اراک در ذهن خیلی از ما سرزمینی نیست که بتوان به عنوان یک مهد تاریخی به آن نگاه کرد. با این حال این شهر کوچک در گوشه و کنار خود یادگارهایی از تاریخ باستانی ایران دارد که گذارتان به هر کدام از آنها بیفتد، تایید می کنید که نمونه اش را در هیچ جای دیگر کشور ندیده اید. بنای تاریخی یخچال نیم ور در محلات یکی از همین بناهای تاریخی است که اگرچه عمرش حدود 200 سال است، اما گوشه هایی از تاریخ و معماری قاجار را روایت می کند.
یخچال نیم ور تنها یخچال موجود در محور خمین - دلیجان و محلات است كه در یك كیلومتری غرب این شهر نرسیده به میدان سنگ قرار گرفته و با وجود از دست دادن كاركرد اصلی اش، همچنان پابرجا مانده است.
برای دیدن یخچال نیمور باید به شهرستانی به همین نام و یک کیلومتری میدان سنگ سری بزنید. نمای بیرونی یخچال که به شکل گنبد مخروطی است، بر اثر بارش‌های جوی فرسایش پیدا کرده اما دیوارهای آن که هر کدام بیش از یک متر ضخامت دارند، استحکام بنا را تضمین می کنند. اگر پا به داخل یخچال بگذارید، می بینید که نمای داخلی گنبد با آجر کار شده و شکل هندسی زیبایی را به وجود آورده‌است. ارتفاع یخچال از محل مخزن تا انتهای مخروط تقریبا 10 متر است و مخزن آن با خاک پر شده‌است.
به طور کلی، در قدیم یخچال ها در مسیر آبهای جاری یا نزدیكی رودخانه ها به صورت مخروطی یا دایره ای شكل در مساحتی بین 50 تا 200 مترمربع و به عمق 30 متر در زمین كنده می شوند و روی آنها با پی آجر، سنگ و آهك بنای مخروطی شكلی می ساختند که حدود 10 تا 30 متر ساخته ارتفاع داشت و به نوعی شبیه یک عایق در برابر نور خورشید و گرما عمل می کرد. به این ترتیب یخهای یخچال عمیق و محکم می شدند و دوام بیشتری پیدا می کردند.
نمای بیرونی یخچال نیم ور به صورت گنبد مخروطی شكل ساخته شده اما بر اثر فرسایش آبی و بادی رگه های زیادی روی آن افتاده است. با تمام اینها، یخچال نیمور هنوز سرپاست و شاید یکی از دلایل سالم ماندن این اثر تاریخی آن است که مردم محلات همیشه به آن به چشم یک بنای ارزشمند تاریخی نگاه کرده اند و بعد از ثبت آن در اسفندماه 1385 در فهرست آثار ملی ایران این مراقبت ها شکل رسمی تری هم به خود گرفت.
یخچال ها به این درد می خوردند که میراب‌ها در فصل زمستان، برای تهیه یخ آب قنات و یا نهرها را به حفره‌ها و گودال‌هایی که در نزدیکی بنای یخچال بوده هدایت کنند و بعد از آماده‌شدن یخ، با کمک مردم یخ‌ها را خرد کرده و روی بستری از کاه در چالهء یخچال بریزند. بعد از پر شدن چاه یخچال، در آن را با گل می‌بستند و عایق‌کاری می‌کردند تا در تابستان باز کنند و از یخ آن استفاده کنند! حالا مشخص شد که چرا دیواره های یخچال را آنقدر ضخیم می ساختند. معماران با این کار مانع از آب‌شدن سریع یخ شده و فرصتی دست و پا می کردند تا در تابستان، یخچال دار تکه های محکم یخ را با کلنگ و یا اره جدا کند و به اهالی شهر بدهد.
