گشت و گذاری در استان قم

استان قم براساس آخرین تقسیمات كشوری دارای یك شهرستان ( قم) ، چهاربخش ، نه دهستان و 292 روستا وسه شهر با نام های  قم ، كهك وجعفریه است .

1- بخش مركزی :

این بخش وسیع ترین و پرجمعیت ترین بخش شهرستان قم است . بخش مركزی ، شامل شهرقم وسه دهستان قمرود ، قنوات و راهجرد است . بیشترین تعداد آبادی های استان نیز دراین بخش قرار دارد.

برخی مراكز زیارتی ودیدنی : آستانه حضرت معصومه (س) و موزه آن ، مسجد صاحب الزمان (ع) در جمكران ، مسجد جامع قم ، امامزاده شاه احمد قاسم ( ع) ، امامزاده سید سربخش (ع) ، مقابر باغ گنبد سبز، چهل اختران ، منزل حضرت امام خمینی (ره) ، تیمچه ی بزرگ و بازار قم ، شاهزاده حمزه (ع) ، دریاچه ی نمك ، دربهشت ، امامزاده شاه ابراهیم ( ع) ، امامزاده سیدعلی (ع) ، امامزاده ناصر (ع) ،امامزاده معصوم (ع) ، امامزاده جمال (ع) ، امامزاده علی بن جعفر (ع) ، چهار امامزاده ، مزار میرزای قمی ، مزار زكریا بن آدم ، مسجد جامع ، مسجد كوه خضر ، پنج امامزاده و سرو پانصد ساله ی محوطه آن، امامزاده طیب و طاهر (ع) ، شش امامزاده ، پارك ملی كویر، خانه ی حاج قلی خان ، خانه جهانگیر خان ، مدرسه غیاثیه ، حمام حاج عسگرخان ، خانه ی زند ، آرامگاه پروین اعتصامی ، پارك بازی هفتاد و دو تن ، پارك بازی سالاریه ، قلعه سنگی قمرود و...

2 - بخش كهك :

این بخش درجنوب استان قم قرار دارد و مركز آن شهركهك است. این بخش از نظر جمعیت بعد از بخش مركزی و در مكان دوم قرار دارد. بخش كهك از دهستان های كهك ، نیزار و فردو تشكیل شده است .

برخی مراكز زیارتی ودیدنی

امامزاده معصومه (س) كه به زینت خاتون نیز شهرت دارد. خانه ی ملاصدرا ، امامزاده اسماعیل (ع) ، امامزاده عبدالله (ع) ، امامزاده هادی (ع) ، امامزاده ابراهیم (ع) ، امامزاده غایب ( ع) ، امامزاده طاهر (ع) ، روستای ییلاقی وشنوه ، شهر  كهك و...

3- بخش خلجستان :

در غرب استان قم قرار دارد و مركز آن شهر دستجرد است . بخش خلجستان شامل دو دهستان قاهان و دستجرد است.

برخی مراكز زیارتی ودیدنی : امامزاده هادی (ع) ، امامزاده ام سلمه و ام كلمه (س) ، امامزاده زكریا (ع) ، امامزاده عبدالله ( ع) ، روستای ییلاقی نایه ، روستای جمیزقان و...

2- بخش جعفرآباد: درشمال غربی استان قم قرار دارد و مركز آن شهر جعفریه و دارای یك دهستان به نام جعفرآباد است.

آثار تاریخی

این استان با توجه به پیشینه تاریخی پیش از اسلام و معماری غنی دوران اسلامی دارای بناها ، محوطه ها وتپه های تاریخی متعددی است كه با توجه به بررسی های به عمل آمده ، 330 اثر از این مجموعه آثار ، شامل مقبره های متبركه ، مساجد ، مدارس تاریخی ، كاروانسراها ، قلعه ها ، میل ها و مناره ها ، آب انبارها ، تپه های باستانی و ... مورد شناسایی قرار گرفته وازاین تعداد 115 اثر در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.

زیارتگاه ها

علاوه بر مرقد مطهر حضرت معصومه (س) تعداد دیگری از فرزندان ائمه ی معصومین نیز دراین استان آرمیده اند. براساس اسناد موجود در اداره ی كل اوقاف ، تعداد 100 بقعه دراین استان شناسایی شده كه در برخی از بُقاع ، دو امامزاده  و چهارامامزاده و در یك مورد حتی چهل امامزاده مدفونند. شواهد و اسناد موجود به وجود 270 امامزاده شناسایی شده گواهی می دهد. درذیل به چند نمونه كه آثاری از معماری گذشته در آنها مشهود است ، اشاره می شود.

آستان مقدس حضرت معصومه (س)

معماری بارگاه نورانی حضرت فاطمه معصومه(س) به نیمه دوم سده دوم هـ . ق باز می گردد . به استناد كتب تاریخی ، این بنا همچنان پابرجا بود تا این كه در میانه ی سده ی پنجم ه . ق ( 429 – 465 هـ . ق) توسط امیر ابوالفضل عراقی از رجال دوره طغرل اول سلجوقی تجدید بنا شد. با آغاز سده دهم هـ . ق و شروع فرمانروایی سلسله صفوی ، آستانه قم بیشتر مورد توجه قرار گرفت . درعصر قاجار، فتحعلی شاه به قم و آستانه مقدسه توجهی خاص مبذول داشت ، چنان كه تزیینات كنونی به همراه رواق ها  و بیوتا ت فعلی اغلب متعلق به آن عهد  است.

گنبد حرم مطهر

اولین گنبدی كه پس ازسایبان حصیری " موسی بن خزرج " بر فراز تربت پاك فاطمه معصومه (س) بنا شد ، قبه ای برجی شكل بود كه به همت حضرت زینب دختر امام جواد (ع) از مصالح آجر و سنگ و گچ دراواسط قرن سوم هـ .ق ساخته شد .

به مرور زمان و پس  از دفن بعضی از بانوان علوی درجوار فاطمه معصومه (س) ، دوگنبد دیگر در كنار گنبد اول ساخته شد. این سه گنبد تا سال 447 هـ . ق برقرار بودند تا این كه درهمان سال " میر ابوالفضل عراقی " وزیر طغرل به تشویق مرحوم شیخ طوسی (ره ) به جای آن سه گنبد ، گنبد مرتفعی را آراسته به نقش ها ی رنگ آمیزی و تزیینات آجری و كاشی بدون ایوان و حجره ها بنا نهادند ، كه شامل تمام قبور سادات و آن بانوان می شد.

درسال 925هـ . ق همین گنبد به همت " شاه بیگی بیگم " دختر شاه اسماعیل ، تجدید بنا و سطح خارجی گنبد با كاشی های معرق آراسته گردید وایوان رفیع با دو مناره در صحن عتیق ساخته شد . درسال 1218 هـ . ق هم زمان با سلطنت فتحعلی شاه ، گنبد مطهر با خشت های طلایی تزیین شد كه تا سال 1379 شمسی باقی ماند.

درسال 1380 به علت تخریب وضع ظاهری گنبد وبرای جلوگیری ازوارد شدن صدمات دیگر به ساختمان گنبد به همت تولیت آستانه مقدسه حضرت آیت الله مسعودی خمینی ، اقدام به بازسازی و تعمیرات اساسی گنبد حرم مطهر شد و به این جهت خشت های طلایی سابق جمع آوری شد. این طرحِ گسترده در حال حاضر با هزینه ای بالغ بر 25 میلیارد ریال در حال انجام است.

مرقد مطهر حضرت (س)

در سال 605 ه . ق " امیر مظفر احمد بن اسماعیل " بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ ترین استاد كاشی ساز آن زمان " محمد بن ابی طاهر كاشی قمی " را به كارِ ساخت و پرداخت كاشی های متنوع مرقد واداشت. او به مدت 8 سال به این كار مشغول بود تا سرانجام در سال 613 ه . ق كاشی های مرقد ، آماده و كار گذاشته شد. اخیراً در سال 1377 شمسی ، مرقد مطهر به شكل جدیدی كه آمیخته ای از كاشی و سنگ است ، تجدید بنا شد و همچنین دیواره های داخلی با سنگ مرمر سبز آراسته گردید.

ضریح مطهر

در سال 965 هـ . ق  به دستور شاه تهماسب صفوی ، درچهار طرف مرقد، ضریح آجری ، آراسته به كاشی ها ی هفت رنگ و كتیبه های معرق بنا شد كه دراطراف آن منافذی باز وجود داشت تا هم مرقد دیده شود  و هم زایران نذورات خود را داخل ضریح بریزند.

بعد از چند سال ضریحی از فولاد سفید و شفاف در روی ضریح آجری قرار داده شد. درسال 1230 هـ .ق فتحعلی شاه همان ضریح را نقره پوش كرد. این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال 1280 هـ. ق  ضریحی كه از نقره ضریح سابق و نقره های موجود در خزانه ساخته شده بود، به جای آن نصب گردید.

این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا واصلاح شد و سال های متمادی روی مرقد حضرت باقی بود تا این كه درسال 1368 هـ .ق برابر با سال 1348 شمسی ، به دستور تولیت آن زمان ، شكل ضریح  را تغییر دادند و ضریحی با ظرایف و شاهكارهای هنری  ویژه به جای آن نصب نمودند. این ضریح كه طی سالیان گذشته همچنان برفراز تربت نورانی حضرت موجود بوده است ، در اسفند ماه 1380 شمسی ، مورد اصلاحات و تعمیرات اساسی قرار گرفت و مرمت های ضروری انجام شد.

ایوان های حرم مطهر

ایوان طلا : ایوان طلا و دو ایوان كوچك تر كنار آن كه درشمال روضه مقدسه واقعند، درسال 925 هـ .ق هنگام تجدید بنای  گنبد و احداث صحن عتیق و گلدسته های آن ساخته شد. بر فراز این ایوان كتیبه ای به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی ، گرداگرد ایوان دیده می شود كه متن آن را حدیث نورانی " الا ومن مات علی حب آل محمد مات شهید ا..." تشكیل می دهد.

پس از این كتیبه ، بدنه ایوان تا دومتر ، آراسته به كاشی های معرق است و بعد  از آن كتیبه سراسر ی دیگری به چشم می خورد و بالای آن مقرنس های سقف ایوان با خشت های طلا پوشیده شده است.

دو ایوان كوتاه تر در دو طرف ایوان طلا قراردارد كه به كاشی های معرق آراسته شده است .

ایوان آینه

درجانب شرق حرم مطهر نیز ایوانی مرتفع قرار دارد كه به خاطرآینه كاری آن ، به ایوان " آینه " معروف است . پایین دیوار آن به بلندی بیش از یك متر سنگ مرمر به كار رفته و هر بدنه ی آن با یك قطعه سنگ آراسته شده واز بالای آنها بدنه ی ایوان تا سقف ، آینه كاری شده است . در كمربند ایوان ، كتیبه ای سراسری از سنگ مرمر وجود دارد كه به خط ثلث آیه شریفه " الله نور السموات والارض ..." برآن نقش بسته است .

میان ایوان ورواق شرقی حرم ، ایوانچه ای است كه مانند ایوان اصلی با آینه كاری تزیین شده و بر سر درآن حدیث شریف " من زار فاطمه بقم قله الجنه " به خط نستعلیق مشكی ، دیده می شود. این مجموعه هنری شگفت انگیز از كارهای ارزشمند هنرمند مشهور دوره قاجار " استاد حسن معمار قمی" است كه هم زمان  با بنای صحن نو ،  به دستور " میرزا علی اصغر خان اتابك " ، صدر اعظم بنا شد.

گلدسته ها

مناره های صحن عتیق : در صحن عتیق بر فراز ایوان طلا  دو مأذنه ی استوانه ای رفیع قرار دارد . پوشش مأذنه ها كاشی گرهی به شكل مارپیچ است كه در میان پیچ ها نام های مبارك " الله " ، " محمد "، " علی" به خط بنایی خوانده می شود. این مأذنه ها به دستور " محمد حسن خان شاهسون شهاب الملك ". درسال 1285 هـ. ق بنا شدند و قبه ی آنها در سال 1301 هـ. ق طلا كاری شد.

مناره ها ی ایوان آینه

بر فراز پایه های دو طرف ایوان دو مأذنه است كه از بلندترین بناهای آستانه هستند. دربالای مأذنه ها كتیبه ای با پهنای حدود یك متر دیده می شود كه متن آن  در یكی از مأذنه ها " لاحول و لا قوه الا با الله العالی العظیم "  و در دیگری " سبحان الله والحمدالله و لا اله الا الله و الله اكبر" است.

پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتا سر،  كاشی  گرهی است كه در میان آنها نام های پروردگار متعال خوانده می شود.

مأذنه ها ی صحن بزرگ : دو مأذنه نیز در صحن بزرگ ( نو یا اتابك) وجود دارد كه  روبه روی ایوان آینه واقع شده است و تا سال های  اخیر نیز مؤذنین در بالای آنها اذان و مناجات خوانی داشتند . این دو مأذنه  نیز زیبایی خاصی را در صحن ایجاد نموده است.

کتاب میراث فرهنگی استان قم