رمضان در فرهنگ مردم

آنچه در پی می آید گزارشی است از انواع رسوم اعلام وقت سحر و شیوه های مختلف آن و نگارنده در این گفتار تنها گزارشگر است .

روشهای بیدار شدن در سحر

ماه و مهتاب

ستارگان

بانگ خروس

سوره یاسین و طه

چراغ روشن

صدای نقاره

طبق و شیپور

بوق حمام

توپ در كردن

كوبیدن دیوار همسایه

نذرداران و نیكوكاران

جار كشیدن

تیر در كردن

صدای مناجات

زنگ تلفن

زنگ ساعت

روشهای بیدار شدن در سحر

از قدیم الایام برای بیدارشدن در سحرهای ماه مبارك رمضان و تشخیص وقت دقیق سحر و انجام اعمال مخصوص سحر از وسایل و روشهای گوناگونی استفاده می كردند. بعضی از این روش ها امروزه نیز متداول و برخی منسوخ شده اما شرح یكایك آنها شنیدنی و قابل توجه است.

ماه و مهتاب

از روی تجربه می توان تشخیص داد وقتی ماه به محل معینی در آسمان برسد سحر نزدیك است. همچنین اهالی مناطق مختلف از روی خطوط و زوایایی كه پرتو ماه با یكی از اجزای ساختمان خانه یا چیز ثابتی مثل درخت و تیرك پیدا می كند متوجه می شوند سحر شده است.

ستارگان

بشر از روزگاران كهن با علم نجوم آشنا بوده و از روی ستارگان و كواكب وقت و زمان و سعد و نحس بودن آن را پیش بینی می كرده است. از این روی یكی از متداولترین روشها برای تشخیص سحر از دیر زمان شناختن ستارگان و محل و جای آنها در آسمان بوده است. در غالب شهرها ازجمله درمناطق كویری و جنوبی كشورمان مثل یزد، كرمان وفارس كه صافی آسمان و درخشندگی ستارگانش مشهور است ، اغلب مردم به خصوص پیرمردان و پیرزنان از روی ستارگان و محل و موقعیتشان سحر را تشخیص می دهند. مردم هر شهر و دیاری برای ستارگان سحری اصطلاحات و نامهای خاص خود دارند كه بسیار شنیدنی است.

در یزد از روی مجموعه ستاره های " نیم گزك" ، " گزوپرویز" و " گزوترازو" وقت سحر را تشخیص می دهند، ستاره " نیم گزك" از چند ستاره تشكیل می شود كه در خط مستقیمی قرار دارند و طول آنها به علت خطای چشم نزدیك به نیم گز به نظر می رسد و در نزد عوام به این نام شهرت یافته است.

در مشهد از روی سه ستاره كه به " نیم ذرع" مشهور است وقت سحر را معین می كنند. ستاره های نیم ذرع باید همان ستاره هایی باشند كه در یزد " نیم گزك" نامیده می شوند. آن طوری كه پیرمردان مشهد می گویند، اول شب این ستاره ها در جنوب غربی قبله به صورت عمودی دیده می شوند كه به تدریج به وسط آسمان می آیند و نصف شب به صورت افقی روبه روی قبله ظاهر می شوند . از نیمه شب ستاره ها به سمت جنوب شرقی قبله سرازیر می گردند و لحظاتی بعد از سحر محو می شوند. با ناپدیدشدن این ستارگان صدای اذان صبح از گلدسته های مساجد بلند می شود. لازم به تذكر است هر چه روز كوتاهتر شود ستاره های نیم ذرع زودتر نمایان می شوند و هر چه روز بلندتر شود دیرتر دیده می شوند.

همچنین در مشهد از روی ستاره های" هف برارو" كه در نقاط دیگر به " هفت برادر" مشهور است سحر را تشخیص می دهند. ریش سفیدان مشهد گویند دو مجموعه ستاره " هفت برارو" در آسمان وجود دارد كه هر مجموعه شامل هفت ستاره است. یكی از این مجموعه ها به ستاره " هف براروی بزرگ" یا " خرس بزرگ" و مجموعه دیگر به " هف براروی كوچك" یا " خرس كوچك" مشهور است.

در اراك زمانی كه ستاره " هفت برادران یا خرس بزرگ" نزدیك به پنجاه ذرع مانده به مغرب برسد سحر است و وقتی ستاره هفت برادران به پشت كوه می رود ستاره " سهیل" كه به ستاره " ظلّ صبح" مشهور است بیرون می آید. وقتی" ظلّ صبح" پنجاه ذرع از مشرق بالا آمد وقت اذان صبح است. فصل به فصل و بسته به بلند و كوتاه شدن شب ستارگان هم به همان نسبت جایشان تغییر می كند.

در فرنق خمین از روی دو ستاره روشن "ظلّ سحر" و " ظلّ صبح" كه از سمت مشرق بالا می آیند سحر را تشخیص می دهند. ستاره " ظلّ سحر" زودتر در می آید. با دمیدن این ستاره تقریباً یك ساعت و نیم به صبح صادق مانده است. با دیدن ستاره " ظلّ سحر" مشغول خوردن سحری و انجام اعمال سحر می شوند. پس از یك ساعت و نیم ستاره " ظلّ صبح" نمایان می شود كه نشانه رسیدن صبح صادق است و دست از خوردن می كشند.

اهالی گوشه محمد مالك خمین هم گویند وقتی سه تا از ستاره های هفت برادران راست(= مقابل) قبله قرار گرفتند موقع خوردن سحری است و وقتی هر هفت ستاره برابر قبله ایستادند سحر تمام می شود و صبح می دمد.

بانگ خروس

خروس در شب سه مرتبه می خواند: مرتبه اول نیمه شب، مرتبه دوم ساعتی بعد از نیمه شب و مرتبه سوم سحر، یكی از راههایی كه از قدیم الایم مردم برای بیدار شدن در سحر از آن استفاده می كردند صدای بانگ خروس بود. از این رو وجود خروس را در خانه خویش یمن می دانستند مخصوصاً خروس سفید چل تاج كه نشانه خیر و بركت است و هر كس صاحب خروس سفید چل تاج بود می گفتند پریان و جنیان به خانه اش نمی آیند.

مردم قمصر كاشان معتقدند خروس سفید نگهبان حضرت حجت است و گویند حضرت حجت در یك چاه نورانی پنهان است و دشمنان او در بالای چاه منتظر هستند تا هوا روشن شود و داخل چاه شوند و آن حضرت را به قتل برسانند . هنگام سحر فرشتگان از خواب بیدار می شوند و خروس سفید را باخبر می كنند و خروس مشغول خواندن می شود. با شنیدن صدای خروس دشمنان آن حضرت پا به فرار می گذارند.

مردم قمصر همچنین عقیده دارند اگر هنگام خواب چند مرتبه دستشان را به لحاف و متكا بزنند و بگویند:" دین هفتاد آسیابان به گردنت اگر موقع سحر مرا بیدار نكنی." سحر از خواب بیدار می شوند.

مردم دماوند می گویند خروس شب هنگام پنج مرتبه، نیم ساعت به نیم ساعت می خواند. در اصطلاح محل هر نوبت خواندن خروس را یك پنجمی می گویند. پنجمی اول زنان خانه از خواب بیدار می شوند و مشغول پختن سحری می شوند. پنجمی دوم سماور زغالی را آتش می اندازند. پنجمی سوم همه اعضای خانواده بیدار می شوند و سحری می خورند . پنجمی چهارم چای می خورند و دهانشان را می شویند و سرانجام با بلندشدن صدای خروس در آخرین نوبت یعنی پنجمی آخر دیگر حق خوردن ندارند و در این هنگام صدای اذان بلند می شود.

سوره یاسین و طه

بعضی به نیت اینكه سحر از خواب بیدار شوند شب قبل از خواب، سوره یاسین و طه می خوانند و از خدا می خواهند كه سحر بیدار شوند.

چراغ روشن

قبل از اینكه كارخانه برق به ایران آورده شود، بعضی از مردم، از جمله خدّام مساجد، یكی دو ساعت به سحر مانده چراغهایی را روشن می كردند و درنقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد می گذاشتند تا مردم از دیدن نور چراغ به نزدیك شدن سحر پی ببرند. چراغها تا هنگام اذان صبح روشن بود و همین كه صدای اذان بلند می شد آنها را خاموش می كردند. یكی از مشهورترین چراغها" چراغ ملا كاظم" در شهرستان یزد بود. ملا كاظم كه خادم مسجد جامع كبیر بود، هر شب چراغی را روشن می كرد و در یكی از گلدسته های مسجد جامع می گذاشت و هنگام اذان صبح آن را خاموش می كرد.

صدای نقاره

یكی از روشهایی كه در قدیم برای بیدار شدن در شبهای ماه رمضان به كار می رفت زدن نقاره بود. نقاره عبارت بود از یك طبل بزرگ و دو طبل كوچك دوقولو و یك سرنا. شهرهای بزرگ هر كدام نقاره خانه ای داشت كه معمولاً اتاقكی بود بالای سر در دارالحكومه. نقاره به وسیله نقاره چیهای حكومتی ، زده می شد و نقاره چیها از حكومت مواجب می گرفتند. در ماه رمضان نقاره چیها دو مرتبه نقاره را به صدا در می آوردند یكمرتبه نزدیك سحر و یك مرتبه غروب آفتاب برای اعلام وقت افطار. به غیر از نقاره چی حكومتی مرشد زورخانه هر محل هم سحر طبل و نقاره می نواخت. مردم هم خود را موظف می دانستند روز آخر ماه رمضان انعامی به مرشد تقدیم كنند.

در مشهد ، در ماه مبارك رمضان از دو ساعت بعد از نیمه شب از گلدسته های صحن مطهر حضرت رضا و مسجد گوهرشاد صدای مناجات و نقاره بلند می شود تا مردم برای عبادت و خوردن سحری از خواب بیدار شوند. در طول سال روزی دو مرتبه ازگلدسته های صحن مطهر نقاره می زنند؛ یك مرتبه غروب آفتاب یك مرتبه هم نزدیك طلوع آفتاب. اما در ماه رمضان به جای صبح پیش از سحر نقاره می زنند.

طبل و شیپور

در بعضی از شهرها به جای نقاره برای بیدار كردن مردم طبل و شیپور می زنند. آن طوری كه پیرمردان می گویند در بجنورد تا چهل سال پیش اغلب مردم در سحرهای ماه رمضان با صدای طبل و شیپور از خواب بیدار می شدند. طبل و شیپور را در دو نوبت می زدند : نوبت اول سه ساعت به اذان صبح كه به آن طبل اول می گفتند و نوبت دوم یك ساعت و نیم به اذان كه طبل دوم گفته می شد. طبل و شیپوررا با آهنگ مخصوصی می نواختند.

طبل اول به این منظور زده می شد تا كدبانوی خانه از خواب برخیزد و مشغول تهیه سحری بشود. البته آنهایی كه سر شب غذا می پختند با صدای طبل اول از بستر برنمی خاستند و با طبل دوم بیدار می شدند . طبل دوم هم برای آن نواخته می شد تا متوجه نزدیك شدن سحر بشوند. با صدای طبل دوم كدبانوی خانه غذا را ازسر اجاق بر می داشت و آماده خوردن سحری می شدند.

در بجنورد مزد و مواجب طبال و شیپورچی از طرف مردم تامین می شد. به این ترتیب كه بعدازظهر روز آخر ماه رمضان طبال و شیپورچی سینی به دست می گرفتند و شیپورشان را در سینی می گذاشتند و وارد بازار می شدند. سینی را جلو دكانداران می گرفتند و می گفتند: " خدای روزه نمازین گِز قبول اِتن، خدای سلامت لِق برسن."

صاحب هر دكان هم به قدر تواناییش مبلغی در سینی می انداخت و طبال و شیپورچی به این ترتیب سینی را تا آخر بازار می گرداندند و پولهایی كه جمع می شد به طور مساوی تقسیم می كردند . ناگفته نماند كه طبال و شیپورچی برای تمام شهر دونفر بود.

در سبزوار هم برای آگاهی از وقت سحر و افطار از توپ كه به آن " شمخال" می گفتند و از طبل و شیپور استفاده می كردند. برای زدن طبل مرشدی طبلش را با دو قطعه چوب مخصوص طبالی برمی داشت و به گلدسته مسجد جامع كه بلندترین گلدسته مساجد سبزوار است و وسط شهر قرار دارد می رفت. ابتدا سه ضربه به طبل می نواخت، بعد با این آهنگ شروع به نواختن طبل می كرد:" خانم وخ پلو بپز، وخ پلو بپز، وخ بارا به مدبخ"

دربندر بوشهر و روستاهای آن از جمله صلح آباد از شب اول ماه رمضان دونفر به نام" دُم دُم سحری" برای بیدار كردن مردم از نیمه شب تا نزدیك سحر در كوی و برزن راه می افتند . یكی از این دو" دمام"  ( طبل بوشهری ) بزرگی به گردن انداخته و با دیگری در حالی كه چراغ دریایی در دست دارد او را همراهی می كند. آنكه دمام به گردن دارد با چوب محكم به دمام می كوبد و هر دو با صدای بلند می گویند: " یا ماه رمضان قدمت مبارك" و خلق الله را از خواب بیدار می كنند.

بوق حمام

حمامهای قدیم بوقهایی برنجی داشتند كه برای اعلام شروع و پایان كار حمام بوق را به صدا در می آوردند. در ماه رمضان هم اغلب حمامها سحر و افطار با زدن بوق مردم را باخبر می كردند و بسیاری با صدای بوق حمام از خواب بر می خاستند و سحری می خوردند.

توپ در كردن

از زمانی كه توپ به ایران آمد یكی از وسایلی كه برای بیدار كردن مردم در سحر و اعلام وقت افطار به كار می رفت در كردن توپ بود. دراین توپ در عوض گلوله از كهنه و پارچه استفاده می شد . به این ترتیب كه مقداری كهنه و پارچه و باروت به ترتیب و چند بار در لوله توپ می كردند و آن قدر سمبه می زدند تا فشرده شود. بعد فتیله ای را به باروت لوله توپ وصل می كردند و فتیله را آتش میزدند. با انفجار باروت كهنه های فشرده به بیرون پرتاب و باعث ایجاد صدا می شد.

محل استقرار توپ را " گورخونه" می نامیدند كه در نزدیكی دارالحكومه بود و متصدی توپ مثل نقاره چی از دارالحكومه مواجب می گرفت.

كوبیدن دیوار همسایه

در ماه رمضان همسایه ها قرار می گذارند هر كسی سحر زودتر بیدار شود همسایه های دیگر را هم بیدار كند . در صورتی كه خانه ها دیوار به دیوار باشد با كوبیدن مشتهای پیاپی به دیوار، همسایه شان را بیدار می كنند.

نذرداران و نیكوكاران

درقدیم گاهی افراد مؤمن و معتقد برای ثواب یا نذری كه داشتند سحرهای ماه رمضان مردم را بیدار می كردند. برای این كار نزدیك سحر از كوچه ها می گذشتند و با خواندن اشعار مذهبی یا كوبیدن حلقه در خانه ها و یا با كوبیدن قطعه ای چوب بر روی طبل و حلب خالی مردم را بیدار می كردند.

جار كشیدن

در بسیاری از روستاهای شهرستان اراك از جمله در روستای استوه برای بیدار شدن در سحر باسوادان سحر، خوانی و مناجات می كنند. یا طبالی را اجیر می كنند تا با نواختن طبل مردم را بیدار كند.

در روستای الموت قزوین هم از جمله در روستای فیشان رسم جار كشیدن به وسیله پاكار و یا دشتبان متداول است.

تیر در كردن

در دماوند سابقاً اعلام وقت سحر را تفنگچیها با تیر دركردن به اطلاع مردم می رساندند. این عمل بیشتر توسط شكارچیان انجام می گرفت و عقیده داشتند با این كار كفاره حیواناتی را كه در ماه رمضان شكار كرده اند می دهند. ناگفته نماند شكار كردن در ماه رمضان مكروه و بدیمن است و تا آنجا كه ممكن است از شكار در این ماه پرهیز می كنند.

صدای مناجات

بسیاری از مردم با صدای مناجاتهایی كه از یكی دو ساعت مانده به سحر از گلدسته های مساجد و پشت بام خانه ها بلند می شود از خواب بیدار می شوند و به فرایض دینی و آماده كردن سحری می پردازند.

بعضی از مناجات خوانان باسوادند و مناجاتشان غالباً سوره والفجر و دعاهایی از كتاب مفاتیح الجنان یا صحیفه سجادیه و ا شعار خواجه عبدالله انصاری است. بسیاری از مناجات خوانان هم پیرمردانی هستند كه سواد ندارند واشعار مختلفی از حفظ دارند كه خواندن این بندگان خدا ، حال و هوایی خاص دارد.

در قدیم مناجات كنندگان هر كدام با روشی خاص و وقت معینی مناجات را آغاز می كردند . بعضی از روی ستاره ها، بعضی با اذان خروس و برخی به وسیله ساعت زنگدار وقت خود را تنظیم می كردند . از این  رو زمان خواندن مناجات و گفتن اذان میان مناجات كنندگان و مؤذنها فرق می كرد و كمی پس و پیش بود . هر گروه از مردم هم كه به یكی از مناجات خوانها بیشتر اعتقاد داشتند انجام اعمال سحر را با مناجات آن شخص تنظیم می كردند.

زنگ تلفن

از زمانی كه تلفن مغناطیسی به ایران آمد در بعضی از شهرستانها كسانی كه تلفن داشتند با یكدیگر قرار می گذاشتند یا به متصدی كنترل دستگاه مركزی تلفن می سپردند تا سحر زنگ تلفن آنان را به صدا در آورد تا به این وسیله از خواب بیدار شوند. اما در این اواخر در اثر زیاد شدن مراجعان، متصدیان مركز تلفن خود به خود هنگام سحر زنگ تلفن تمام خانه ها را به صورت تك زنگ به صدا درمی آوردند. البته تعداد خانه هایی كه تلفن داشتند در هر شهرستانی معدود بود.

زنگ ساعت

 ساعت شماطه دار متداولترین وسیله ای است كه از آن برای بیدار شدن در سحر استفاده می كنند. كار و كسب ساعت فروشان و تعمیركاران ساعت هم در ماه رمضان رونق پیدا می كند.

تلویزیون ساعت  دار و تلفن همراه و نیز جدیدترین وسائل بیدار كردن مؤمنان برای سحری است.

فلسفه و حكمت روزه از منظر اهل بیت علیهم السلام

روزه از ابعاد مادی و معنوی ، جسمی و روحی دارای فواید فراوانی است. روزه در سلامت معده و پاكسازی آن از انواع غذاها كه موجب انواع بیماری ها می باشد ، اثرات فوق العاده ای دارد. روزه هم جسم و هم روح را پالایش می كند . اگر در روزه داری به تمامی جهات توجه داشته باشیم در پایان ایام روزه داری ، روح و جسمی تزكیه شده خواهیم داشت.

پیامبر اكرم (ص) و روزه

پیامبر خدا (ص) فرمود : المعدة بیت كل داء ، والحمئة رأس كل دواء.(1)

معده مركز و خانه هر دردی است و پرهیز و اجتناب ( از غذاهای نامناسب و زیاد خوردن ) اساس و رأس هر داروی شفا بخش است.

و نیز ایشان در جایی دیگر می فرماید : صوموا تصحوا ، و سافروا تستغنوا.

روزه بگیرید تا صحتو سلامتی خویش را تضمین كنید و سفر نمایید تا مالدار شوید ، زیرا مسافرت و حمل كالای تجارتی از شهری به شهری یا از كشوری به كشور دیگر ، باعث رفع نیازمندی های جامعه و عمران كشورها می گردد.

حضرت رسول در روایت دیگری می فرماید : لكل شیء زكاة و زكاة الابدان الصیام .(2)

برای هر چیزی زكاتی است و زكات بدنها روزه است.

حضرت علی (ع) و روزه

امام در قسمتی از یكی از خطبه ها می فرماید : و مجاهدة الصیام فی الایام المفروضات ، تسكینا لاطرافهم و تخشیعا لابصارهم ، و تذلیلا لنفوسهم و تخفیفا لقلوبهم ، و اذهابا للخیلاء عنهم و لما فی ذلك من تعفیر عتاق الوجوه بالتراب تواضعا و التصاق كرائم الجوارح بالارض تصاغرا و لحوق البطون بالمتون من الصیام تذللا.(3)

با روزه گرفتنهای دشوار ، در روزهایی كه واجب است ، اندامهایشان با این كار آرام می گیرد و دیده هایشان خاشع و جانهایشان خوار می گردد و دلهایشان سبك می شود و خودبینی از ایشان به وسیله این عبادتها زدوده می گردد. و با گزاردن چهره های شاداب با تواضع بر خاك و با نهادن مواضع سجده بر زمین خود را در مقابل خدا خرد می نمایند و اینكه با روزه داری شكمها به پشت می رسند.

1- روزه برای آزمایش اخلاص

حضرت علی (ع) در جای دیگری می فرماید: والصیام ابتلاء لاخلاص الخلق.(4)

روزه برای آزمایش نمودن اخلاص مردم است.

یكی از دلایل وجوب روزه برای مردم ، آزمایش اخلاص مردم است . چرا كه روزه در ایجاد اخلاص عمل بسیار مؤثر است.

2- روزه سپر در مقابل عذاب الهی

حضرت در قسمتی دیگر از نهج البلاغه می فرماید : صوم شهر رمضان فانه جنة من العقاب.( 5)

در این بحث امام یكی از دلایل وجوب روزه ماه رمضان را ، سپر و مانع در مقابل عقاب الهی دانسته اند. یعنی روزه موجب غفران و آمرزش گناهان است.

امام رضا (ع) و روزه

وقتی از حضرت درباره فلسفه روزه می پرسند ، می فرماید : همانا مردم مأمور به روزه گرفتن شدند تا درد و ناگواریهای گرسنگی و تشنگی را دریابند و آنگاه استدلال كنند بر سختیهای گرسنگی و تشنگی و فقر آخرت كه پیامبر اكرم (ص) در خطبه شعبانیه فرمود : واذكروا بجوعكم و عطشكم جوع یوم القیمة و عطشة . به وسیله گرسنگی و تشنگی از روزه داریتان ، گرسنگیها و تشنگیهای روز قیامت را به یاد آورید ، كه این یادآوری انسان را به فكر تدارك برای قیامت می اندازد تا جد و جهد بیشتری در كسب رضای خدا بنماید .(7)

امام رضا (ع) در جایی دیگر درباره فلسفه روزه این چنین می فرماید : علت روزه برای درك درد گرسنگی و تشنگی است تا بنده ، ذلیل ، متضرع و صابر باشد . همچنین در روزه انكسار و شكستگی شهوات وجود دارد .

آری روزه از افضل طاعات است . شریعت و احكام الهی تعدیل شهوات و در دست گرفتن مهار آنها ، را توسط روزه میسر ساخته و برای تزكیه و طهارت نفس و تصفیه  از اخلاقیات رذیله آن را واجب نموده است . البته مقصود از روزه داری تنها امساك از خوردن و آشامیدن نیست بلكه غرض نهایی كف نفس می باشد . همانطور كه رسول گرامی اسلام( ص ) فرمودند : روزه برای هر فرد سپری است ؛ چرا كه روزه دار ، سخن زشت نگوید و كارهای بیهوده انجام ندهد.

پس روزه انسان را از انحرافات و لغزشها و از دشمنانی بزرگ چون شیطان نفس ، رهایی می دهد .

و اگر روزه دار، به چنین مراتبی نرسد ، فقط گرسنگی و تشنگی را درك نموده و این پایین ترین درجه روزه داری می باشد .

1- اركان اسلام ، ص 108 .

2- كافی ، ج 4 ، ص 62.

3- نهج البلاغه ، خطبه 192.

4- نهج البلاغه ، حكمت 252.

5- نهج البلاغه ، خطبه 110.

6- وسائل الشیعه ، ج 7 ، ص 3.

7- همان ، ص 4.

8- علل الشرایع ، شیخ صدوق ، بخش روزه .

اهمیت شب اول ماه رمضان

امام باقرعلیه السلام روایت فرموده كه پیغمبر اكرم(ص) در جمعه آخر ماه شعبان پس از ستایش و ثنای خداوند فرمود: ای مردم ماهی بر شما سایه افكنده است كه در آن ماه شبی است كه از هزار ماه نیكوتر است، و آن ماه رمضان است، پروردگار روزه این ماه را واجب فرمود و عبادت و بپاداشتن نماز را در یك شب این ماه برابر با عبادت هفتاد شب ماههای دیگر قرار داده است، آن كسی كه در این ماه كردار نیكی از امور مندوب و مستحب بجای آورد، آفریدگار پاداش واجبی را به وی عطاء می فرماید...

وَ من اَدّی فیهِ فَریضَةً مِن فَرآئضِ اللهِ كانَ كَمَن اَدّی سَبعینَ فَریضَةٌ فی ما سِواهُ مِنَ الشُهُورِ وَ هُوَ شَهرُ الصَّبرِ وَ اِنَّ الصَّبرَ ثَوابُهُ الجَنَةُ وَ هُوَ شَهرُ المُواساةِ، وَ هُوَ شَهرُ ، یزیدُ اللهُ فیهِ فی رِزقِ المُؤمِنِ، وَ مَن فَطَّرَ فیهِ مُؤمِناً صائِماً كانَ لَهُ بِذلِكَ عِندَاللهِ عَزَّوَجَلَّ عِتقُ رَقَبَةٍ وَ مَغفِرَةٌ لِذُنُوبِه فی ما مَضی، فَقیلَ یا رَسُولَ اللهِ لَیسَ كُلَّما یقدِرُ عَلی اََن یفطِرَ صائِماً، فَقال: اِنَّ اللهَ تَبارَكَ وَ تَعالی كَریمٌ یعطی هذَا الثَّوابَ مِنكُم مَن لَم یقدِرَ اِلاّ عَلی مَذَقَةٍ مِن لَبَنٍ فَفَطَّرَ بِها صائِماً.

ترجمه : و هر كس كه واجبی از واجبات الهی را در این ماه تأدیه كند پاداش اداء هفتاد فریضه در ماههای دگر بدو عنایت می گردد، این ماه، ماه شكیبایی است و پاداش شكیبایی بهشت است این ماه، ماه مواسات و برابری است و ماهی است كه خداوند بر روزی افراد با ایمان می افزاید، آنكس كه در این ماه مؤمن روزه داری را افطار دهد برای وی پاداش آزاد كردن بنده ای در دربار كبریائی پروردگار منظور می شود و گناهان گذشته اش مورد آمرزش قرار می گیرد. عرض شد یا رسول الله عموم ما مسلمین توانایی نداریم كه ضیافت افطاری تشكیل دهیم، حضرت فرمود: خداوند تبارك و تعالی كریم است، همین ثواب را به آن كس كه به یك جرعه شیر. اَو شَربَةٍ مِن ماءٍ عَذبٍِ یفطِرُ بِها صائِماً اَو تَمیراتٍ لا یقِدرُ عَلی اَكثَرَ مِن ذلِكَ، وَ مَن خَفَّفَ فِیه عَن مَملُوكِه خَفَّفَ اللهُ عَنه حِسابَهُ، وَ هُوَ شَهرٌ اَوَّلُهُ الرَّحمَةٌ وَ اَوسَطُهُ مَغفِرَةٌ وَ اخِرُهُ اِجابَةٌ وَ العِتقُ مِنَ النّارِ وَلا غَنی بِكُم فِیه عَن اَربَعِ خِصالٍ خِصلَتَینِ تُرضُونَ اللهَ بِهِما وَ خِصلَتَینِ لا غِنی بِكُم عَنهُما اَمّا اللَّتانِ تَرضُونَ اللهَ  بِهِما فَشَهادَةُ اَن لا اِلهَ اِلاّ اللهُ وَ اِنّی رَسُولُ اللهِ وَ اَمَّا اللَّتانِ لا غِنی بِكُم عَنهُما فَتَسأَلُونَ اللهَ حَوائِجَكُم وَ تَساَلُونَ اللهَ فیهِ العافِیةَ وَ تَتَعوَّذُونَ بِهِ مِنَ النّارِ.

ترجمه : یا آب گوارا یا چند دانه خرما روزه داری را افطار دهد، عطاء میفرماید، آنكس كه وظایف خدمتگزاران خود را در این ماه سبك سازد خداوند در مورد محاسبه وی در قیامت بر او آسان می گیرد ، این ماهی كه اولش رحمت و میانه اش آمرزش و انتهایش استجابت دعا و آزادی از آتش است، در این ماه شما از چهار خصلت بی نیاز نیستید كه به سبب دوخصلت آن خداوند خشنود می شود، و آن گواهی دادن به یكتایی خدا و پیامبری من است، و دو خصلت دیگر كه در تمام عمر ناچار به آن متصف باشید، یكی خواستار شدن حوائج از خداوند به ضمیمه عافیت است و دیگر پناهنده شدن به وی از آتش دوزخ.

"بشارت باد، فرارسیدن عید فطر"

"عید" در لغت از ماده"عود" به معنی بازگشت است، لذا روزهایی را که مشکلات قوم و جمعیتی برطرف می شود و به پیروزیها و راحتیهای نخستین باز می گردند، عید می نامند. مانند عید فطرو قربان به مناسبت اینکه در پرتو اطاعت یک ماهه رمضان یا انجام فریضه بزرگ حج، صفا و پاکی فطری نخستین به روح و جان، باز می گردد، و آلودگیهایی که بر خلاف فطرت است، ازمیان می رود .

"عید فطر" یکی از دو عید بزرگ در سنت اسلامی است . مسلمانان روزه دار که ماه رمضان را روزه به پا داشته و از خوردن ، آشامیدن و بسیاری از کارهای مباح دیگر امتناع ورزیده اند، اکنون پس از گذشت ماه رمضان در نخستین روز ماه شوال اجر و پاداش خود را از خداوند می طلبند، اجر و پاداشی که خداوند ، خود به آنان وعده داده است .

روز اول ماه شوال را بدین سبب عید فطر خوانده اند که در این روز ، امر امساک از خوردن و آشامیدن برداشته می شود و مؤمنان رخصت می یابند در روز، افطار کنند و روزه خود را بشکنند.

عید فطر صحنه ای از قیامت

حضرت علی (ع) ، به مناسبت عید فطر خطبه ای قرائت کرده و در آن، این روز را به قیامت تشبیه فرموده است :

ای مردم! این روز شما، روزی است که نیکوکاران در آن پاداش می گیرند و زیانکاران و تبهکاران در آن مأیوس و ناامید می گردند.

دنیا محل مسابقه است و آخرت زمان اجر گرفتن، بهشت جایزه برندگان این مسابقه و جهنم جزای بازماندگان است .

[ عید فطر] شبیه ترین روز به روز قیامت است . [ چون در قیامت عده ای که زیان کارند، تأسف می خوردند و غضبناک می گردند و عده ای که نیکوکارند رستگار و متنعم به نعمتهای الهی می شوند . ]

وقتی از منازلتان برای خواندن نماز عید خارج می شوید، به یاد آورید زمانی را که از منزل بدن خود خارج شده و به سوی خدای خود خواهید رفت .

وقتی در جایگاه نماز خود می ایستید به یادآورید زمانی را که در محضر عدل الهی می ایستید و از شما حسابرسی می کنند. وقتی از نماز به منازلتان بر می گردید به یاد آورید زمانی را که به منازل خود در بهشت خواهید رفت .

ای بندگان خدا! کمترین چیزی که به زنان و مردان روزه دار داده می شود این است که فرشته ای در آخرین روز ماه رمضان به آنان ندا می دهد:

"هان! بشارتتان باد، ای بندگان خدا که گناهان گذشته تان آمرزیده شد، پس به فکر آینده خویش باشید که چگونه باقی ایام را بگذرانید . "

"روز و نماز عید فطر"

از سخنان معصومین علیهم السلام چنین برداشت می شود که روز عید فطر، روز گرفتن مزد است . لذا در این روز مستحب است که انسان بسیار دعا کند و به یاد خدا باشد و روز خود را به بطالت و تنبلی نگذراند و خیر دنیا و آخرت را بطلبد.

مناسبتهای مختلف اسلامی، زمینه توجه به خدای متعال و زنده کننده یاد او در زندگی و فکر مسلمانان است و برای بسیاری از این مناسبتها، اعمال و دعاهای ویژه ای از جمله"نماز" بیان شده است . برخلاف اغلب جشنها و اعیاد ، که آمیخته به غفلتها، هوسرانی ها و شهوات است ، اعیاد اسلامی ، همراه با نماز، دعا، انفاق ، صدقه ، غسل ، طهارت و ... است .

در حدیث شریفی از امام رضا علیه السلام آمده است :

" خداوند، روز فطر را بدین سبب"عید فطر" قرار داد تا مسلمانان ، اجتماع و مجمعی داشته باشند که در آن روز ، گرد هم آیند و در برابر خداوند، به خاطرمنتها و نعمتهایش، به تمجید و تعظیم بپردازند، پس آن روز ، روز عید و تجمع ، روز زکات و رغبت وروز نیایش است. "

در قنوت نماز عید می خوانیم:

بارالها! به حق این روز ، که آن را برای مسلمانان عید و برای محمد صلی الله و علیه و اله ذخیره و شرافت و کرامت و فضیلت قراردادی از تو می خواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و مرا در هر خیری وارد کنی که محمد و آل محمد را در آن وارد کردی و از هر بدی که محمد و آل محمد را خارج ساختی، ما را نیز خارج سازازآن خارج سازی ، درود و صلوات تو بر او و آنها .خداوندا! از تو می طلبم، هر آنچه را که بندگان شایسته ات از تو خواستند و به تو پناه می برم ازهر آنچه که بندگان خالصت به تو پناه بردند .

"جایزه الهی"

عمده ترین چیزی که در این نماز ، از خدا خواسته می شود، آمرزش و مغفرت الهی و مبارک ساختن این عید، با قبولی طاعات است و این ، بهترین جایزه ای است که خداوند به نمازگزاران روزه دار، عطا می کند .

امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و اله روایت می کند که فرمود: هر گاه روز اول ماه شوال(عید فطر) فرا می رسد، منادی از سوی خداوند ندا می دهد:

" ای مؤمنین : بشتابید به سوی جایزه هایتان."

آنگاه امام باقر علیه السلام رو به جابر کرد و فرمود: ای جابر! جوایز خدا، مثل جایزه های این پادشاهان نیست! امروز ، روز جایزه هاست!

از "سوید بن غفله" نقل شده است: در روز عید بر امیر المؤمنین علی علیه السلام وارد شدم و دیدم که نزد او نان گندم و خطیفه
(خوراکی از آرد وشیر) و ملبنة ( غذا یا حلوایی که با شیر تهیه می شود ) موجود است . پس به آن حضرت عرض کردم : روز عید و خطیفه؟!

حضرت فرمود: این عید کسی است که آمرزیده شده است.

پی نوشت:

1-تحف العقول، ص 170.

2-وسائل الشیعه، ج 5، ص141.

3-همان ، ص 140.

4-بحار الانوار، ج40، ص 74

« قدر در تفاسیر »

·

ابتدای نزول قرآن یا تمام قرآن در شب قدر بود که از لوح محفوظ به آسمان دنیا آمد و در بیت العزه سفره سپرده شد و روح الامین این سوره را در مدت بیست و سه سال، آیه به آیه و سوره سوره به حسب مصالح به دنیا آورده است . (منهج الصادقین)

·

چون در این شب، کتابی چون قرآن بر پیامبری که صاحب قدر است ، برای خاطر امت اسلام که صاحب قدرند ، و به دست فرشته ای چون جبرئیل که صاحب قدر است ، نازل شده است .

خلیل بن احمد ( نحوی) گوید : شب قدر نامیده شد، برای آن که زمین در آن شب تنگی می کند به فرشتگان . از قول خدا « و من قدر علیه رزقه» به معنای کسی است که در تنگی روزی قرار گرفته است .

حسن مجاهد می گوید : لیلة القدر نامیده شده که خدا در آن شب ، حکم می کند و تقدیر می نماید به آنچه که در تمام سال واقع می شود.

·

خداوند سبحان برای بزرگداشت مقام این شب و یادآوری بزرگی قدر آن و شرافت محل آن فرمود : ای محمد، مثل این که نمی دانی این شب تا چه اندازه بزرگ است و این تحریص و ترغیب در عبادت است . (مجمع البیان)

·زمان شب قدر ؟ از حضرت علی ( ع ) روایت شده که پیامبر اهل بیت خود را در دهه آخر ماه رمضان بیدار می کرد و خودنیز بیدار می ماند.

رسول خدا فرمودند، شب قدر را در دهه آخر، شبی که فرد باشد التماس کنید .

عبد الواحدبن مختار انصاری از امام باقر پرسید از شب قدر. ایشان فرمود : در دو شب است : یکی بیست و یکم و دیگری بیست و سوم .

گفتم : یکی از این دو شب را یقین فرما . گفت: نمی خواهی در دو شب عمل نمایی . یکی از آن دو شب است .

شهاب بن عبدالله به امام صادق عرض کرد فدای شما شوم آن شبی که امید شب قدر باشد کدام است ؟ فرمود: آن شب بیست و یکم و شب بیست و سوم است .

گفتم : اگر نتوانستم هر دو شب را احیاء بدارم . گفت: آنچه از دو شب یا هر کدام از دو شب که میسرت باشد،احیاء نما.

گفتم: چه بسا ماهلال ماه را در محل خود می بینیم و خبر می آید که در منطقه و شهر دیگر خلاف آنچه ما دیده ایم دیده شود . گفت: آنچه که ممکن می شود از چهار شب را احیاء بدارد .( مجمع البیان)

·چرا شب قدر از هزار ماه بهتر است ؟

در تفسیر منهج الصادقین آمده است : در بنی اسرائیل هیچ کس را عابد نخواندندی تا هزار ماه عبادت نکردندی. خدای تعالی این سوره را فرستاد و فرمود که عبادت شب قدر بهتر از آن هزارماه عبادت بنی اسرائیل است و هر کس که شب را به عبادت به روز کند به حق و اولی است که او را " عباد " گویند . بهتر از آنان که هزارماه عبادت کرده است . از ابوبکر وراق مروی است که ملک سلیمان ( ع ) هزار ماه بود و ذوالقرنین نیز هزار ماه . هر آن مؤمن که این شب را دریابد، وی را بهتر از ملک سلیمان و اسکندر بود . (منهج الصادقین)

« لیلة القدر خیر من الف شهر» یعنی ، قیام در شب قدر و عمل در آن بهتر است از قیام هزار شبی که در آن شب قدر و روزه رمضان نباشد ، و بدین خاطر است که البته بعضی از اوقات بر بعضی دیگر به لحاظ خیر و نفعی که در آن است ،برتری دارد . (مجمع البیان)

·نزول ملائکه و روح چیست؟

مراد انزال ملائکه و جبرئیل است به آسمان اول ، ویا صنفی از ملائکه که آنها را روح گویند، نازل می شوند یا روح بنی آدم یا حضرت عیسی ، به موافقت ملائکه در زمین می آید .

جبرئیل علیه السلام با فرشتگانی که ایشان را علاقه آشنایی با اهل زمین است ، فرود می آید و یا اینکه جبرئیل با مؤمنان مصافحه می کند که علامت آن اقشعرار جلد و رقت قلب و اشک چشم است و خلاصه آنکه ، به جهت شرافت این شب فرشته و ملائکه فرود می آیند . (منهج الصادقین)

خداوند سبحان خبر داد به آنچه که در آن شب می شود و فرمود فرشتگان( ملائکه) با جبرئیل( والروح) در شب قدر ( فیها) به سوی زمین می آیند تا ثناء خدا و قرائت قرآن و اذکار ( دعای جوشن، تلاوت سوره قدر و استغفار) را تا صبح بشنوند .( مجمع البیان )

شب قدر در ادبیات و عرفان فارسی

در ادبیات و عرفان فارسی شب قدر، شبی است که عارف خدا را، به تجلی خاص مشرف می گردانند تا با آن تجلی، حبیب قدر و مرتبه خود را به محبوب بشناساند . و آن وقت ابتدای وصول سالک به مقام اهل کمال در معرفت است .

شب عاشقت لیلة القدر است چون تو بیرون کنی رخ از جلبیب* (رودکی)

مکانت کشتی نوح است ای صدر        زَمانَت وَ الضُحی وَ لَیلَةُ الْقَدر( عطار)

روز بهان بقلی فسوی در توصیف شب قدر چنین آورده است ، خدای سبحانه هر سال به کرم و فضل خود ، مرا از آن آگاه کرد و از عجایب قدرت خود آنچه را که می خواست به من نشان داد . (

عراقی ،عارف بزرگ قرن ششم شب قدر را بقای سالک، در عین استهلاک به وجود حق تعالی تعریف کرده است :

آن شب قدری که گویند اهل خلوت، امشب است باری این تأثیر دولت از کدامین کوکب است؟

از نظر ابن عربی ، شب قدر، شبی است که انسان، متحقق به انسانیت خود ، یعنی جامع صورت الهیه و حقایق کونیه می شود .

دیگر عرفا شب را در حضور مراد و محبوب بودن نیز ، شب قدر گفته اند :

شبی کان دلبر عیار با ماست     نه یک شب ، صد شب قدر است ما را (کلیات شمس)

در فرهنگ عبارات صوفیه ، در معنای شب قدر چنین آمده است ،« به عبارتی چون شب قدر فرا رسد خدای تعالی ابدال ( برگزیدگان) خود را پیش از ظهورش ، یک یا دو ساعت یا نصف روز یا یک روز خبر می دهد . پس برای ابدال مثل روشنایی صبح کشف می شود و در آن عجایب ملکوت و حق سبحانه و ملائکه و انبیا وپیران حق و بهشت و اهل آنرا می بینند .»

حسن ختام :

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند            واندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی    آن شب قدر که این تازه براتم دادند (حافظ)

1- جلبیب به معنای مقنعه و پوشش سر بانوان است .

" در افشانی خاتم رسل در استقبال از ماه رمضان "

در آخرین جمعه ماه شعبان، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای آماده ساختن یاران خود جهت استقبال از ماه مبارک رمضان خطبه ای خواند و این ماه را چنین توصیف فرمود:

" ای مردم ! ماه خدا با برکت آمرزش و رحمت به سوی شما رو می آورد.

این ماه برترین ماهها است .

روزهای آن برتر از روزهای دیگر و شبهای آن بهترین شبها است ، لحظات و ساعات این ماه بهترین ساعات است.

ماهی است که به میهمانی خدا دعوت شده اید و از کسانیکه مورد اکرام خدا هستند می باشید ؛ نَفَسهای شما همچون تسبیح ، خوابتان چون عبادت ، اعمالتان مقبول و دعایتان مستجاب است ، پس با نیتهای خالص و دلهای پاک از خداوند بخواهید تا شما را در روزه داشتن و تلاوت قرآن در این ماه توفیق دهد چرا که بدبخت کسی است که از آمرزش الهی در این ماه بزرگ محروم گردد. با گرسنگی و تشنگی خویش در این ماه به یاد گرسنگی و تشنگی رستاخیز باشید، بر فقرا و بینوایان بخشش کنید. پیران خویش را گرامی دارید ، به خردسالان رحمت آوریدپیوند خویشاوندی را محکم سازید.زبانهایتان را از گناه بازدارید ، چشمان خویش را از آنچه نگاه کردنش حلال نیست بپوشانید ، گوشهای خویش را از آنچه شنیدنش حرام است فرا گیرید و بر یتیمان مردم شفقت و محبت کنید تا با یتیمان شما چنین کنند.

از گناهان خود توبه کنید ؛ در اوقات نماز دستان خویش را به دعا بلند کنید که بهترین اوقاتی که خدا نظر می کند و دعاها مستجاب می شود ، وقت نماز است .

هر کس در این ماه یتیمی را گرامی دارد خداوند او را در قیامت گرامی می دارد.

هر کس در این ماه صله رحم و احسان داشته باشد، خدا او را در قیامت به رحمت خویش وصل می کند. ... "

((روزه ، جلا دهنده جسم و روح))

ماه مبارک فرا می رسد ، ماه پالایش جسم و روح…

تاثیری که روزه بر سیستم بدن انسان دارد ، مورد بررسی های بسیار قرار گرفته است . در طب امروز و طب قدیم اثر معجزه آسای روزه در ارتقای سطح سلامت بدن اثبات شده است . تاثیر روزه بر سیستم ها و اندامهای بدن به این گونه است که دستگاه گوارش در اثر نخوردن و نیاشامیدن از سحرگاه تا شامگاه، برای مدتی فعالیت شدید ندارد و استراحت این اندام مهم در مدت چند ساعت تاثیری مثبت برتضمین سلامت دستگاه گوارش می گذارد .

هنگام روزه بدن در طول روز به تدریج از اندوخته هایی که دارد استفاده می کند، این اندوخته ها، چربی های اضافه بدنهستند که در اثر پرخوری های گذشته به صورت ذخیره کالری در بدن انباشته شده اند، چربی های اضافی بدن عامل مهمی در ایجاد بسیاری از بیماری ها مانند مرض قند، سکته های ناگهانی ، گرفتگی رگهای خونی، افزایش چربی ، فشار خون و ... است.

روزه زمینه ای برای بر طرف سازی کلیه این خطرات احتمالی است. به عبارتی ماه مبارک خانه تکانی بدن است .

پیامبر (ص) در این باره می فرماید: ((صوموا تصحوا))، روزه بگیرید تا سالم شوید. و در حدیث دیگری می خوانیم ((معده خانه تمام دردهاست و امساک بالاترین داروها))

دانشمند روسی ، " الکسی سوفورین " در کتاب خود می نویسد : روزه تاثیر مهمی در درمان و پیشگیری بسیاری از امراض از جمله ضعف روده ها، التهاب و عفونت ها، دمل ها، سل، روماتیسم، نقرس، بیماریهای پوستی، بیماریهای چشمی، بیماری های کلیوی و کبدی و بوی نامطبوع بدن دارد.

نکاتی که رعایت آن در ماه مبارک رمضان ، موجب سلامت بیشتر فرد روزه دار می شود به شرح زیر است :

-  در سحر و افطار از زیاده روی در غذا خوردن بپرهیزیم و بگذاریم بدنمان برای تامین انرژی روزانه از ذخائر خود استفاده کند، سعی کنیم از غذاهایی با پروتئین بالا و چربی کم استفاده کنیم .

-  سحرگاه مصرف میوه ها و سبزی های تازه بسیار مفید است و موجب رفع تشنگی در طول روز می شود.

-  در هنگام افطار روزه را با یک نوشیدنی ولرم و قند طبیعی مثل خرما یا توت خشک روزه خود را باز کنید و از خوردن غذاهای سنگین و آزار دهنده معده بپرهیزید.

-  بدن شما روزانه احتیاج به حداقل 2 لیتر آب دارد که مقداری از آن را از طریق غذا و بقیه را از نوشیدنی ها تامین می کند . سعی کنید برای جلوگیری از بروز کم آبی در ماه رمضان از غذاهای مایع و نوشیدنی حداقل به میزان 6 تا 8 لیوان استفاده کنید . رعایت این نکته در افراد مسن تر اهمیت ویژه ای دارد .

قبولی طاعات و سلامتی شما را از خداوند منان خواستاریم .