استان مازندران با حدود 24 هزار کیلومتر مربع مساحت بین 47 دقیقه تا 38 درجه و 5 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و 34 دقیقه تا 56 درجه و 14 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است.
دریای مازندران در شمال، استان تهران، سمنان و قزوین در جنوب و استان‌های گیلان و گلستان به ترتیب در غرب و شرق آن قرارگرفته است. براساس آخرین تقسیمات کشوری با توجه به تفکیک استان گلستان از استان مازندران، این استان درحال حاضر با مرکزیت ساری دارای 16 شهرستان به نام‌های آمل، بابل، بابلسر، بهشهر، تنکابن، جویبار، چالوس، رامسر، سوادکوه، قائمشهر، گلوگاه، محمودآباد، نکا، نور و نوشهر است و دارای51 شهر،44 بخش، 113 دهستان و 3697 آبادی می‌باشد.
جغرافیای تاریخی استان
درباره تاریخ باستانی استان مازندران اطلاع زیادی دردست نیست و اساسا وضع اقلیمی آن اجازه نمی‌دهد ابنیه وآثار معماری پایدار بمانند. درجلگه های ساحلی مازندران آثار معتبری از ادوار قبل از اسلام به دست نیامده وحتی از شهرهای معتبر صدر اسلام (دوره پادشاهان طبرستان ودیلم) هم به جز آمل وساری یادگاری بجانمانده است.
بعداز غلبه آریایی‌های مهاجم ومهاجرت بومیان، ساکنان جدید پس از مدتها ظاهر زیرفرمان هخامنشیان قرار گرفتند. درکتیبه بیستون سرزمین مازندران به نام پشتخوارگی ودر اوستا پزشخوارگر آمده است وبه نظرمیرسدکه مازندران جزو قلمرو اشکانیان بوده است. هم زمان بافتوحات مسلمانان از سلسله های پادوسبانان، آل باوند و افراسیابیان نام برده شده است که در طبرستان یاقسمتی ازآن حکومت می کرده اندو استقلال نسبی داشته اند. مورخان درباره اولین حمله مسلمین به طبرستان وحدت نظرندارند. بنابه قول عده ای ازنویسندگـان درسال 30 هجری قمری ـ زمان خلافت عثمان ـ اولین بار سعد بن عاص حاکم کوفه درصدد فتح طبرستان برآمد و سرانجام سواحل طبرستان، رویان ودماوند رابه تصرف خود درآورد.
درزمان مروان بن محمد(132ـ 126 هـ .ق) آخرین خلیفهْ بنـی - امیه ،اهالی طبرستان علیه حکام عرب سربه شورش برداشتند. دردوره خلافت ابوالعباس سفاح (136 ـ132 هـ .ق ) اولین خلیفه عباسی ـ یکی از عاملان وی رهسپار طبرستان شد وبا اهالی آن منطفه از طریق صلح و مدارا کنارآمد، لیکن دردورهْ ـ خلافت ابوجعفر منصور (158 - 136 هـ. ق) دومین خلیفه عباسی مردم طبرستان برای چندمین بار سر بـه شورش برداشتند. سرانجام طبرستان کاملاُ تحت اطاعت اعراب درآمده ولی بعد ازآن نیز در سرزمین طبرستان مانند سابق ،مسکوکاتی باخط پهلوی ضرب شد. سرانجام درسال 167 هجری قمری ونداد هرمز لا سلسله مستقلی در طبرستان تاسیس کرد.
درقرن چهارم وپنجم هجری، طبرستان میدان کشمکش سلسله آل زیار و آل بویه از یک طرف و سامانیان و غزنویان ازطرف دیگر شده بود، اغلب اوقات طبرستان تحت اداره اموای آل زیاربود. درسال 426 هجری قمری، سلطان مسعــود غزنـــوی ازطریق گرگان وارد طبرستان شد و صدمات و خسارات جانی و مالی زیادی به اهالی آن سامان وارد آورد. هنوز این خرابه ـ ها ترمیم نشده بود که طغرل اول موْسس سلسله سلجوقی به گرگان وطبرستان حمله ورشد ودرسال 606 هجری قمــــری طبرستان ازجمله کبود جامه به دست سلطان محمد خوارزمشاه افتادو اسپهید کیودجامه به نام رکن الدین کبودجامه و فرزندانش به دست سلطان محمد خوارزمشاه اسیر شدند.
زمانی که سلطان محمد خوارزمشاه از نبرد با سپاهیان مغول فــرار می کرد، رکن الدین، مغولان را به جایگاه سلطان محمد هدایت کردوبه اثر این خوش خدمتی، از طرف مغولان به حکومت کبود جامه رسید و سرانجام توسط تیموریان بساط حکمرانی آنها نیز برچیده شد. بعد از درگذشت امیرتیمور، ســــادات ـ مرعشی با کسب اجازه از شاهرخ میرزا (850 – 807 هـ. ق) به مازندران برگشتند و به عنوان باج گزار این نواحی سلطنت کردند.
سرانجام در زمان سلطنت شاه عباس اول به طور کلی قدرت سادات مرعشی از بین رفت. پس ازبرچیده شدن بساط حکومت ملوک الطوایفی طبرستان که تا سال 1006 هجری قمری ادامه داشت، این منطقه تحت نظارت شاه عباس اول و سلاطین بعدی سلسله صفوی تامین قرار گرفت. شاهان صفوی درطول هرسال به کرات به عنوان شکارویا پس ازاحـداث فرح‌آباد جهت استراحت به این منطقه سفرمی کردند.
نادرشاه افشار برای مقابله بادشمنان به ویژه دشمنان شمالی وروس هـا، درمازندران یک کارخانه کشتی سازی دایرکردوبه رونق هرچه بیشتر منطقه افزود. ازدوره فتحعلی شاه قاجار، به منطقه سـر ـ سبز و زیباو دل انگیزمازندران، به عنوان یک منطقه استراحتی ـ تفریحی توجه گردیده و ناصرالدین شاه طی دوسفر دستور تعمیر راه ها و کاروان سراها را صادر کرد. دردوران ملطنت پهلوی منطقه مازندران مانند سایرمناطق کشور از راههای ارتباطی برخوردار شد و به علت شرایط محیطی و آب وهوای معتدل، چشم اندازهای زببا نزدیکی اش به تهران، محل استراحت و تفریح قسمت اعظم مردم کشور شد.
شهرستان ساری
بافت شهری ساری مرکز استان مازندران رابه طوس بن نوذر نسبت می دهند که در قرن اول هجری به دست فرخان بن دابویه از ملوک گاوباره تجدید بنا شده است. مسجد بزرگ ساری اولین بنایی بود که مسلمین توسط ابوالخطیب، نخستین حاکم عباسی طبرستان، در سنهْ 140 هجری قمری احداث کردند و سپس در همان مسجد جامع شهررا نیز بنا کردند. بنای این مسجد در زمان هارون الرشید به وسیله یحیی بن یحیی شروع و توسط مازیار بن قارون تمام شد. ساری بعد از اسپهبدان نیز تقریباُ تا به امروز مرکز مازندارن بوده است و فرمانروایان طاهری، زیدی و آل باوند تا سال 635 هجری در آنجا حکومت کرده اند. این شهر در سال 298 هجری توسط اقوامی که از دریای خزر و سواحل آن هجوم آورده بودند به آتش کشیده شدو در اوایل قرن چهارم در اثر سیل صدمات بسیار دید و خراب شد.
ساری در زمان سلطان محمد خوارزمشاه و نیز بعد از آن، در حمله مغول آسیب دید و درزمان مستوفی، شهر تقریبا ویرانه بود. در زمان شاه عباس اول بناهای مهمی در ساری ساختند. هنگامی که زندیه طبرستان را فتح کردند مرکز طیرستان، از ساری به بارفروش (بابل کنونی) منتقل شد. در دوره آغامحمدخان قاجار (1200 – 1211 هـ.ق) مرکز مازندران مجددا از بارفروش به ساری منتقل گردید. زلزله سال 1220 هـ. ق باعث تلفات جانی زیادی شد و شهر بیش از پیش روبه ویرانی نهاد. در دوران اخیر با عبور راه آهن از کنار شهر و احداث خیابانها و ساختمانهای دولتی بار دیگر ساری رو به آبادانی نهاد و امروزه یکی از شهرهای زیبای استان مازندران و شمال کشور است.
مراکز دیدنی و تاریخی
- مجموعه فرح‌آباد
- برج رسکت
- برج سلطان‌زین العابدین
- پارک‌میرزا کوچک‌خان
- پناهگاه حیات وحش دشت ناز
- امامزاده عباس
- بنای امامزاده یحیی
شهرستان آمل
شهر آمل از شهرهای بسیار قدیمی ایران در استان مازندران است. بعضی از مورخان و جغرافی نویسان سابقهْ آن را به دوره پیشدادیان و کیائیان نسبت داده اند. شهر آمل با توجه به اشیاء و سکه هایی که از آن به دست آمده در دوره ساسانی پایتخت یامرکز آن منطقه بوده است. احتمالا مردم آمل در زمان حکومت مهدی خلیفه عباسی، به دین اسلام گرویدند و بعد از آن بناهای اسلامی در آنجا ساخته شد.
اوایل قرن هفتم حسام الدین اردشیر مرکزیت را از ساری به آمل آورد و قصر خود را در آنجا برپا داشت. در سال 795 هـ. ق امیر تیمور گورکانی آمل و ساری را غارت کرد و فرمان قتل عام ساکنین آن ها را صادر کرد و سه قلعه مهم از جمله ماهان سر را با خاک یکسان کرد. از آن پس آمل روبه ویرانی نهاد. آمل جدید در جوار شمال آمل قدیم بنا شده است وامروزه یکی از شهرهای آباد و زیبای شمال ایران به شمار می رود.
مراکز دیدنی و تاریخی
- قلعه شاهندشت
- حمام اشرف آمل
- پل دوازده پله
- امامزاده ابراهیم
- امامزاده عبدالله
- آب گرم آهن
- آب معدنی استراباکو
- چشمه آب اسک
- آب گرم رینه
- آبشارشاهندشت لاریجان
- دریاچه ساهون
- خانه اربابی
شهرستان بابل
بابل از شهرهایی است که در دوران اسلامی نیز وجود داشته و به نام های مامطیران، مامطیر، بارفروش ده، بارفروش وبابل شناخته شده است. اولین نام این شهر مامطیر بود که در قرن دهم هجری بارفروش ده در محل آن بنا شدو هنگامی که محمدخالد حاکم آن بود بازار و عمارتی در آن بنا کرد. درسال 160 هـ .ق مازیار بن قارن مسجد جامع آن رابنا نهاد که شامل مساجد، عمارت، مدارس، دکاکین، سراها، بیوتات و سایه بود.
بارفروش به عنوان مرکز تجاری به ویژه در دوره صفوی از رونق، آبادی، وسعت و گستردگی برخوردار شد. شاه عباس اول فرمان داد باغ ارم را در قسمت جنوبی شهر بنا کنند. بابل در زمان فتحعلی شاه قاجار نیز اهمیت قابل توجهی پیدا کرد. قبل از انقلاب اکتبر روسیه، بابل از طریق بندر مشهدسر (بابلسر) با کشور روسیه ارتباط تجاری داشت و به یکی از مراکز مهم بازرگانی استان مازندران تبدیل شده بود. بابل امروزی شهری آباد و زیباست.
مراکز دیدنی و تاریخی
- کاخ بابل
- پل محمدحسن خان
- قعه سلطان محمدطاهر
- امامزاده قاسم
شهرستان بابلسر
بابلسر در قدیم مشهدسر نام داشت. احتمالا این نام از واقعه شهادت امامزاده ابراهیم ابوجواب ملقب به اطهر، برادر امام رضا (ع) که در آنجا مدفون است، اخذ شده باشد. شهر فعلی بابلسر بیش از صدسال قدمت دارد و در مصب رودخانه بابل استقرار یافته است. این شهر در گذشته به عنوان بندرو مرکز تجارت ایران و روسیه رونق داشت. هنگامی که تجارت بین ایران و روسیه رونق داشت. هنگامی که تجارت بین ایران و روسیه تقلیل یافت و بنادر ترکمن، نوشهر و انزلی آباد گردید، بندر بابلسر موقعیت خود را از دست داد، ولی در دوران اخیر بیش از نقاط دیگر شمال مورد توجه رضاشاه قرار گرفت و به صورت شهر کوچک، ولی زیبا درآمد که اکنون یکی از بهترین و زیباترین گردشگاهها و استراحت گاههای شمال ایران به شمار می رود.
شهرستان بهشهر
ناحیه بهشهر که سابقا خرگوران نام داشت توسط شاه عباس خریداری شد و به دستور وی شهری در آنجا احداث شد. ماده دولت اشرف برای تاریخ بنای این شهر در سال 1021هجری انتخاب شد و شهر جدید، اشرف البلاد نام گرفت که اقامتگاه شاه عباس اول در مازندران بود. بعد از احداث شهر، شاه عباس چندین هزار گرجی را به شهر اشرف کوچاند. شاه عباس هرگاه به مازندران می آمد اشرف را به دیگر نقاط آن ترجیح می داد. احتمالا اولین گروه نمایندگان سیاسی انگلستان در اشرف البلاد به حضور شاه عباس رسیدند.
اشرف البلاد در اثر جنگهای داخلی حملات ترکمن ها، افاغنه و حملات سپاهیان زند صدمات فراوان دید و به طور مکرر تخریب شد. نادر شاه هنگامی که اعزام جنگ بالزگی ها بود مدتی را در این شهر سپری کرد. محمد حسن خان قاجار علاقه زیادی نسبت به آن داشت و غالبا در این شهر اقامت می کرد، سکنه این شهر از اقوام مختلف تشکیل شده بود، ازجمله مهاجران گرجی که شاه عباس آن ها را از قفقاز کوچانده بود، همچنین گروهی از خانواده های طالشی لنگران که از سواحل دریای خزر آمده بودند و جمعی هم از ثات ها که یکی از قبایل ایرانی بود. بهشهر امروزی، شهری زیبا و جذاب است که آثار طبیعی و تاریخی فراوان دارد.
مراکز دیدنی و تاریخی
- کاخ صفی آباد
- عمارت وباغ صفوی
- دریاچه عباس آباد
شهرستان تنکابن
ناحیه تنکابن قبلا جزو گیلان بود و حد شرقی آن به نمک آبرود می‌رسید. خرم آباد (شهسوار) حاکم نشین نواحی قشلاقی و دو هزار حاکم نشین ییلاقی آن محسوب می‌شد. آثار و اشیایی که در ناحیه کلاردشت و تپه های اطراف بر حسب تصادف به دست آمده است، نشان می دهند که این منطقه در دوره های گذشته، آباد و از تمدن ویژه ای برخوردار بوده است.
تنکابن یا شهسوار در گذشته‌های دور رستمدار هم خوانده می شد. پادوسبانان تا زمان شاه عباس اول حکومت محلی این منطقه را در اختیار داشتند. از دوران صفویه تا سال 1209 هـ. ق که آغاز سلطنت آغامحمدخان قاجار است، این شهر فیض نامیده می شد. در دوره قاجاری نام آن مجدداُ تنکابن خواندند. پس از سقوط قاجاریه و با روی کارآمدن پهلوی اول نام این شهر شهسوار و با وقوع انقلاب اسلامی مجدداُ تنکابن شد. تنکابن امروزی شهری آباد و دیدنی است که پارک ملی خشکه داران یکی از مکان‌های دیدنی این شهرستان می‌باشد.
شهرستان چالوس
چالوس از شهرها ی قدیمی استان مازندران است که در جلگه میانی سواحل دریای خزر واقع شده است. نام این شهر در گذشته های دور سالوس یا شالوس بود که در پیرامون آن دو شهر کوچک دیگر به نام کبیره و کچه نیز وجود داشته است. بعضی از علمای جغرافیانویس، چالوس را از آبادی های طبرستان دانسته اند. محمد بن اویس از امرای دوره تسلط خلفای عرب ـ به دستور خلیفه معتصم به حکمرانی چالوس منصوب شد.
محمدبن اویس خود در رویان (قسمتی از طبرستان) استقرار یافت و پسرش احمد را به حکومت چالوس گمارد. شهر چالوس در زمان حمله امیر تیمور تخریب شد و سپس تا قرن های متمادی به صورت روستایی کوچک درآمد. در دهه اول قرن حاضر (1310) با پشتیبانی دولت وقت آرام آرام به صورت شهری سازمان یافته در آمد و امروزه به شهری زیبا با امکانات فراوان جهانگردی تبدیل شده است.
مراکز دیدنی و تاریخی
- کاخ اجابت
- کاخ چای خوران
- آبشاراکاپل
- آبشارهریجان
- پارک جنگلی چالوس
- پارک نمک آبرود
- دریاچه ولشت
- دریاچه سددریوک
- مرداب کندوچال
شهرستان رامسر
رامسر که در دامنه جنگل وساحل دریای مازندران در فضایی سرسبز واقع شده است، از شهرهای قدیمی استان مازندران به شمار می رود. در برخی منابع و متون تاریخی، سابقه و پیشینه آن را حدود ده قرن ذکر کرده اند.[ آشنایی با جاذبه‌های گردشگری رامسر ]
خاندان های بزرگی در شهر رامسر می زیستند که بیشتر آنها از سادات بودند. رامسر پیش از سال 1310 هـ .ق دهی آباد به نام سخت سر بود. از این سال به بعد تغییرات مهمی در آن صورت گرفت وهم اکنون این شهر تاریخی از بهترین تفرج گاههای شمال ایران به ویژه از دیدگاه مسافران و جهانگردان خارجی است. رامسر شهری مجهز و کاملاُ توریستی است که آبشاررایج ده قلو یکی از مکان‌های دیدنی آن می‌باشد.
شهرستان سواد کوه
شهرستان سوادکوه که از ترکیب و توسعة فضاهای روستایی مناطق دره ای و کوهستانی شکل گرفته است، از مناظر زیبای طبیعی، اعتدال آب وهوا و پوشش گیاهی انبوه برخوردار است و باتوجه به آثار دیدنی و تاریخی پل ورسک، غارهای مختلف، پل شاپور شیرگاه به یکی از کانون های جذب گردشگران تبدیل شده است. طبیعت این شهر کوهستانی و دره ای و بسیار زیباست.
مراکز دیدنی و تاریخی
- محله قدیم آلاشت
- قلعه کنگو
- برج لاجیم
- پل ورسک
شهرستان قائمشهر
نام قدیم قائم شهر، علی آباد بود. علی آباد دهی بود که بقعه ای داشت و زیارت گاه اهالی اطراف بود. این بقعه تا سال1326 هجری قمری باقی بود، ولی امروزه اثری از آن نیست، قصری از زمان شاه عباس درآن وجود داشت. این دهکدة قدیمی که با پیوستن آبادی های دیگر به آن، به شهر مبدل شد، در سال 1314 هـ .ش شاهی نامگذاری شد، در دوره های اخیر مورد توجه قرار گرفت و به صورت شهر صنعتی در آمد. در برخی از متون تاریخی بین مسیر ساری به آمل از ناحیه ای به نام جمنو یا چمنو نام برده شده است که گفته می شود بعداُ به علی آباد، شاهی وفعلاُ به قائم شهر معروف شده است و ظاهراُ قدمت آن به دوران ساسانی یا دوران اسپهبدان طبرستان می رسد.
مراکز دیدنی و تاریخی
- دریاچه گل پل
- چنارامامزاده یوسف رضا
شهرستان محمود آباد
محمود آباد در گذشته پیش بندرآمل بود و به عنوان یکی از کانون های حمل ونقل کالاهای تجاری ایران و روسیه ایفای تقش می کرد. با توسعة بنادر نوشهر و انزلی از اهمیت آن کاسته شد. شهر محمودآباد امروزه یکی از شهرهای حاشیه ای دریای مازندران است که از تفرجگاههای ساحلی مناسب به شمار می رود. این شهر به انواع خدمات جهانگردی و گردشگاهی تجهیز شده است که سواحل دریای خزر از مکان‌های دیدنی آن محسوب می‌شود.
شهرستان نکا
در داده های متابع تاریخی و جغرافیایی تا دورة قاجار اطلاع دقیقی دربارة نکا وجود ندارد، ولی در منابع جغرافیا نویسان قرون اولیه اسلامی از شهری به نام مهربان یا میردان در نزدیکی نکا امروزی یاد شده است. نکا امروزی از توسعة محله یا روستای تاریخ محله در جنب پلی بر روی رودخانه نکا، طی70 سال اخیر بوجود آمده است. این شهر به علت عبور راه آهن سراسری و داشتن راه های ارتباطی مناسب، استقرار صنایع چوبی، انبارهای نفت و نیروگاه عظیم برق، به یکی از کانون های توسعه در استان مازندران تبدیل شده است. سواحل زیبا دارد و در نزدیک شبه جزیرة میانکاله قرار گرفته است.
مراکز دیدنی و تاریخی
- دریاچه استخرپشت
- تالاب لپو پلنگان
شهرستان نور
نور در گذشته به سولده معروف بود و ازقدیمی ترین شهرهای مازندران غربی است. وجه تسمیة نور منتسب به رود نور است که به دلیل زلالی آب و اتعکاس نور درآن به این نام خوانده شده است.
شهر نور در زمانهای گذشته به سبب موقعیت طبیعی و سوق الجیشی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است، وجود قلاع و استحکامات متعدد در این منطقه وکجور، مبین این ادعا است. نور امروزی شهری زیبا و توسعه یافته است.
مراکز دیدنی و تاریخی
- کاخ تمیشان
- خانه نیما یوشیج
- قلعه بلده
- آبشارسواسره
- غارپیرزن خالی
- پارک جنگلی نور
شهرستان نوشهر
نوشهر که در سابق دهکده ای به نام خواجک یا خواچک بود، به علت وضعیت خاص ساحل و استعداد بندری که محل رفت و آمد کشتی های تجاری بود، مورد توجه خاص حبیب الله خان سردار خلعتبری پدر محمد ولی خان تنکابنی قرار گرفت و روی به آبادانی گذاشت و به حبیب آباد معروف شد.
در سال 1305 به واسطة تغییرات زیادی که در سیمای حبیب آباد به وجود آمد ،به ده نو تغییر نام داد و از آن پس با احداث ساختمانها و خیابانهای نوساز و توسعة شهر همراه با گسترش تاُسیسات متعدد بندری و احداث اسکله در سال 1318 نوشهر نامیده شد.
مراکز دیدنی و تاریخی
- پارک جنگلی سی سنگان
- دریاچه خضرنبی
- بنای امامزاده طاهرومطهر
