آب انبارها و قنات های معروف استان تهران

آب انبار سید اسماعیل

این بنا در محدوده بازار تهران و محله سید اسماعیل واقع شده و بنای کنونی آن از آثار دوره قاجاریه است. این بنا توسط بیگلربیگی وقت تهران «حاج عیسی» وزیر و یا به روایتی «میرزا موسی» در سال 1262 هـ. ق ساخته شد.

آب انبار سید اسماعیل و بناهای وابسته به آن به هنگام آبادانی بیش از هزار متر مربع مساحت داشت که امروزه به جز محوطه مخزن آن بقیه بنا از جمله راه پله و پاشیر از بین رفته است. مخزن بسیار بزرگ آب انبار از نمونه های جالب توجه آب انبار سازی و در نوع خود منحصر به فرد است.

راه پله ، از کوچه سید اسماعیل 43 پله با پاگردهای متعدد داشت و محوطه پاشیر به ابعاد 12 متر مربع ، دارای سه شیر بزرگ بود که در زیر هر یک چاله ای به ابعاد تقریبی یک متر مربع وجود داشت. بر روی آب انبار، کاروانسرا ، بارانداز و همچنین بادگیرها و روزنه های مربوط به مخزن آب انبار قرار گرفته بود. مخزن آب انبار سید اسماعیل در دوره اخیر به قهوه خانه و رستوران تبدیل شده است .

آب انبار علی آباد

این آب انبار در روستای علی آباد باغ خواص از توابع شهرستان ورامین ، در شرق یخچال علی آباد قرار دارد. ورودی این آب انبار که با مصالح آجر و گل رس شکل گرفته ، در سمت شرق قرار دارد و دارای طاق هلالی است. ارتفاع سقف تا کف حدود 70/4 متر است و پس از آن به اتاقی به ابعاد 6×4 متر منتهی می شود. یک ردیف پله از این اتاق تا کف آب انبار ادامه می یابد. آب انبار علی آباد تا اواخر دوره قاجاریه مورد استفاده بود.

آب انبار حصار گلی

در شرق جاده پیشوا به مبارکیه در دو کیلومتری شرق جاده اصلی ، روستایی به نام حصار گلی قرار دارد. آب انبار حصارگلی در داخل روستایی واقع است و 27 کیلومتر با ورامین فاصله دارد . این اثر تاریخی که تا اواخر دوره قاجاریه مورد بهره برداری قرار می گرفت ، تمامی از آجر و ملات گچ شکل گرفته و راه دسترسی به مخزن آب از یک ردیف پلکان آجری امکان پذیر است.

آب انبار معیـّر و آب انبار سنگلج از دیگر آب انبارهای مشهور تهران است که آثاری از آنها باقی مانده است. از دیگر آب انبارها می توان به آب انبار آقا بهرام ، آب انبار سید عبدالله دزفولی ، آب انبار امامزاده یحیی ، آب انبار بازارچه نو ، آب انبار صاحب دیوان ، آب انبار حاج علی ، آب انبار رضاقلی خان ، آب انبار حاج محمد کریم و ... اشاره نمود.

یخچال ها

یخچال حصارک کوچک

این یخچال که کاملاً سالم مانده در ابتدای ورودی روستای حصار کوچک در جنوب جاده آسفالته و در جنوب شرقی شهرستان ورامین واقع شده و با شهر ورامین حدود 17 کیلومتر فاصله دارد. ورودی یخچال در جهت شمال قرار دارد و دارای طاق هلالی است. در جهت غربی و شرقی نیز دریچه های کوچکی وجود دارد که احتمالاً از طریق آن ها ، یخ های جمع آوری شده را به درون یخچال می ریختند . در حال حاضر از این یخچال استفاده نمی شود و تا آنجا که اهالی به یاد دارند در حدود 40 تا 50 سال قبل مورد استفاده بود.

این یخچال از نظر فرم و عملکرد با یخچال روستای جعفرآباد جنگل ، قابل مقایسه است. از آنجا که بخشی از دیوار یخچال با مصالح خشت و گل شکل گرفته ، مشخص می شود که در دوره های بعد مرمت و بازسازی شده و در جریان بازسازی ، آجر به کار رفته است.

یخچال علی آباد

در روستای علی آباد ورامین ، مجموعه ای از تأسیسات تاریخی وجود دارد . علاوه بر آب انبار ، این مجموعه شامل یخچال و دیوار برای آب بستن پشت آن ، یخ بستن و سپس انتقال یخ به درون یخچال است.

یخچال از اتاقی با پلان دایره و مصالح آجر و خشت و گل تشکیل شده که قسمت فوقانی آن کاملاً فرو ریخته است. راه ارتباطی به مخزن یخچال به وسیله یک سری پله که در اتاقی با ابعاد تقریبی 4×4 متر در انتهای آب انبار قرار دارد ، امکان پذیر است.

در شمال آب انبار ، پای دیواری به ارتفاع 5 متر ، گودبرداری شده تا آب های سطحی در زمستان به صورت یخ به یخچال منتقل شود.

قنات ها

قنات سازی از ابداعات ایرانیان است و طبق شواهد تاریخی نخستین قنات ها در ایران احداث شده اند.

تهران قدیم به وسیله بیش از 80 رشته قنات خصوصی وقفی مشروب می شد.

مهم ترین قنات های شهر تهران که تا قبل از لوله کشی آب دایر بودند عبارت اند از :

الهیه ، باغشاه ( ناصریه ) ، بهاء الملک و ناصرالملک ، بهارستان ، سفارت شوروی ، شاهک ، بریانک ، پامنار ، رحمت آباد ، جلالیه ، سفارت انگلیس ، کریم آباد ، صدقیه ، شاه ، نظامیه ، علاءالدوله ، حاج علی رضا ، مهرگرد ، مبارک آباد و مخلص آباد ، مهدی آباد ( سفارت آمریکا) صفرآباد و جمشیدآباد ، مخصوص ، شهاب الملک ، نجف آباد ، سردار، کوثریه ( فرمانفرما ) اکبرآباد ، یوسف آباد و بهجت آباد ، کرج امین الملکی .

مهم ترین قنات ها ، قنات شاه بود که به دستور ناصرالدین شاه حفر و آماده شد طی وقف نامه ای که موجود است و در سال 1273 هـ . ق تنظیم شده شاه آن را وقف عام نمود. آب این قنات که بسیار گوارا بود تا آغاز دهه 1330 شمسی و اتمام لوله کشی آب تهران ، مورد استفاده اهالی تهران بود.

ادامه دارد ...

در قسمت بعد به معرفی حمام های معروف و تاریخی استان تهران می پردازیم.