این استان از شمال به استان های تهران و قزوین، از غرب به استان همدان، از جنوب به استانهای لرستان و اصفهان واز شرق به استانهای تهران، قم و اصفهان محدود است.

این استان با مساحتی معادل 29530 کیلومتر مربع حدود 82/1 درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده است. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری درسال 1375،استان مرکزی دارای 8 شهرستان،15 بخش،19 شهر، 60 دهستان و 1394 آبادی دارای سکنه و 46 آبادی خالی از سکنه است.

جغرافیای تاریخی استان

باستناد منابع تاریخی، استان مرکزی در هزاره اول قبل ازمیلاد جزو ایالات ماد بزرگ بود که تمام قسمت مرکزی و غربی ایران را در بر می گرفت واز کانون های قدیم استقرار در فلات ایران به شمار می رفته است.

درزمان سلوکیان ،  این منطقه، مخصوصاُ قسمت شمالی آن (دهستان خورهه) مورد توجه حکام یونانی قرار گرفت. وجود آثار باستانی باقی مانده ازاین دوران در خورهه مؤید این نظر است.

در زمان خسروپرویز ـ پادشاه ساسانی ـ ایران به چهار بخش (کوست) تقسیم شد. این چهار بخش عبارت بودن از: باختر (شمال)، خورآبان یا خوارآسان (مشرق)، نیمروز (جنوب) و خوربران (مغرب). این منطقه در کوست خوربران (مغرب) که به معنی محل غروب خورشید بود قرار داشت.

در قرن اول اسلامی این منطقه به نام ایالت جبال یا قهستان تغییر نام داد، به طوری که جغرافیانویسان اسلامی این قرن، از آن به عنوان بخشی از بلاد پهلویان و به نام کوهستان یا قهستان (جبال ) نام برده اند. این منطقه درقرن دوم هجری همراه با همدان، ری و اصفهان به نام عراق عجم نامیده شد.

در قرن چهارم هجری قمری شهرهای ایالت جبال عبارت بودند از: همدان، رودآور، خورمه (خورهه)، سهرود، ابهر، سمنان، قم، قاشا، روده، پوسته، کره، بره، گربایگان (گلپایگان) و .... در این دوره مراکز و کانونهای درجه اول شهری نیز عبارت بودند از: ساوه ، تفرش، وره ، ساروق و گلپایگان و شهرهای مبادلاتی درجه دوم نیز عبارت بودند از : محلات، خمین،  کمیجان، میلاجرد، خنداب، الیثار، سامان، خورهه، نیمور، نراق، دلیجان، جاسب، ماْمونیه ،  الویر و .... بودند.

دراین مراکز غله،  حبوبات، زعفران، انجیر ، انار،  سیب، انگور، گردو، بادام ،  قیسی وسایر محصولات سردرختی و باغی و خشکبار و گیاهان دارویی مانند ترنجبین در کنار محصولات صنایع دستی مانند : ظروف سفالی و مسی و پارچه و کرباس، گلیمنه، قالی و ... تولید می شد. درچند دهه اخیر با توسعه راه آهن و احداث کارخانجات مختلف، به مرور چهره منطقه عوض شد و بعد از تقسیمات جدید کشوری و ایجاد استان تهران و مرکزی، این استان به مرکزیت اراک به وجود آمد.

شهرستان اراک

شهر اراک کمتر از دوقرن پیش در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار ایجاد شد. این شهر ابتدا (قلعه سلطان آباد ) سپس (سلطان آباد) نام گرفت و درسال 1316 هـ .ش با عبور راه آهن سراسری از کنار آن، به اراک تغییر نام داد.

اراک از آغاز ایجاد تا کنون همواره در معرض دگرگونی بوده و تحولات فراوانی یافته است .در زمان فتحعلی شاه، شورش های متعدد اهالی فراهان، گلپایگان و چهارلنگ علیه حکومت قاجار صورت گرفت. قشون حکومتی قلعه زلف آباد که محل تجمع مخالفین دولت بود باخاک یکسان کرد. از این رو منطقه ای خوش آب وهوا که مرکزیت داشته باشد و دسترسی به امکانات ارتباطی و منابع آب و قنوات داشته باشد انتخاب شد. 

این نقطه که انتهای محل فراهان بود و سابقاُ دهی به نا (دسکره) یا (دستجرد) در آن وجود داشت، سلطان آباد نام گرفت و جمعیت هشت قلعه موجود در پیرامون به شهر جدید منتقل شدند . این شهر تا اوایل 1270 هـ. ق نقش نظامی داشت. اولین نقطه عطف در تحولات سلطان آباد زمانی آغاز شد که دردوره حکومت میرزا حسن خان، شهر از حالت نظامی خارج شد و بتدریج کارکرد تجاری و صنعتی یافت و قالی بافی رونق گرفت و زمینه توسعه صنعتی آن نیز فراهم شد.

مقارن شروع جنگ جهانی اول و فروپاشی حکومت قاجاریه،  قوای روسیه شهرهای ساوه،  سلطان آباد و مناطق اطراف را اشغال کرد. پس از خاتمه  جنگ جهانی اول و تحولات سیاسی کشور، سلطان آباد نیز در معرض دگرگونی های این دوره قرار گرفت. این روند در دهه های بعدی نیز ادامه یافت، به طوری که امروزه شهر اراک به یکی از قطب های صنعتی ایران تبدیل شده است.

مراکز دیدنی

 مدرسه سپهدار
 پنجه علی
 یخچال نیمه ور
 ارگ کلاه فرنگی
 مقبره آقا نورالدین
 قلعه حاج وکیل [ آشنایی با قلعه‌های ایران]
 قزقلعه
 قلعه و بقاع انجدان
 شهر زیر زمینی دلف آباد
 حمام چهار فصل
 پل قوسی اراک
 کاروان سرا
 آتشکده فردجان[ آشنایی با آتشکده‌های ایران]

جاذبه های طبیعی

 سرآب پنجعلی
 چشمه درمانی چیقلی
 غار سوله خونزا
 غار سفید خانی
 غار قلعه جوق
 غار هیزدج
 غارهای انجدان
 غار وفس
 ناحیه سربند
 منطقه حفاظت شده هفتاد قله
 شکارگاه چرا
 دریاچه میغان
 دریاچه قاسم آباد

مراکز مذهبی

 مسجد سپهداری[آشنایی با مساجد]
 زیارتگاه غارسی جن
 امامزاده محمد عابد
 بقعه شاه غریب
 امامزاده حواخاتون
 امامزاده عبدالله
 امامزاده  محسن
 امامزاده محمد
 بقعه پیر مراد
 امامزاده سلیمان
 امامزاده حسین
 امامزاده صالح
 امامزاده ذلف آباد
 مقبره آقا نورالدین
 کلیسای ارامنه

شهر آشتیان

آشتیان در شمال شرقی اراک ودردامنه ارتفاعات کوه های مرکزی استان واقع شده و از مناطق قدیمی است. نام این شهرستان از "ابرشتجان‌" به "آشتجان"‌ و "آشتیان" تبدیل شده است.

طبق اظهارات مؤلف کتاب تاریخ قم ،  این شهر را " کیخسرو"  آباد کرده است. برخی از جغرافی نویسان و مورخین نیز عقیده دارند که سجاران و ابرستجان را "فیران بن ویسان" (پیران ویسه وزیر افراسیاب ) بنا کرده است. مردم این شهر قبل از فتح اسلام زردشتی بوده اند و 16 آتشکده داشته که مهم ترین آنها " آتشکده وره" بوده است.

مراکز دیدنی

 خانه عبدالعظیم
 روستای ساروق
 بقعه هفتاد و دوتن
 امامزاده عبدالله

شهر تفرش

این شهر قبلاُ به "طبرس" و "گبرش" معروف بود وب عدها به تفرش تبدیل شده است. یکی از بخشهای آن به نام فراهان پیشینه تاریخی جالب توجهی دارد. تفرش در شمال شهرستان اراک و فراهان دردشت کاملاُ مسطح قرار گرفته و قدمتی دیرینه دارد.

چنان‌که زمانی آتشکده آذر گشسب (یکی از سه آتشکده معروف ساسانیان ) در روستای فردجان فراهان قرار داشته و تال ماستر در نزدیک آن از مناطق سیزده گانه قباد ساسانی بوده است.

فراهان، زادگاه مردان نامور تاریخ ایران و شاعران معروف است که از آن جمله اند: فخر الافضل مولاناجلال الدین جعفر فراهانی ( شاعرعارف)، میرزا عیسی قائم مقام فراهانی (وزیرشاعر)، میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی (صدراعظم محمدشاه )، میرزا تقی خان فراهانی (امیرکبیر)، ادیب الممالک فراهانی (شاعر)، محمد حسین فراهانی (نویسنده و شاعر ).

مراکز دیدنی

 آرامگاه حسابی[ آشنایی با موزه دکتر حسابی]
 آب انبار بلور
 مناره مسجد6 ناو
 چشمه‌آب‌معدنی‌گراو
 غار عین‌هو
 مسجد تاریخی
 مسجد شش  ناو
 بقعه ابوالعلا 
 امامزاده ابوالقاسم 
 امامزاده احمد
 امامزاده قاسم
 امامزاده هادی
 امامزاده عاقب
 گنبد بی بی
 امامزاده محمد

شهرستان خمین

برای نخستین بار نام خمین (خمیهن) در کتاب هزارساله تاریخ پیامبران و شاهان آمده است. خمیهن مرکب از دوکلمه "خو" و "میهن" است که روی هم "جایگاه خوب یاسرزمین مقدس “ معنی می دهد.

مؤلف کتاب قم اعتقاد دارد که شهربانو نامی ( دختر موبدان ) در دوران قبل از اسلام این شهر را بنا کرده است . از تاریخ خمین در روزگارگذشته اطلاعی در دست نیست. از آثار قبل از اسلام آن میتوان به آثار قنوات و کاریزها و آتشکده معروف خمین اشاره کرد.

نام این شهر از 200 سال پیش به مرکز کمره اطلاق شده است، معروفیت خمین با نام رهبر راحل انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) ارتباط مستقیم دارد. این شهر محل زندگی کودکی و جوانی حضرت امام بوده و لذا خانه پدری ایشان به یک اثر تاریخی و مهم تبدیل شده است.

مراکز دیدنی

 بیت‌حضرت‌امام‌خمینی 
 عمارت‌سالارمحتشم 
 شبستان مسجد خمین
 امامزاده عبدالله 
 امام زاده یوجان
 امام زاده ابوطالب

شهرستان دلیجان

بنا به نوشته های تاریخی، ‌دلیجان پیشین شهری بسیار بزرگ با چهار دورازه در چهار طرف بودکه به دروازه های قلیان ،  آتشکده، شاه ولی و کاه گندم معروف بودند. گستردگی شهر قدیمی دلیجان را تا نزدیکی خورهه ذکر کرده اند.

مجموعه نشانه ها و آثار پیدا شده تاریخی نشان می‌دهد که دلیجان شهربزرگی بوده است. از جمله آثار پیدا شده می توان به سفالها ، خمره ها و آجرهای بسیار زیبا در جنوب دلیجان، اشاره کرد. دلیجان در سال 1358 به شهرستان تبدیل شد.

مراکز دیدنی

 قلعه برج خشتی
 روستای دودهک
 کاروانسرای‌ شاه‌عباسی
 آتشگاه نخلک
 غار نخجیر
 ناحیه دلیجان خمین
 منطقه‌حفاظت‌شده‌موته
 دریاچه سد پانزده خرداد

شهرستان ساوه

ساوه یکی از شهرها و مناطق باستانی بازمانده از دوره ساسانی است. تپه باستانی ساسانی آسیاباد(اسیرآباد) در مجاورت شهر، همچنین تپه ها و محوطه های تاریخی هریسان، خرم آباد،  آوه و امثالهم نشانگر قدمت این شهر می باشد.

ساوه در روزگار پارتیان با نام (سواکینه) یکی از منازل مهم میان راهی و در سده هفتم قبل ازمیلاد یکی از دژها و منازل سرزمین ماد به شمار می رفته است .از وضعیت ساوه در روزگار پیش از اسلام اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی از قرن دوم هجری به بعد در مورد این شهر اطلاعات و روایات مکتوب زیادی در دست است.

ورود حضرت معصومه (ع) به ساوه درراه سفر به خراسان و بیماری ایشان در ساوه نخستین رویدادی است که در تاریخ اوایل دوران اسلامی این شهر ذکر شده است . رونق و‌ آبادانی شهر ساوه در روزگار سلجوقیان به اوج خود رسید و ساوه به مرکز سران قبایل متحد سلجوقی که لقب اتابک داشتند ،  تبدیل شد.

از این روزگار تا دوره خوارزمشاهیان بسیاری از وزرای سلجوقی و خوارزمشاهی ساوجی بودند که هریک درزمان خود در آبادانی و ایجاد بناهای شهری آن کوشیدند. ساوه در جریان حمله مغول در قرن هفتم هجری صدمه و آسیب فراوان دید، مغولان شهر را ویران کردند و ساکنان آن را از دم تیغ گذراندند.

در دوران جانشینان هلاکو(ایلخانان) قسمت عمده ای از خرابی های هجوم مغول مجدداُ بازسازی شد. ساوه در دوران تیموریان و آق قویونلو از غارت های متعدد و رقابت های میان شاهزادگان آق قویونلو صدمه فراوانی دید. در دوران صفویه بلوکات ساوه یکی از قلمروهای استقرار ایلات وابسته به نهاد حکومت صفویه (قزلباش و شاهسون ها) گردید.

از این رو شهر ساوه روبه آبادانی مجدد نهاد و کاروانسراها، راهها، مساجد و بناهای متعدد احداث شد. با این حال خرابی های ناشی از هجوم و حمله تیموریان، جنگ ها وکشمکش های زمان آق قویونلوها به تمامی بازسازی نشد. در روزگار زندیه با احداث بنای معروف چهارسو، بازرگانی رونق گرفت. در دوره قاجاریه با پایتخت شدن تهران از اهمیت ساوه کاسته شد. هم اکنون ساوه یکی از شهرهای آباد استان مرکزی است.

مراکز دیدنی

 چهار سوق
 میل ساوه
 آب انبار ساوه
 قلعه آردمین 
 قلعه الویر 
 قلعه اسماعیلیه
 تپه آوه 
 تپه علیشار 
 روستای خورهه
 پل تاریخی سرخده [آشنایی با تاریخچه پل در ایران]
 سنگ‌نبشته‌خورهه
 جاذبه های طبیعی
 دریاچه‌سد‌غدیر
 غارآقداش

مراکز مذهبی

 مسجد جامع ساوه 
 مسجد میدان 
 امامزاده هارون
 امامزاده ابورضا
 امامزاده اسحاق
 امامزاده سلیمان
 امامزاده اسماعیل
 بقعه بی بی شرف
 بقعه پیرپیغمبر
 امامزاده عبدالله
 بوئین زهرا
 امامزاده حسن

شهرستان سربند (شاه زند)

شازند دهی بود که به آن "ادریس آباد" می گفتند و هم زمان با عبور راه آهن سراسری از کنار آن، شازند نامگذاری شد . در گذشته های دور، در نزدیکی ادریس آباد شهری به نام کرج ابودلف وجود داشته که جزو ایالات اصفهان بوده است. این شهر با هجوم های متعدد و به مرور زمان تخریب و ویران گشته و آثار آن در نزدیکی آستانه هنوز هم باقی مانده است.

مراکز دیدنی

 پیست اسکی پاکل 
 سرآب عباس آباد 
 سرآب اسکان
 غار شاه زند
 ناحیه ییلاقی سربند 
 تالاب عمارت 
 دریاچه سد هندودر
 رودخانه شراء[ آشنایی با رودخانه‌های ایران]

شهرستان محلات

محلات یکی از نقاط قدیمی کشور است که گویا از چهارمحله یا روستا همچون پیل پایان، ریوکان، زنجیردان،  و گوشه تشکیل شده است، به همین جهت نیز در اسناد بسیار قدیمی و کهن نامی از محلات آورده نشده است، ولی از نامهایی مانند انابار و سایرالبلوک سخن به میان آمده که منظور همین منطقه یا شهر محلات است.

محلات را از آن جهت سایرالبلوک گفته اند که برحسب نقشه آن زمان از بلوکات قم و کاشان نبوده است.به هرحال همان طورکه ازنام شهر پیداست محلات جمع محله است که منظور همان روستاهای مورد نظر می باشد. در زمان صفویه مبادلات تجاری شهرستان محلات عمدتاُ با اصفهان بود و در این دوره آلو، قالی، خوان و خوانچه نقاشی از محلات به اصفهان حمل و در کاروانسراها مبادله می‌شده است.

فتحعلی شاه محلات و سایرالبلوکات را در عوض مواجب دختر خود که همسر آقاخان محلاتی بود به ایشان واگذار کرده بود. این شهر در زمان قاجاریه پایگاه فرقه اسماعیلیه بود و هنوز هم برخی از اهالی و روستاهای جنوبی منطقه به این کیش گرایش دارند. در زمان حکومت رضا شاه در سال1316 هجری شمسی در تقسیمات جدید ایران تغییرات صورت گرفت و ناحیه قم که محلات نیز یکی از بخشهای آن بود به شهرستان جداگانه تبدیل شد.

مراکز دیدنی

 سدساسانی نیمور 
 مجسمه عمرو یا عمره
 ستون خورهه
 قلعه جمشیدی 
 قلعه‌آقاخانی محلاتی 
 قلعه خسروانی
 کاروانسرای دودهک 
 کاروانسرای جون آباد 
 پل دودهک
 پل باقرآباد
 معبد سلوکی خورهه 
 آتشکده آتشکوه 
 آتشکده میل میلونه
 آتشکده نیمور
 یخچال نیمور

جاذبه‌های طبیعی

 چشمه آبگرم محلات 
 چشمه شفا 
 چشمه سلیمانی
 چشمه حکیم
 رودخانه قم رود
 سرچشمه محلات
 غارآزادخان 
 غار شاه بلبل 
 غارسوراخ گاو
 غاریکه چاه
 ناحیه محلات
 روستای نیمور
 جنگل سرچشمه

اماکن مذهبی

 مسجد جامع محلات 
 مسجدجامع نیمور 
 امامزاده یحی
 امامزاده موسی 
 امامزاده اسماعیل
 امامزاده خورهه