع اعتباری ندارد و بدون وضو هرگز به آن دست نمی‌زنند و بر دوش نمی‌آویزند.
در روز عاشورا كاسه‌ها و كشكول‌های سقایان پر از سیب‌های سرخی می‌شود كه نذر كسانی است كه به مراد خود رسیده‌‌اند و نذرشان پذیرفته شده است. سادات نیز بر شاخك‌های این سیب‌های سرخ تكه پارچه‌های سبز می‌بندند و به زعم خود آن را به نام اجدادشان متبرك می‌كنند.
از ظهر عاشورا و در روز سوم، هفتم و اربعین دیگر نه نطع می‌پوشند و نه كشكول و جام به دست می‌گیرند، زیرا كه عباس بنعلی(ع) شهید شده و نطع و كشكول و جام كه نشان و نماد اصلی سقایی است به احترام و عزای سقای كربلا برچیده شده و كنار می‌رود. سقاها تا زمانی كه در دسته هستند هیچ چیز نباید بخورند و بیاشامند. هنگام عزاداری دسته عزای سقایی دو پاره می‌شوند و هر پاره دو صف كه به موازات یكدیگر گام بر می‌دارند. دسته اول كه جلوی دو صف آن بیشتر سادات می‌ایستند و دسته دوم كه با فاصله‌ای كوتاه از دسته اول می‌ایستد و در جلوی آن یكی از سادات است.
از دیگر رسوم سقاها در شب قبل تاسوعا این است كه به نیت عباس نان و ماست خیرات می‌دهند و صبح عاشورا به نیت علی اصغر شیر گرم پخش می‌كنند.
