كوه خواجه بزرگترین بناى خشتى در كویر تاریك

سرزمین سیستان در كنار رود هیرمند یكى از مناطق تاریخى ایران به شمار مى آید كه آثار و شواهد تمدن هاى بسیارى را در خود جاى داده است. تمدن هایى كه به واسطه وجود رود هیرمند و دریاچه هامون در این منطقه شكل گرفته اند و بعضا داراى قدمتى پنج هزار ساله هستند. شهر زابل نیز در منطقه سیستان از شهرهاى قدیمى این سرزمین به حساب مى آید كه آثار تاریخى ارزشمندى را در خود جاى داده است. بناهایى كه بیان گر دوره هاى تاریخى متفاوتى هستند. نام قدیمى شهر زابل را زرنك مى نامیدند. یكى از باارزش ترین و قدیمى ترین آثار تاریخى سرزمین سیستان كوه خواجه است.

كوه خواجه، تنها عارضه طبیعى در دشت سیستان است و در ۳۰ كیلومترى جنوب غربى شهرزابل قرار دارد. این كوه ذوزنقه اى شكل از سنگ هاى بازالت سیاه رنگ تشكیل شده مانند جزیره اى در میان دریاچه هامون قرار دارد. بر روى این كوه مى توان آثار بناهاى باستانى مربوط به دوره هاى تاریخى متفاوت را مشاهده كرد. یكى از مهم ترین و شاخص ترین بناهاى تاریخى این محل ، آتشكده اى است قدیمى كه زمان ساخت آن به سده یكم پس از میلاد باز مى گردد. آتشكده مذكور داراى یك تالار مركزى در وسط و راهروهایى در اطراف است كه در نهایت به ورودى اصلى آن در جلو ختم مى گردد و مطابق با سبك چهارتاقى هاى آن دوره ساخته شده است. ویرانه هایى نیز در اطراف آن وجود دارد كه مربوط به دوره هاى اشكانى و ساسانى است. كوه خواجه قلعه اى عظیم و دژ شهرى منحصر به فرد از دوره اشكانیان و ساسانیان است. این اثر بزرگ به تخت جمشید خشت و گل شهرت دارد و تنها نمونه دژ شهرهاى اشكانى باقى مانده در ایران است. یكى دیگر از بناهاى تاریخى شاخص در كوه خواجه ، كاخى است مربوط به دوره ساسانیان كه جلوه هاى معمارى بدیعى را مى توان در آن مشاهده كرد.

این كاخ شامل عمارتى است كه در جلوى آن حیاطى با منظره اى بسیار بدیع و زیبا كه چشم هر بیننده اى را خیره مى سازد قرار گرفته است. همچنین در بخش جنوبى این تپه معبدى خشتى مربوط به دوره هاى قبل از اسلام قرار گرفته است. این معبد كه كرچك چهل گنجه نام دارد بنابر عقیده برخى ، همردیف بناهاى قلعه دختر شمرده مى شود.

از دیگر بناهاى باستانى مربوط به دوره هاى پس از اسلام مى توان به مقبره خواجه مهدى بن محمد بن خلیفه اشاره كرد كه در كنار زیارت گاه هاى خواجه قلتان و پیر گندم بریان قرار دارد و سایر آثار باستانى موجود بر روى تپه مربوط به قوم سكاها مى باشد.

.سرزمین سیستان با تاریخ چندین هزار ساله خود به عنوان نگینى درخشان در تاریكى كویر مطرح است اما چرخ آثار باستانى و توسعه گردشگرى این منطقه به علتهاى مختلف لنگ مى زند. فراوانى آثار باستانى و تاریخى سیستان به اندازه اى است كه بسیارى از دانشمندان و كارشناسان ایرانى و خارجى از آن به عنوان «سرزمین آفتاب» یاد كرده و سیستان را بهشت باستانشناسان معرفى كرده اند. نبود فضاى اقامتى و رفاهى در حاشیه كوه خواجه براى اسكان گردشگران این منطقه و فقدان مراكز پذیرایى و تجارتى و نبود امكانات اولیه بهداشتى در كنار این اثر تاریخى باعث مهجور ماندن و ناشناخته شدن كوه خواجه شده است.

وجود تاریكى مطلق در محیط اطراف كوه خواجه در شب و نبود اطمینان از امنیت شبانه براى عبور و مرور در اطراف این اثر از جمله مهمترین مشكلات دیگر پیش روى مشتاقان گردشگران است.