زمزمه ملکوت (10)
اشاره:
به بارگاه ملکوت از راه دعا می توان بار یافت و شهد فیض لایزال را از جام دعا می بایست سر کشید.
دعا، تنها صحنه خواندن نیست عرصه شناختن هم هست. رهاورد دعا، تنها روحانیت نیست عقلانیت هم هست.
باید بر سجاده دعا نشست و محبوب را تمنا کرد.
رمضان، این سفره گشوده خدا، گاه اجابت خواهش هاست، رمضان را دریابیم و دل و جانمان را با جوهر دعا صیقل بخشیم.
آنچه به خامه می آید بازنوشته سخنرانی مجتهد فرزانه، آیت الله آقا مجتبی تهرانی است که در این روزهای پر برکت ماه رمضان در مدرسه نور تهران واقع در خیابان ایران، ایراد می شود. موضوع این سلسله گفتارها دریافتی از ادعیه مأثور و ترسیم تصویری از بایسته های بندگی است.
اعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِین وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطَّاهِرِینَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعین.
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُكَ
فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیْكَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْكَ»1
خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و صدایم را بشنو هنگامی که تو را صدا میزنم؛ به دعایم گوش فرا ده، آن هنگام که تو را میخوانم و رو به من فرما در آن زمان که با تو نجوا میکنم. همانا من به سوی تو فرار کرده‌ام و در مقابل تو ایستاده ام.
مروری بر مباحث گذشته
گفته شد ماه مبارک رمضان، ماه تلاوت قرآن و بازگو کردن کلام ربّ و ماه دعا و سخن گفتن عبد با ربّ است. دعا را هم تقسیمبندی کردیم كه مأثور و غیرمأثور دارد و دارای شرایطی است. قبل از اینکه وارد ادامه بحث درباره آداب دعا شوم، چند تذكر بدهم.2
نکته اول؛ فرق «دعا» و «نداء»
ما داریم که این مناجات علی (علیه‌السلام) را که جملات ابتدایی آن را در ابتدای بحث میخوانم، همه ائمه طاهرین (علیهم‌السلام) میخواندند. این مناجات مثل مناجات شعبانیه است. این مناجاتی را که از علی (علیه‌السلام) نقل شده است. بنده چهار سال قبل، در اولین جلسه بحث دعا، «دعا و ندا و مناجات» را معنا کردم و فرقشان را هم گفتم.
دعا و نداء که در این جملات هم آمده که اوّل میفرماید: «و اسمع ندائی»، بعد دارد: «و اسمع دعائی»، از امور صوتیّه و شنیدنی است. این دو از یک مقوله هستند. دو مقوله متفاوت از یكدیگر نیستند. در لغت هم كه مراجعه کنید، میبینید دعا «غیر را خواندن» است؛ یعنی صدا زدن دیگری است. حالا کاری به مفاد آن نداریم. نداء، صدا كردن از دور است و دعا هم همان صدا زدن است، اما از یك مسافت نزدیك. این دو با هم فرق نمی‌کنند و از یک مقوله هستند. کسانی که اهل این مطالب هستند، به كتب لغت كه مراجعه کنند، میبینند كه آنجا میگویند ندا، صدا زدنی است که با آواز بلند باشد و دعا آوازش كوتاه است. این دو صدا فقط از نظر بلند و کوتاهی با هم فرق دارند؛ وگرنه ماهیتاً یک چیزند. لذا اگر بر «نداء»، «دعا» اطلاق شود، دُرُست است و مشکلی ندارد. آن هم صدا كردن و خواندن است. این یک مطلب كه تذكر دادم.
نکته دوم؛ معنای دعای خداوند
ما راجع به خداوند هم داریم كه خدا، هم «دعا» می‌کند و هم «ندا» میكند. دعای خداوند، یعنی خواندن؛ آیه شریفه میفرماید: «وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلى دارِ السَّلام».
3
پس اینطور نیست که اطلاق کردن «دعا» بر خواستنها و خواندنهای خدا اشکال داشته باشد. یا آیه دیگر میفرماید:
«وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلَى الْجَنَّةِ».4
خداوند به بهشت فرا میخواند. در قرآن ندای الهی را هم داریم. پس کاربرد ندا و دعا برای خدا، هر دو دُرُست است.
5
دعای بدون درخواست!
مسأله این است كه مفاد این خواندن چیست؟ آیا در این دعا و صدا زدن، درخواستی هم هست یا اصلاً حاوی درخواستی نیست؟ شما دعای سحر را كه میخوانید، میبینید كه از اوّل دعا تا آخر آن، هیچ درخواستی مطرح نیست. اما اسم آن «دعای سحر» است. فقط در فراز پایانی و در آخر دعا می‌گوید صدایت میزنم كه فقط جواب من را بدهی!
6
دعای سحر «دعا» است؛ هر چند كه در خواستی در آن مطرح نشده است. فقط می‌گوید جوابم را بده! بیش از این از او نمی‌خواهد. پس لزوماً در دعا «درخواست» مطرح نیست و صِرف صدا كردن كافی است.
در آن روایتی که از امام هفتم (علیه‌السلام) بود اینطور داشت: «مَنْ دَعَا لِإِخْوَانِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَكَّلَ اللَّهُ بِهِ عَنْ كُلِّ مُؤْمِنٍ مَلَكاً یَدْعُو لَه».9 هرکس كه برای برادران و خواهران ایمانی و اسلامیاش دعا کند، خداوند به ازای هر مؤمن، یک فرشته برای او میگمارد که برایش دعا کند. یعنی آن فرشتهها هم برای دعاكننده، از خدا درخواست می‌کنند
نكته سوم؛ دعا «انشای طلب» است و اجابت، «انشای مطلوب»
نكته دیگر این كه دعا و نداء ـ كه هر دو از یک مقوله هستند ـ انشائی هستند. یعنی وقتی ما دعا میكنیم، از چیزی خبر نمیدهیم؛ بلكه خواندن ما «انشاء» است. بنده هم وقتی خدایش را صدا می‌زند و دعا می‌کند، در متن این دعا درخواست می‌کند؛ یعنی درخواستش را انشاء می‌کند. وقتی درخواستش را انشاء کرد، خداوند اجابت را انشاء میكند. معنای این حرف این است که خداوند، اعطاء را ـیعنی همان درخواست عبد راـ انشاء می‌کند كه این انشاء تکوینی است که این انشاء از ناحیه عبد و ملَک «انشاء طلب» است و از ناحیه ربّ «انشاء مطلوب» است.
7
كیفیت تولّد دو دعا از دعا برای غیر
روایاتی داشتیم که اگر انسان برای غیر دعا کند، از آن دعا دو دعا متولد می‌شود؛ یكی دعای فرشتگان و یکی هم دعای خداوند.8 از طرفی روایاتی مطرح بود كه نتیجه دعا برای غیر، این است كه فرشته به داعی می‌گوید برای تو دو برابر است. شاید شُبهه شود كه لسان این دسته از روایات كه دارد فرشته به داعی می‌گوید «لَكَ مِثلَاه»، لسان إخبار است نه انشاء؛ یعنی فرشته دارد به داعی خبر می‌دهد و برایش دعا نمیكند!
جمع بین این روایات این است که فرشته در هر حال برای داعی دعا میكند. در آن روایتی که از امام هفتم (علیه‌السلام) بود اینطور داشت: «مَنْ دَعَا لِإِخْوَانِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَكَّلَ اللَّهُ بِهِ عَنْ كُلِّ مُؤْمِنٍ مَلَكاً یَدْعُو لَه».9 هرکس كه برای برادران و خواهران ایمانی و اسلامیاش دعا کند، خداوند به ازای هر مؤمن، یک فرشته برای او میگمارد که برایش دعا کند. یعنی آن فرشتهها هم برای دعاكننده، از خدا درخواست می‌کنند. تمام روایاتی که در آن بود که فرشته می‌گوید «لَکَ مِثلَاه»، با این روایت تفسیر می‌شود. فرشته چه کاره است که بخواهد چیزی به کسی بدهد؟! مگر از خودش اختیاری دارد که حاجت بنده را به او بدهد؟ اینکه می‌گوید «لَكَ مِثلَاه»، معنایش این است که من هم از خدا خواستم که دو برابر به تو بدهد.
من با این روایت، بین باقی روایات این باب جمع کردم. این روایت صریح می‌گوید «وَكَّلَ اللَّهُ بِهِ عَنْ كُلِّ مُؤْمِنٍ مَلَكاً یَدْعُو لَه»؛ یعنی فرشته هم برای او دعا می‌کند و از خدا درخواست می‌کند. پس صحیح است که بگوییم از دعای او دعای فرشتهای متولد می‌شود. آن روایات هم اشاره به همین مطلب داشت. حتی در آن مرتبه بالاتر هم، موضوع همین بود که خداوند به عدد تمام مؤمنین از آدم تا خاتم، از خاتم تا قیامت، فرشته میگمارد كه او را دعا کنند.
این در ارتباط با مَلَک است. اما در مورد خودِ خدا بحث چیست؟ در بالاترین مرتبهاش هم بحث این بود كه از عرش ندا میآید كه صدهزار برابر از آن تو است. معنای این عبارت چیست؟ آیا إخبار است یا انشاء؟ اگر یادتان باشد، تعبیر این بود: «إِذَا دَعَا الرَّجُلُ لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ نُودِیَ مِنَ الْعَرْشِ وَ لَكَ مِائَةُ أَلْفِ ضِعْفِ مِثْلِهِ».10 آیا معنایش این است که خدا به او خبر می‌دهد؟ یا نه، خداوند انشاء اعطاء میفرماید؟ حقیقت این است که خدا اعطاء را انشاء میفرماید؛ نه اینکه خبر بدهد.
دعا و ندای الهی، «كُنْ فَیَكُون» است
در این مطلب باید دقت شود که نداء همان دعا است؛ یعنی همان صدا زدن است و هر دو از یک خانوادهاند. اما ندای الهی، عین انشاء تکوینی حقّ است و إخبار نیست. همه اینها، چه دعای انسان، چه دعای مَلَك و چه دعای خدا، انشاء است. تو «درخواست» میکنی، فرشته هم برای تو «درخواست» می‌کند. فرشته هم إخبار نمیکند؛ فرشته درخواست می‌کند و ثمره درخواستش همان چیزی است كه در روایت آمده بود؛ یعنی دو برابر دعای داعی. خداوند هم چون مقابل ندارد که درخواست کند، اعطاء درخواستها را «انشاء» میفرماید. این «نُودِیَ» که در روایت آمده معنایش این است.
دعای خدا، ندای الهی است. دعا حتی از نظر لغوی همان آهنگ الهی است و این آهنگ الهی، عین انشاء تکوینی خدا است. «کُنْ فَیَکُون» است. هیچکدام از اینها إخبار نیست. همه اینها انشاء است. اینها دقیقاً عین معارف ما است. بنابر این، نداء الهی را تعبیر به «دعا» کردن غلط نیست. از نظر لغوی هر دو یك چیزند و هر دو هم انشاء هستند. هم دعای ملک انشاء است و هم دعای الهی و هم دعای من. اما انشاء من و فرشته با انشاء خدا فرق می‌کند. آنکه اهلش هست، میفهمد؛ إن‌شاءالله!
حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: خشوع به دعای تو کمک می‌کند. خشوع، برای اجابت دعایت چه خوب كمك و یاوری است.
ادامه بحث آداب ظاهریه دعا
حالت استكانت، تضرّع، خضوع و خشوع
اما من داشتم راجع به آداب ظاهریه بحث میکردم. در جلسه گذشته مسأله حالت ظاهریه را مطرح کردم كه میگویند در جمیع حالات ظاهریه، حالت سجده اقرب حالاتی است که عبد به ربّ خود نزدیک می‌شود. چون این بالاترین کُرنش است. در همین زمینه میخواستم رابطه این حالت را با دعا بگویم كه در گذشته هم به این بحث اشاره‌ای داشتهام. ما در روایات متعدد و حتی آیات قرآن هم داریم كه در باب دعا باید حالت بنده، حالت كُرنش و زاری باشد. حالا یک اشاره‌ای به این میکنم که در آیات مربوط به دعا داریم كه
«إِنَّهُمْ كانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ كانُوا لَنا خاشِعینَ».11
این در سوره انبیاء است و یا در جای دیگر دارد:
«ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَ? ًإِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدین».12
كه در این آیات به بحث تضرّع و خشوع، صراحتاً اشاره فرموده است.
در باب دعا، چهار حالت را به طور متوالی و پشت سر هم مطرح می‌کنند که بعضی از آنها در ارتباط با ظاهر است. این چهار حالت، إستکانه و تضرّع و خشوع و خضوع هستند. در باب خضوع و خشوع، یکی از آنها جنبه درونی دارد و دیگری بیرونی و ظاهری است؛ خضوع درونی است و خشوع بیرونی. ولی در ارتباط با آداب بیرونی، مسأله إستکانه، تضرع و خشوع مطرح است.
خواری و فروتنی درونی و ظاهری
إستکانه در فارسی به «خاكساری» تعبیر می‌شود. بعد مسأله تضرّع و خشوع است. خاکساری همان فروتنی یا اظهار خواری نمودن است. من در باب سجده گفتم كه بالاترین حالت ظاهری برای ابراز بندگی و عبودیت، به سجده افتادن است. در اینجا به طور كلی و سراسری تعبیر شده است. مسأله سجده را مطرح نكرده است؛ بلكه فرموده در دعایت باید پیکرهات، پیکره خاکساری و فروتنی و خواری باشد. چگونه بعضی از افراد برای امور دنیایی ـ‌نعوذبالله‌ـ پیش یک مخلوق میروند و حالت تضرّع و زاری به خود میگیرند و اظهار تنگدستی می‌کنند؟ باید در دعا یک چنین حالت خواری و تضرّع داشته باشی.
ظاهر باید زبان باطن باشد
این حالت ظاهری است. البته این را به شما بگویم كه همه اینها باید کاشف از درون باشد. من این را قبلاً بحث کرده‌ام كه آنچه مهم است، درون است. بیرون، زبانِ درون است و بیان می‌کند که در درون من چه میگذرد. آن حالت ظاهری استکانت می‌گوید خدایا، من پیش تو هیچم! انسان باید این حالت را در دعا حفظ کند. لذا ما در روایات داریم و من به بعضی از آن روایات اشاره میکنم كه باید انسان هنگام دعا كارهایی انجام دهد و حالتی داشته باشد كه حاكی از آن حالت درونی او باشد.
13
در روایتی از پیغمبر اکرم (صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم) دارد كه حضرت فرمود:
«رَفْعُ الْیَدَیْنِ مِنَ الِاسْتِكَانَةِ. قُلْتُ وَ مَا الِاسْتِكَانَةُ؟ قَالَ أَ لَا تَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ: فَمَا اسْتَكانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ».14
حضرت فرمودند دو دست را که انسان بالا میآورد، این گویای همان خاکساری است که خدا هم در قرآن گفته است:
«فَمَا اسْتَكانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُون».15
روایتی است که محمد بن مسلم از امام باقر (علیه‌السلام) نقل می‌کند كه: «سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیهِ السَّلامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَا اسْتَكانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ»؛ از این آیه استفاده می‌کند و می‌گوید از حضرت درباره این آیه پرسیدم. «قال الِاسْتِكَانَةُ هِیَ الْخُضُوعُ وَ التَّضَرُّعُ رَفْعُ الْیَدَیْنِ وَ التَّضَرُّعُ بِهِمَا».16 حضرت فرمود استکانه که همان خاکساری است، خضوع، فروتنی و اظهار خواری نمودن است. بعد حضرت میفرماید استكانت همچنین بلند کردن دو دست و زاری کردن با آنها است.
نقش حالت استكانت در دعا
اینها چه نقشی دارد؟ حالا ببینیم نقش این حالات و آداب ظاهریه در دعا چیست؟ اگر کسی بخواهد سینه سپر کند و بایستد و شروع کند از خدا خواستن و طلب کردن، آیا دُرُست است؟ اینکه دعا كردن نیست. دعا كه این‌طوری نیست. هم درون باید خوار باشد و انسان در برابر عظیم مطلق، احساس خواری و ذلت کند و هم این حالت به بیرون باید تراوش کند. اینجا است كه دستت را بلند میكنی.
17
اما ثمره آن چیست؟ ثمرهاش را علی (علیه‌السلام) میفرماید. روایت را گوش کن! حضرت فرمود: «نِعْمَ عَوْنُ الدُّعَاءِ الْخُشُوعُ».18 خشوع به دعای تو کمک می‌کند. خشوع، برای اجابت دعایت چه خوب كمك و یاوری است. من چون قبلاً معنای یاری کردن را گفته‌ام كه یعنی چه، دوباره تكرار نمیكنم. دعا خودش کار آیی دارد، اما خشوع به کارآیی او میافزاید.
