بیان معنی فاتحة الکتاب

فاتحة الکتاب،یعنی گشاینده کتاب ربانی، زیرا که کتاب ربانی را، مبدأ و محل شروع، جز وی نیست و افتتاح مُصحَف بدوست و آغاز تعلیمِ نو رسیدگان مکتبِ تعلُّم از او.
در نماز، افتتاح قرائت از او کنند و اولْ مکتوب در لوح محفوظ، او بُوَد. بعضی فرموده‏اند که چون بدین سوره، باب فتوحِ مناجات آن بر حضرت سیدِ موجودات صلی‏الله‏علیه‏و‏آله مفتوح شد، او را بدین جهت فاتحه خوانند. و به حقیقت، این سوره گشاینده ابواب رحمت است بر وجوه احوالِ عباد، هم در تحصیل معاش و هم در کسب معارف معاد.
* * *
و بعضی برآنند که فتح به معنی نصرت است و استفتاح در لغت به معنی استنصار و طلب یاری باشد. پس معنای فاتحه، نصرت دهنده باشد مرقاریِ خود را و ظفر بخشنده بر اعادی و دشمنان صوری و معنوی، و مر او را سوره حمد و شُکر خوانند، و در این تسمیه، نظر به لفظ و معنی کنند، چون که مشتمل است به لفظ حمد و ثنای الهی و تعبّد در تصدیق اوامر و نواهی.
و جمهور علما برآنند که حمد از افراد شُکر است. و در اخبار، مسطور است که حمد، رأس شکر است و بدین جهت، فاتحه را سوره حمد و شکر گفته‏اند.

و امّ القرآن و امّ کتاب نیز گویند و «امّ» در لغت به معنی اصل است، و تسمیه مادر به امّ، جهت اصالت اوست در قبول نطفه که ماده وَلَد است. و مکه را «امّ القُری» از این جهت خوانند که گستردن زمین و بسط بساط آن از وی شده، همچنانکه خدای تعالی فرمود: «و بعد از آن، زمین را گستراند» (نازعات، 30) پس اصل، زمینِ وی باشد.
و گفته‏اند که خلاصه و مقصود از قرآن، چهار چیز است: الهیات و معادیات و نبوات و قدریّات. و آیات فاتحه بر این چهار رکن مشتمل است. آیه اول و ثانی دلالت بر الهیات دارد، و ثالث بر معادیات، و رابع بر قضا و قدر و نفی جبری و قَدَری، و بواقی آیات بر اثبات نبوات. و چون مقصد اعظم از قرآن، این مطالب اربعه است و فاتحه بر آن اشتمال دارد، او را «ام القرآن» گفتند.
و جمعی برآنند که مقصود از جمیع علوم، شناختن عِزِّ ربوبیت و ذِلِّ عبودیت است، و نصف اول سوره، بیان اوّلی است و نصف ثانی نشان ثانی. پس بدین جهت، او را اصل گویند.

و آورده‏اند که: فاتحه، «ام الکتاب» است، یعنی جمیع معانی مُصحَف و کتاب را در ضمن او نهاده‏اند و او را هفت آیه مختصر به ما فرستاده‏اند، و این هفت آیه، محتوی است مر جمیع آیات را و رجوعِ همه بدوست، چون صفات ثبوتیه الهی که متضمّن معانی جمیع صفت‏ها و مرجع همه به اوست.
و گفته‏اند: هر نوع تعظیمی که مر حضرت عزّت را در قرآن و سایر کتب سماوی مذکور شده، در سوره حمد مندَرَج است، چه آنچه از وجوه الوهیت و ربوبیت تواند بُوَد در «اللّه» و «ربّ» مندرج است؛ با تمام مخلوقات در عالمَین داخل است و جمیع اِنعامات و غفراتِ سیّئات را «رحمن» و «رحیم» شامل؛ سمات پادشاهی و تصرف مُلک و ملکوت از مالک معلوم است، و صفات قیامت و مواقف و حالاتِ آن از «یوم الدّین» مفهوم. «ایّاک نعبُد» جامع انواعِ طاعت و عبادت است؛ «ایاکَ نَستعینُ» مُستَجمَع اضافت توفیق و عصمتِ آنچه سالک را در طلب هدایت باید و عارف را در تعظیم شریعت به کار آید، در «اِهدِنا» معیّن است و آنچه در روش ایمان و پرورش صفتِ ایقان از دقایق کرامت و رقایق استقامت شاید، در «الصراطَ المُستَقیمَ» مُوَضَّح و مُبَیَّن؛ تمام انبیا و اولیا و اخیار و ابرار، از «صراطَ الّذینَ اَنعَمتَ عَلیهِم» بر حیطه فهم درآیند و همگی کفار و اشرار و اهل بدعت و ضلالت از «غیر المَغضوبِ عَلیهِم و لاَ الضّالّینَ» روی نماید و به سبب این جامعیت، فاتحه موسوم به ام الکتاب است.

دیگر از جمله اسامی او «سبع المثانی» است یعنی هفت آیه است که در نمازها، به سوره‏ای دیگر مُثنّی می‏گردد، یا آن که هفت آیه است که در نمازهای واجبی و مستحبی و حَضَری و سفری، دو بار خوانده می‏شود. و بعضی گفته‏اند که: هفت آیه است به اتفاق صحابه، و دوبار نازل شده، دفعه‏ای به مکه و دفعه‏ای به مدینه.

و نیز آورده‏اند که، در او هفت لفظ باشد که هر یک دو باره تکرار یافته: اللّه، الرحمن الرحیم، اِیّاک، صِراط، عَلَیهِم، غیر، و لفظ لا را نیز به جای غیر دانند.
و در تفسیری آمده که: هفت آیه مثنّی است بدان معنی که نصفی از این سوره، ثنای بنده است بر خداوند و نصفی دیگر عطای خداوند است بر بنده.
و آورده‏اند که، تمامی معانی سوره فاتحه به دو چیز باز می‏گردد:
«اَلحَمدُ لِلّهِ» حمدْ دو است: یکی بر صفات اله و یک بر نِعَم و آلای نامتناهی؛ یا یکی به واسطه و دیگری بدون واسطه.
«ربِّ العالَمین»، عالم دو است: یکی عالم فنا و یکی عالم بقا؛ یا یکی عالم عُلوی و دیگری عالَم سفلی.
«الرَّحمن الرَّحیم» رحمت دو است: یکی در دنیا و دیگری در عُقبی؛ یا یکی شامل همه خلقان و دیگری خاص به مؤمنان.
«مالِکِ یَومِ الدّین»، جزاست و جزا دواست، یکی بر وفا و یکی به رجا؛ یا یکی در رجعت صغری و دیگری در رجعت کُبری.
«ایّاکَ نَعبُدُ» عبادتْ دو است: یکی پوشیده و دیگری پیدا؛ یا یکی عبادت اُجَرا و بندگان و دیگری عبادت اَحرار و مخلصان.
«ایّاک نَستَعین» استعانتْ دو است، یکی بر آداب امر و دیگری بر تحمل قضایا، یکی استعانت در امور دنیا و دیگری طلب اعانت در یوم نشور و جزا.
«اِهدِنا» هدایتْ دو است: یکی ابتدای آن و دوم ثُبات بر آن؛ یا یکی هدایت صوری و دیگری هدایت معنوی.
«الصِّراط» راهْ دو است: یکی راه اهل سعادت و دوم طریق ارباب شقاوت، که اول راهْ منحنی و ثانی طریق مُستَوی است.
«المُستَقیمَ» مستقیمْ راه راست است و راه راست نیز دو است: یکی راه اصحاب شریعت و دیگری ارباب طریقت؛ یا یکی راه کوتاه و آبادان و دیگری راه دور و بیابان.
«اَنعَمتَ عَلَیهِم» سُعَدا اَند و ایشان دو فرقه‏اند: یکی انبیا و دیگری اولیا، یا یکی سیّد ابرار و دیگری اهل‏بیت آن بزرگوار.
«غَیرِ المَغضوبِ عَلَیهِم وَ لاَ الضّالّین» اشقیااَند، و ایشان نیز دو گروهند: یکی یهود و دیگری نصاری؛ یا یکی علمای معاندان و دیگری مقلّدانِ آن بی‏دینان.
و چون هر یک از اینها به دو قِسم انقسام یافته، بدین سبب سوره حمد را مثانی گویند.
بدان که علمای امامیه، حصر عدد آیات فاتحه را در سبعه کامله دانند و بسمله را آیتی از او شمُرَند و اکثر علمای عامّه، بسمله را آیتی از فاتحه ندانند و «صراط الّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم» را تا آخر، آیتی دانند.