روستای حاجی قوشان از توابع دهستان آق آباد، بخش مرکزی شهرستان گنبد کاووس در استان گلستان می باشد، که در موقعیت جغرافیایی 55 درجه و 22 دقیقه طول شرقی، 37 درجه و 26 دقیقه عرض شمالی قرار داشته، ارتفاع نسبی آن از سطح دریا 100 متر می باشد. این روستای جلگه ای در 28 کیلومتری شمال شرقی شهر گنبدکاووس واقع گردیده و رودخانه ی گرگان رود - رود دائمی استان گلستان با طول 253 کیلومتر، که از رشته کوه های قله بورون و گولو داغ با ارتفاع 800 متر سرچشمه گرفته و در روستای ماهی به دریای خزر می ریزد - از شرق آن عبور می کند و بر سرسبزی و زیبایی روستا می افزاید. (رودها و رودنامه ایران، 2/421- 423) آب و هوای آن معتدل مایل به گرم می باشد. (گیتاشناسی ایران، 3/417)
جمعیت و نیروی انسانی
شش آمار مختلف از جمعیت این آبادی در فاصله ی زمانی 1329 تا 1385 ه. ش وجود دارد، که به ترتیب عبارتند از:
1- سرتیپ علی رزم آرا: سکنه 235 نفر. (فرهنگ جغرافیایی ایران، استان دوم، شهریور ماه 1329، 3/99)
2- سرشماری 1335 ه.ش: 743 نفر، (376 مرد، 367 زن). (گزارش مشروح سرشماری گرگان، تیرماه 1338، ص 4؛ جغرافیا و جغرافیای تاریخی گرگان و دشت، 194)
3- سال 1365 ه.ش: 850 خانوار و 4500 نفر. (فرهنگ جغرافیایی آبادی های ایران، 17/43)
4- سرشماری آبان ماه 1375 ه.ش: در 440 واحد مسکونی این روستا 463 خانوار و 3152 نفر زندگی می کردند. (سرشماری نفوس و مسکن شهرستان گنبد کاووس در سال 1375)
5- سرشماری آبان ماه 1385 ه.ش: 820 خانوار و 3717 نفر (1797 مرد، 1920 زن). (سایت رسمی درگاه ملی ایران)
6- در سایت های محلی اینترنتی: 4200 نفر. (روزنامه همشهری، 15/2/1386).
منحنی تغییرات جمعیتی این دهکده بیانگر افزایش جمعیت قابل توجه و احتمال ارتقاء سیاسی آن از روستا به شهرک یا شهر در هفت سال آینده است. سواد از 1260 نفر جمعیت 6 ساله و بیشتر آن در سال 1375 ه.ش. (1291 مرد، 1329 زن) 1745 نفر ( 935 مرد، 810 زن) باسواد هستند، یعنی 66/60 % از نعمت سواد برخوردار بوده اند و 33/40% بقیه که 857 نفر (356 مرد، 130 زن) می باشند، بی سواد بودند. از 3323 نفز جمعیت 6 ساله و بیشتر آن در سال 1385 ه.ش. 2627 نفر (1337 مرد، 1290 زن) با سواد و 696 نفر (260 مرد، 436 زن) بی سواد هستند، یعنی نرخ با سوادی به 79/60% افزایش یافته است.
اشتغال
از 2212 نفر (1079 مرد، 1133 زن) جمعیت 10 ساله و بیشتر آن در سال 1375 ه.ش. 800 نفر (670 مرد، 130 زن) شاغل بوده اند، یعنی نرخ اشتغال در آن 36/17% می باشد.
مذهب و قومیت
تمامی اهالی این روستا از طایفه یموت ایل ترکمن بوده و همگی اهل تسنن (مذهب حنفی) می باشند.
وجه تسمیه (اتیمولوژی)
نام روستا در منابع و اسناد و مدارک و گزارش های گوناگون به چند شکل نوشته شده است:
1- حاجی قوشن (جغرافیا و جغرافیای تاریخی گرگان و دشت، 194)
2- حاجی قوشان
3- حاجی قوش. (گزارش مشروح سرشماری، 4)
4- آجی قوشان. (تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن ها، 249)
5- حاجی قومش. (اطلس گیتاشناسی استان های ایران، 168)
6- هاجی قوشن
7- حاجی قوشن دراز
8- هاجی قوش
9- حاجی قوش. (سایت های ترکمنی)
10- حاجی قاوشان. (قولی اف)
این نام های جغرافیایی ترکی – ترکمنی بوده و ترکیبی از دو بن واژه حاجی/ هاجی + قوشان/قوش/قاوشان/قومش می باشد.
جزء نخست آن بی شک نمی تواند آجی (به معنای تلخ) باشد و به دلیل کثرت روستاهای ترک یا ترکمن نشین که با این کلمه - حاجی- آغاز می گردند، می توان به ضرس قاطع ادعا کرد بخش اول این واژه «حاجی» است.
در ایران افزون بر 287 روستا وجود دارد که همگی بخش نخست آنها حاجی بوده و در استان گلستان از این نمونه بسیار دیده می شود، از جمله:
1- حاجی گلدی، 2- غفار حاجی، 3- پیخی حاجی، 4- صفر حاجی، 5- آنه حاجی، 6- اورکت حاجی، 7- حاجی لر، 8- حاجی آباد، 9- عوض حاجی، 10- حاجی قلیچ، 11- حاجی بلخان، 12- حاجی لر قلعه، 13- پلی حاجی، 14- ارتق حاجی، 15- قول حاجی، 16- حاجی تاجی، 17- حاجی حسن، 18- حاجی اللهیار، 19- حاجی بیک (علیا و سفلی)، 20- حاجی نظر، 21- حاجی نبی گل و ....
آبادی هایی که بخش از نام واژه ی آنها را بن واژه «قوش» تشکیل می دهد، کم نیستند:
1- قوش کرپی، 2- چای قوشان (بزرگ و کوچک)، 3- قوشجان آباد، 4- قوشه سو، 5- قوشه تپه، 6- قوش آغل، 7- قوشا بلاغ، 8- قوشاجا، 9- قوشا قلو، 10- قوش بلاغ، 11- قوشجه، 12- قوش چا کر، 13- قوشخانه، 14- قوش قیه سی، 15- قوشه بلاغ، 16- قوشه جه و ...
درباره ی معنای قوشان، چند احتمال وجود دارد:
1- این نام برگرفته از نام قوش، پرنده شکاری اخذ شده باشد و حاجی قوشان یا حاجی قوش، نام کسی بوده است یا شکارچی و یا تربیت کننده این حیوان بوده است. اسطوره شناسان آسیای مرکزی احتمال اینکه «قوش» توتم ترکمن های منطقه بوده، دور از ذهن نمی دانند.
2- قوشان یا قوشن، همان قشون یا قوشون (واژه ی ترکی) است (فرهنگ فارسی معین، 2/1878) و از یک سردار یا ساخلو یا مقام نظامی ایلی یا دولتی در این مکان حکایت می کند.
3- قوشان تغییر یافته ی واژه ی تاریخی و باستانی «کوشان» است و به دلیل حضور این قوم از روزگاران باستان در شمال شرقی ایران، این فرضیه که نام های جغرافیایی قوچان خراسان و قوشان در گلستان در اصل کوشان بوده باشد، با مستندات تاریخی و زبان شناسی سازگاری بیشتری دارد.
4- واژه قوش در زبان مادی به معنای اسب پیشانی سفید و مسابقه اسب دوانی است (فرهنگ کردی بورکه ای، 847) و به دلیل قدمت مسابقات اسب دوانی در مناطق ترکمن نشین، این احتمال نیز قابل بررسی زبان شناسی می باشد.
5- در ترکی کلمه قوشان به معنی سراینده و قوشان به معنی شعر است و عده ای قوشان را هم ریشه با قوسان/ اوسان/ اوزان، که معنای سراینده و خواننده را دارد، دانسته و قوشان را مترادف با کلمه ی سراینده و قوشار را با شاعر یکی می دانند.
تاریخ و آثار تاریخی
به دلیل واقع شدن روستا در شرق دریای تمدن ساز خزر و سابقه ی حضور تمدن آسیای مرکزی در آن، آثاری از عصر آهن تا دوره های تاریخی هخامنشی و اشکانی و ساسانی - که تا پایان صفویه را نیز در بر می گیرد- در اطراف آبادی دیده شده است. چهار بنای تاریخی حاجی قوشان که تا کنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، عبارتند از:
1- تپه قره گرگ (به معنای گرگ سیاه)
این تپه در 2 کیلومتری جنوب روستا و در ضلع جنوبی گرگان رود و بر روی تپه ماهورهایی به نام قزل قایه واقع شده است، 10 در 160 متر مساحت و 15 متر ارتفاع داشته و به شکل بیضی است. قطعات شکسته ی سفال و آجر به وفور در آن دیده شده و باستان شناسان آن را متعلق به عصر آهن تا دوره ی تاریخی دانسته اند. ظروف غیر منقوش به دو رنگ خاکستری- سیاه و نخودی مشخصه ی عصر آهن است. (ایران در عصر آهن، 46)
این تپه ی باستانی به شماره 2719 در مورخه 22 تیر ماه 1379 ه.ش در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
2- قولی تپه
این تپه چهارگوش بوده و 400 متر طول و 250 متر عرض و 5 متر ارتفاع داشته و به آن قره قویلی یا قری جویلی هم می گویند و در یک و نیم کیلومتری دهکده قرار گرفته است. تپه به صورت قلعه ای نسبتا وسیع، با چند برجستگی کوچک و بزرگ که در پیرامون آن خندقی هم به چشم می خورد، بوده و آثار سفال های خاکستری و قرمز رنگ ظریف آن مربوط به عصر آهن و تاریخی و اواسط دوره اسلامی است. مردم محل این تپه را «قولی بابا» نامیده و بر این باورند که مختومقلی در اینجا به دنیا آمده است. آجرهایی به ابعاد 10 در 4 در 40 سانتی متر در آن مشاهده شده است. تپه در 25 اسفند ماه 1379 ه.ش به شماره 3649 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
3- تپه گوگجه
در سه کیلومتری روستا و در میان کشتزار واقع شده و 200 متر طول و 100 متر عرض و 6 متر ارتفاع داشته و نسبتا مرتفع بوده و در جهت شرقی- غربی است. آثاری از سفالینه های قرمز و خاکستری رنگ عصر آهن و دوره تاریخی و هخامنشی در آن دیده شده و آن را از دیگر بناهای باستانی استان گلستان متمایز می سازد. تپه به شماره 3651 در تاریخ 25 اسفند ماه 1379 ه.ش در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده است.
4- محوطه و تپه مرجانی
این تپه مربوط به پیش از تاریخ بوده، قدمت آن به هزاره های پنجم تا اول پیش از میلاد نسبت داده می شود و در یک کیلومتری شمال غربی روستا قرار دارد. تپه بیضی شکل بوده و 200 متر طول و 100 متر عرض و 2 متر ارتفاع دارد. سفال های منقوش قرمز رنگ آن از نوع سفال چشمه علی و سفالینه های خاکستری و قرمز ظریف تاریخی آن، نشان از استقرار منطقه ای آباد در دوران های نخستین استقرار انسان در پیرامون دریای خزر دارد. این تپه نیز مانند سه تپه ی دیگر، بر اثر دستبرد قاچاقچیان و دخل و تصرف روستاییان آسیب بسیار دیده است. این بنای باستانی با شماره 3657 در تاریخ 25 اسفند ما9 1379 ه.ش در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
5- قزل آلان یا مار سرخ
که طولانی ترین اثر معماری ایران باستان و پس از دیوار چین، دومین دیوار بزرگ قاره ی آسیا محسوب می شود و با 300 کیلومتر طول، در دشت گرگان و گنبد کاووس قرار دارد و به نام های سد سکندر، سد انوشیروان، سد فیروز شهرت داشته، بخشی از آن در مزارع اطراف روستای حاجی قوشان دیده می شود. این اثر منحصر به فرد تاریخی دوره ساسانی به شماره 2345 در مورخه 29 تیر ماه 1378 ه.ش در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده و به زودی در فهرست میراث جهانی نیز ثبت خواهد شد.
زادگاه مختومقلی فراغی
مختومقلی (مخدوم قلی) فراغی، بنیانگذار ادبیات نوین و کلاسیک ترکمن، از ترکمن های گوگلان و یموت در سال 1146 یا 1147 یا 1153 هجری قمری/ 1112 هجری شمسی/ 1733 میلادی چشم به جهان گشود. درباره ی محل تولد وی چند فرضیه وجود دارد:
1- سید علی میرنیا معتقد است که محل زندگی نیاکان مختومقلی در گرکر جرگلان بوده و بعدا به دشت اتک شهرستان درگز انتقال یافته اند. مختومقلی در 1112 ه.ش در اتک زاده شده و پرورش یافته است، چنان که خود شاعر در قطعه شعری که با مطلع « دوستلارا دوستیم، هر یاندا جاندان سویگلی دور / جان کبی پنهان جهاندا، عالمه هم بلگیلی دور» آغاز می شود در آخر می سراید: «بیلماین سورانلاره دینگ، غریب آدیمیزی آمیدینگ / اصلیم گرکز یوردیم اتک آدیمدا مخدوم قلی دور» یعنی « به آنهایی که از هویت من سوال می کنند، بگویید اصلیت من گرکز است و موطنم اتک و نامم مخدومقلی است.» (ایلات و طوایف درگز، 2/202 – 203 ؛ ترکمن های ایران، 355)
2- برخی نیز ناحیه « گینگ جای » یا « گینگ چای » در شهرستان مراه تپه را زادگاه وی می دانند.
3- گاهی نیز گرکز در بخش جرگلان بجنورد، مرکز استان خراسان شمالی، به عنوان مسقط الراس وی شمرده می گردد.
4- امین گلی مکانی به نام «دره کور قوجا» را زادگاه وی دانسته است. (تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن ها، 305)
5- حمیده محمد نیازی در رمان خود به نام مختومقلی بدون هیچ سند و مدرکی «قولی دفه آجی قوشان» را پیشنهاد می نماید. با توجه به اعتقاد راسخ اهالی متدین حاجی قوشان و وجود آثار کلبه محل تولد مختومقلی فراغی و تپه باستانی قولی بابا و اسناد قاجار، این احتمال که حاجی قوشان زادگاه وی باشد، پیش از دیگر فرضیه ها، به حقیقت نزدیک تر می باشد. البته شایان ذکر است که مختومقلی فراغی در سال 1193 یا 1198 ه.ق / 1176 ه.ش / 1790 میلادی در «چشمه آباساری» دار فانی را وداع گفته و در روستای آق توقای از توابع شهرستان مراوه تپه به خاک سپرده شد و آرمگاهش به عنوان مهمترین زیارتگاه ترکمن های جهان محسوب می گردد.
