بقعه های تاریخی استان تهران
بقعه ابن بابویه
این بنا در گورستان قدیمی تهران در شهرری واقع ، و مدفن ابوجعفر محمدبن علی بن حسین ملقب به شیخ صدوق در گذشته به سال 381 هـ . ق است. بنای بقعه شامل بقعه ، حرم ، گنبد و صحن وسیع است که احتمالاً در دوره فتحعلی شاه قاجار به جای بنای قدیمی ساخته شده است. بنای بقعه با طرح هشت ضلعی بر روی صفحه ای هشت ضلعی بنا شده و ورودی آن در سمت شرق قرار دارد. بقعه دارای ایوانی با قوس بزرگ رومی و آینه کاری است و در آن کتیبه ای به خط نستعلیق شیوای «میرزا عمو» از خوشنویسان دوره ناصرالدین شاه حاوی آیات قرآن وجود دارد. اِزاره (آن قسمت از دیوار اتاق و یا ایوان که از کف طاقچه تا روی زمین بود ) بقعه با پوشش کاشی و نقش های زیبا تزیین شده ؛ در درون صحن بقعه ، مزار بسیاری از بزرگان از جمله مرحوم غلامرضا تختی واقع است.
بقعه بی بی شهربانو
در یک و نیم کیلومتری شمال امین آباد و بر فراز صخره ای کوهستانی ، در دامنه جنوبی کوه بی بی شهربانو ، محوطه ای به طول 32 و عرض 22 متر با دیوار سنگی قرار دارد. این محوطه از سمت شمال به کوه متصل است. در دو ضلع شرقی و غربی آن در گذشته ، تنها دیواری از سنگ و گچ و در وسط ضلع غربی ، مدخلی وجود داشت که بعدها مسدود شد و اکنون تنها آثاری از نمای سنگی بالای مدخل ، از خارج بنا مشهود است. در جنوب این محوطه یک ساختمان تاریخی از دوران آبادی شهر ری وجود دارد که نمی تواند از قرن چهارم هجری جدیدتر باشد و به احتمال زیاد به آثار دوره آل بویه تعلق دارد.
مهم ترین قسمت این بنا ، ساختمان گوشه جنوب شرقی آن است که گنبد سنگی قدیمی آن باقی مانده است. هنگامی که از خارج به بقعه بی بی شهربانو نگاه شود ، علاوه بر گنبد و کاشیکاری عهد قاجاریه که بر فراز حرم ، ساخته شده گنبد سنگی قدیمی جلب نظر می کند.
... با توجه به روند شهرسازی و توسعه شهر تهران بسیاری از بخش های اطراف گورستان تخریب ، و در زمین های آن باغ عمومی برای تفریح اهالی ساخته شد. بقعه سر قبر آقا نیز در میان این باغ قرار گرفت و مجموعه باغ و بقعه را «باغ فردوس» نامیدند.
حرم بی بی شهربانو در وسط بنا و متصل به اتاق باریک و طویلی قرار دارد که دیوارهای آن به صورت قدیم حفظ شده است. بر فراز حرم نیز گنبدی از اوایل قاجاریه دیده می شود. اتاق سمت غرب حرم ، محل مسجد است که روشنایی آن از طریق سقف تأمین می شود.
بنای اصلی و قدیمی بقعه بی بی شهربانو مشتمل بر یک حیاط بزرگ و چهار اتاق در جنوب است. اتاق گوشه جنوب شرقی و اتاق باریک مجاور آن و حرم فعلی بی بی شهربانو هر یک مدخلی به این حیاط داشته است. امروزه قسمتی از فضای حیاط را به رواق صحن زنانه تبدیل کرده اند.
در این بقعه صندوق منبت کاری عتیقه ای وجود دارد که روی اضلاع شمالی و شرقی آن ، تزئینات منبت کاری و کتیبه های متعدد به خط ثلث برجسته نقش بسته ؛ روی صندوق تاریخ 888 هـ . ق حک شده است. علاوه بر آن کتیبه هایی نیز روی در ورودی اصلی بقعه که در شرق حرم قرار دارد، به چشم می خورد.
صاحب مدفن را بی بی شهربانو – دختر یزدگرد سوم و همسر امام حسین ( ع) – می دانند که از دید تاریخی قابل قبول به نظر نمی رسد.
بقعه جوانمرد قصاب
جوانمرد قصاب یک شخصیت نیمه افسانه ای و نیمه تاریخی است که در پاره ای از متون به او اشاره هایی شده است. بقعه جوانمرد قصاب در فاصله 1000 متری غرب جاده تهران – شهرری به فاصله کمی از راه آهن فرعی ، کارخانه گلیسیرین و سیمان واقع شده است.
بر روی لوحه سنگی که در وسط بقعه قرار گرفته ، دو بیت شعر به خط نستعلیق نگاشته شده که به زحمت می توان ابیات زیر را خواند:
جوانمرد قصاب این شیردل کمر بسته ی شیر یزدان بُوَد
مزارش که باشد بهشت نوین زیارتگه اهل ایمان بُوَد.
بنای اولیه بقعه مربوط به دوره قاجاریه است.
بقعه سر قبر آقا
بقعه سرقبر آقا اکنون در داخل بافت قدیمی تهران در ضلع جنوبی چهار راه مولوی انتهای خیابان شهید مصطفی خمینی ( سیروس سابق ) در میان باغی تقریباً بزرگ و قدیمی قرار دارد. در زمان محمدشاه قاجار خارج از حصار شاه تهماسبی شهر تهران ، مجاور دیوار معروف شاه عبدالعظیم قبرستان وسیعی قرار داشت که وسعت آن تا زمین های موسوم به چال سیلابی و بازار پالان دوزها امتداد داشت. پس از فوت «حاج میرزا ابوالقاسم» امام جمعه تهران ، او را در عمارت و بقعه مجللی که فرزندش به عنوان آرامگاه خانوادگی در این محل ساخته بود دفن نمودند. این محل چون دارای قبرستانی قدیمی نیز بود، به سر قبر آقا شهرت یافت.
در اطراف حرم امام خمینی، چهار گلدسته به بلندی 91 متر به شماره سال های زندگی امام خمینی احداث شده و ارتفاع حرم تا نوک چراغ پرچم نیز سن رحلت معظم له را نشان می دهد. دور گنبد با 72 لاله به نام 72 تن تزئین شده است. پنج در ورودی به اسم پنج تن ، دروازه های حرم را تشکیل می دهد.
در دوره پهلوی با توجه به روند شهرسازی و توسعه شهر تهران بسیاری از بخش های اطراف گورستان تخریب ، و در زمین های آن باغ عمومی برای تفریح اهالی ساخته شد. بقعه سر قبر آقا نیز در میان این باغ قرار گرفت و مجموعه باغ و بقعه را «باغ فردوس» نامیدند.
بنای بقعه از لحاظ آینه کاری ، گچبری ، گچ کاری ، رنگ آمیزی زمینه و طرح ها ، سنگ حجاری شده در نقاط مختلف بقعه و دیگر تزئینات در شمار بناهای مهم تهران قرار دارد.
این بنا دارای محوطه ای مستطیل شکل است و بر روی سکویی به ارتفاع یک متر از سطح محوطه اطراف خود قرار گرفته است. بنای اصلی در جهت شرقی – غربی احداث شده و گنبد بزرگ آن بر فراز بخش میانی ، روی جرزها و پایه های بنا استوار گردیده؛ در نمای بیرونی بقعه چهار ایوان وجود دارد که در هر ضلع خودنمایی می کند. دو در ورودی با طرح شش ضلعی نامنظم در دو جهت ایوان با چند پله ، ارتباط بنا را با محوطه برقرار می کند. در جبهه جنوبی ، گچبری و حجاری بسیار پرکاری وجود دارد که در نوع خود بی نظیر است.
طرح کلی بقعه از بناهای دوره قاجاریه و به شکل بناهای چهار صُفه ( ایوان ) ای است که در ساخت آن به مربع مرکزی حالت چهار صفه داده اند و در چهار طرف آن فضاهایی ایجاد کرده اند.
بقعه سید گته میر
در بخش آبسرد دماوند و فاصله 35 کیلومتری این شهرستان ، امامزاده ای به نام «محمد گته میر» بر تپه بلندی مشرف به روستا که سطح آن گورستان عمومی را پوشش داده، واقع شده است. پلان اصلی بنا به صورت دو مستطیل متقاطع ( چلیپایی ) است که در هر کنج آن ، زوایا دارای پیش آمدگی و پس رفتگی است. این فضاها با گوشواره های تزیینی و تصاویر گچبری شده پوشانده شده و تزئینات داخلی ساختمان را غنی ساخته است.
گنبد بقعه در مرکز پلان واقع شده و زیر آن به مقبره اختصاص یافته است. درون یکی از بازوهای چلیپایی (صلیبی) ، آثار دو قبر برجسته وجود دارد که ارتفاع یکی بیش از دیگری است و سطح آن با کاشی های بسیار زیبا پوشیده شده و صندوق ضریح روی آن قرار دارد. این کاشی ها به قرون 8 و 9 هـ . ق تعلق دارند.
نمای بیرونی بنا با آجرهای نازک کار شده و ستون ها و جرزها با ضخامتی قابل توجه ، بار گنبد و سقف های مسطح چهار سوی گنبد و پلان (محوطه) مجموعه را حفظ کرده اند. گنبد دارای فرم تخم مرغی شکل است و زیر آن دارای تزئینات گچبری زیبا و پرکار است که می توان آن را به اواخر دوره اسلامی منتسب ساخت.
بقعه سید ولی
این بقعه در ضلع شرقی ، منتهی الیه بازار قدیم اُروسی ( یک نوع کفش) دوزها واقع شده و مدخل اصلی صحن آن از سمت در جنوبی ، رو به روی مدرسه «شیخ عبدالحسین» است. بنای بقعه نوشته و کتیبه ای ندارد. نام صاحب مرقد در زیارت نامه «سید ولی بن محمد التقی الجواد» ( ص) آمده حرم بقعه مربع شکل و طول ضلع آن تقریباً 5/ 3 متر است که شاه نشین هایی به عمق 2 تا 5/ 2 متر بر وسعت آن از چهار جانب می افزاید. ضریح چوبی بقعه سبز رنگ ، به طول سه و عرض دو متر و از آثار عهد قاجاریه است. بنا در زمان فتحعلی شاه ساخته شده است.
بقعه شاهزاده سلمان
این بقعه در شش کیلومتری شرق شهر اشتهارد قرار دارد ، و از ایوان شمالی و دو ساختمان بزرگ دو طبقه تشکیل شده است. بنای آن آجری و دارای گنبدی شکیل است. با توجه به شیوه ساختمان و طراحی گنبد می توان گفت بنای بقعه به قرون 7 تا 9 هـ . ق تعلق دارد. محوطه زیر گنبد و شبستان آن نزدیک به 12 متر مساحت دارد و دارای مقرنس (آنچه به شکل نردبان و پله پله ساخته شده ، بنای بلند مدور و ایوان آراسته و مزین با صورت ها و نقوش که بر آن با نردبان پایه روند ، قسمی زینت که دراطاق و ایوان ها به شکل های گوناگون گچبری کنند؛ کنگره دار ) کاری ساده است که در نوع خود زیبایی خاصی به بنا بخشیده و معرف تزیین آجری قرن هفتم هـ . ق است.
حرم امام خمینی ( ره)
حرم امام خمینی در بهشت زهرا از شلوغ ترین و پررفت و آمدترین مراکز زیارتی شهر تهران به شمار می رود و در محوطه ای بسیار گسترده ساخته شده است. احداث دانشگاه ، زائر سرا ، مراکز تجاری – خدماتی و ... در دستور توسعه اطراف حرم قرار دارد.
در اطراف حرم ، چهار گلدسته به بلندی 91 متر به شماره سال های زندگی امام خمینی احداث شده و ارتفاع حرم تا نوک چراغ پرچم نیز سن رحلت معظم له را نشان می دهد. دور گنبد با 72 لاله به نام 72 تن تزئین شده است. پنج در ورودی به اسم پنج تن ، دروازه های حرم را تشکیل می دهد.
