ابنیه تاریخی استان تهران

  

ارگ تهران در زمان ناصرالدین شاه ، شامل محوطه ای بود که امروزه محدوده بین ضلع جنوبی میدان امام خمینی و قسمتی از خیابان امام خمینی ، بخشی از خیابان پانزده خرداد تا چهارراه گلوبندک ، خیابان ناصرخسرو و خیابان خیام از گلوبندک تا خیابان امام خمینی را در بر می گیرد.

در ارگ سلطنتی تهران بخش های متعددی وجود داشت که اکنون بسیاری از آنها تخریب یا از حالت اولیه خود خارج شده است.

این میدان وسیع که از

به جای مانده بود ، در زمان فتحعلی شاه «ارگ» نام گرفت. این میدان را سپس میدان شاه ، میدان توپخانه و باغ گلشن نامیدند و امروزه آن را به نام میدان پانزده خرداد می شناسند. در اطراف ارگ خیابان هایی نیز وجود داشت که مهمترین آنها خیابان ناصریه ( خیابان ناصرخسرو) به عنوان اولین خیابان تهران ، خیابان جباخانه ( خیابان بوذرجمهری – پانزده خرداد) ، خیابان جلیل آباد ( خیابان خیام) ، میدان توپخانه ( امام خمینی) و خیابان مریضخانه ( خیابان امام خمینی) بود.

  

سال ها پیش در میدان ارگ تهران ،

، یک توپ کهنه با لوله های ضخیم و دو چرخ بسیار بزرگ وجود داشت که به آن توپ مروارید می گفتند . روی لوله توپ شعرهایی از فتحعلی خان صبا ، ملک الشعرای دربار فتحعلی شاه قاجار حک شده بود. این توپ قدیمی هم اکنون در محل سابق باشگاه افسران که امروزه بخشی از وزارت امور خارجه را در بر می گیرد، در خیابان سی تیر نگهداری می شود.

  

مجموعه ی کاخ گلستان ، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران ، محل اقامت شاهان سلسله قاجار ، و از زیباترین و کهن ترین بناهای پایتخت دویست ساله ایران است.

سابقه تاریخی ارگ سلطنتی که محدوده آن را شمال خیابان و میدان امام خمینی ( سپه) ، غرب خیابان خیام ، شرق خیابان ناصرخسرو و جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ تشکیل می دهد، به روزگار صفویه باز می گردد. شاه عباس صفوی در قسمت شمالی حصار تهماسبی ، چهار باغ و چنارستانی احداث نمود که بعدها دیوار بلندی اطراف آن بنا کرد و عمارات مقر سلطنتی را در داخل آن ساخت و این فضا را ارگ نامید. در اواخر عهد صفوی ، تهران گاه مقر موقت دربار شاهان صفوی بود و حتی شاه سلیمان ( 1077- 1105 هـ . ق ) کاخی در این شهر برای خود بنا کرد. امروز اثری از این بناهای دوره صفویه باقی نمانده است.

شادروان «یحیی ذکاء» می نویسد: کهن ترین بناهای موجود در مجموعه گلستان ، ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخانی متعلق به دوران کریمخان زند است. به فرمان او حصار ارگ مجدداً احیا و حرم خانه و خلوت خانه و عمارت دارالحکومه در داخل آن بنا شد. او تابستان سال بعد نیز دستور داد تا یک عمارت خاصه و دیوان خانه بزرگ به سبک ساسانی و باغی در کنار آن بنا نمایند.در زمان فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار بناهای متعددی در داخل ارگ تهران احداث شد.

در دوران رضاشاه ، بخش های بزرگی از ارگ تهران ، از جمله حصار دور آن ، سر در باب عالی ، تلگراف خانه ، تکیه دولت ، 

  ، باغ گلشن و ساختمان های اندرونی تخریب شد و محل سکونت شاه به سعدآباد و سپس در دوران محمدرضا شاه به نیاوران منتقل شد . در این دوره ، مجموعه گلستان به محل پذیرایی از میهمانان خارجی تبدیل شد.

ایوان تخت مرمر ، خلوت کریمخانی ، اتاق موزه ( تالار سلام ) و حوضخانه ی آن ، تالار آینه ، تالار عاج یا سفره خانه ، تالار برلیان یا تالار تشریفات ، عمارت خوابگاه ( کاخ الیزابت ) که در سال 1329 به جای نارنجستان بنا شد ، قصر شمس العماره ، عمارت بادگیر و حوضخانه وسیع آن ، تالار الماس ، کاخ ابیض و چادرخانه است. تاریخ بنای ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخانی به دوران وکیل الرعایا باز می گردد.

این بنا در شمال غرب محوطه چسبیده به تالار سلام قرار دارد. تاریخ ساخت بنا به سال 1173 باز می گردد ، ولی بخش اعظم آن در تغییر و تحولات دوران ناصرالدین شاه تخریب شد و آنچه اکنون از آن باقی مانده ، بنایی سرپوشیده و ستون دار به صورت ایوان سه دهنه ای ست که در وسط آن حوضی قرار دارد که آب قنات شاه از میان آن بیرون می جهد . در همین مکان بود که آقا محمدخان قاجار پس از نبش قبر کریمخان زند ، باقی مانده استخوان های او را دفن کرد.

  

ایوان تخت مرمر که بیش از این

نامیده می شد در سال 1173 بنا گردید . در دوران سلطنت سلسه قاجار ، شاهان در این مکان به سلام می نشستند و در ایام نوروز و عیدهای دیگر به طبقات مختلف مردم بارعام می دادند . ساختمان این عمارت دو بار دستخوش تغییرات وسیع شد ، بار اول در سال 1206 که آقا محمدخان به شیراز لشگر کشید و در آنجا قصر وکیل را ویران کرد و دستور داد پرده های نقاشی و آینه های قدی و مرمرها و ستون های بلند و درهای خاتم کاری آن را به تهران منتقل و در ایوان ایوانخانه نصب کنند ، ساختمان دچار تغییر شد ، سقف آن را بلندتر کردند تا ستون های مرمر را در آن کار گذارند و بعضی طاقچه ها و طاق نماها را پر کردند . تغییرات وسیع تر در حدود سال 1300 ه. ق در دوران سلطنت ناصرالدین شاه و در پی بروز خرابی هایی در ساختمان ایوان انجام شد.

تزئینات ایوان از گچبری ، سنگ تراشی ، خاتم کاری ، آینه کاری و منبت و مشبک بسیار زیبا و دل انگیز است . در این فضا شش پرده بزرگ نقاشی از فتحعلی شاه و جنگ نادر شاه با «یکن پاشا» سردار عثمانی ، میدان جنگ غوزیان ، شکارگاه شاه اسماعیل صفوی و پیکار امیر تیمور با «ایلدرم با یزید» سلطان عثمانی نصب شده است. در طاق نماهای زیر سقف نیز چندین تابلو کوچک رنگ و روغن از صورت زنان و مردان فرنگی در پشت شیشه نصب شده بود ، که برخی از آنها هنوز در این ایوان قرار دارد.

یکی از زیباترین متعلقات این ایوان ، که نام بنا نیز از آن مأخوذ است، «تخت مرمر» یا «تخت سلیمانی» است. این تخت در حدود سال 1220 ه . ق به دستور فتحعلی شاه از سنگ مرمر زرد معادن یزد ، توسط سنگ تراشان اصفهانی ساخته شد . طراحی تخت «میرزا بابای شیرازی نقاش باشی» و سرپرستی حجاری آن را استاد «محمد ابراهیم اصفهانی» حجار باشی دربار انجام دادند . تخت مرمر به شکل سکوی بلند دیواره داری روی دوش سه دیو و شش فرشته و یازده ستون مارپیچی که بعضی از آنها بر پشت شیر قرار دارند ، در وسط ایوان مستقر شده است . بر سطح عمودی پله ها و دست اندازهای دورادور آن ، اشکال و اشعاری برروی سنگ کنده کاری شده است .

از دیگر تزئینات این بنا ، دو درِ خاتم بسیار اعلا در دو طرف شاه نشین و اُرسی( نوعی درِ قدیمی که دارای چهارچوب مخصوص بوده و با بالا و پایین رفتن باز و بسته می شده است) پنج دری بسیار نفیس دیوار پشتی آن است.

تالار سلام ( تالار موزه ) و تالار آینه ، تالار عاج یا سفره خانه ، تالار برلیان و عمارت خوابگاه ، که همه از بناهای دوره ناصری است . معروف ترین این بناها تالار آینه و سپس تالار سلام است.

  

تالار آینه یا تالار گلستان جدید هم زمان با تالار سلام بین سال های 1291 تا 1294 هـ . ق ساخته شد ، ولی تزئینات و آینه کاری ها و گچبری های آن تا سال 1299 هـ . ق ادامه داشت . طرح و معماری تالار سلام و تالار آینه و سرسراها و حوضخانه های مربوط به آن به وسیله «حاجی ابوالحسن» معمار باشی عهد ناصرالدین شاه ملقب به «صنیع الملک» انجام شد و مباشرت بنای آن به عهده «میرزا یحیی خان معتمدالملک» برادر «میرزا حسین خان سپهسالار» بود . میرزا یحیی خان بعدها با لقب مشیرالدوله به وزارت خارجه رسید. این تالار با وجود کوچکی ، به علت موقعیت و زیبایی آینه کاری های سقف و دیوارهای آن و نیز تابلو نقاشی رنگ و روغنی که مرحوم کمال الملک از آن تهیه کرده ، شهرت بسیار دارد.

در سمت غرب تالار آینه ، تالار سلام ( تالار موزه ) احداث شده است. فکر ایجاد موزه پس از نخستین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1290 هـ . ق ، در ذهن او شکل گرفت. از این رو پس از بازگشت به ایران دستور تخریب عمارت خروجی را صادر کرد و به جای آن ساختمان گلستان جدید ، شامل تالار آینه و اتاق موزه ساخته شد.

در اوایل تأسیس اتاق موزه ، علاوه بر نمایش آثار هنری ایران و اروپا و هدایایی که سلاطین کشورهای خارج برای شاهان ایران فرستاده بودند ، و اسلحه و زره شاهان سابق ، آثار تاریخی ، تابلوها ، گلدان ها و چلچراغ ، ساعت ها ، مجسمه ها و ... قسمت اعظم جواهرات و اشیا و وصله های جواهر نشان نیز در این تالار در معرض تماشا گذاشته شده بود. پس از سرقت سال 1309 هـ . ق از جواهرات « تخت طاووس » و نیز واقعه تحریم تنباکو که در جریان آن مردم برای دادخواهی به داخل ارگ ریختند ، ناصرالدین شاه بیمناک شد و سرداب محکمی را در زیر عمارت خوابگاه بنا کرد و جواهرات را به آنجا منتقل ساخت.

پس از انتقال تخت طاووس و تخت نادری و نیز صندلی مُرصع محمدشاه از تالار آینه به اتاق موزه ، مراسم سلام های خاص و رسمی در این تالار برگزار می شد. این امر موجب نام گذاری تالار به نام تالار سلام شد.

در سال 1345 به سبب برگزاری مراسم تاجگذاری در این تالار ، ساختمان آن تعمیر و موزه آرایی آن به طور کلی دگرگون شد و به شکل امروزی درآمد. از اشیای گرانبهایی که در حال حاضر در این تالار نگهداری می شود باید به تخت طاووس و صندلی مرصع محمدشاه اشاره کرد.

در طبقه زیرین تالار سلام ، حوضخانه وسیعی قرار دارد که امروزه به دو بخش تقسیم شده است: بخش شرقی به نام «تالار مخصوص» به نمایش هنرهای ظریفه ایران در دوره قاجار، و بخش غربی آن با نام «نگارخانه» برای ارائه آثار نقاشی هنرمندان ایران در دوره قاجار اختصاص یافته است.

در سمت شرق تالار آینه ، تالار عاج یا سفره خانه و سپس عمارت برلیان قرار دارد که پیش از انقلاب محل پذیرایی از میهمانان خارجی و برگزاری میهمانی های رسمی بود و در حال حاضر به نمایش اشیا ، ظروف ، گلدان ها و ... اختصاص یافته است . در حوضخانه ی زیر عمارت سفره خانه نیز تابلوهای نقاشی به نمایش گذارده شده است.

آخرین بنا در ضلع شمالی ، عمارت خوابگاه جدید است که در سال 1339 به جای نارنجستانی که در اوایل حکومت رضاشاه تخریب شده بود، احداث شد و پیش از انقلاب محل اقامت سران کشورهای خارجی بود.

عمارت بادگیر ، چادرخانه و تالار الماس .

عمارت بادگیر از بناهای دوره فتحعلی شاه است که در دوره ناصرالدین شاه دچار تغییرات و تصرفات عمده ای شد. این عمارت دارای تالار بزرگی است که اُرُسی ها (نوعی در قدیمی که دارای چهارچوب مخصوص بوده و با بالا و پایین رفتن باز و بسته می شده است) ، ستون ها ، دیوارها و سقف آن با نقاشی ، زرنگاری ، آینه کاری ، گچبری، منبت کاری و مرمر پوشیده شده است و یکی از تالارهای پرکار ، زیبا و جالب به شمار می رود . در زیر این تالار حوضخانه وسیعی قرار دارد که در چهار گوشه آن ، چهار بادگیر بلند با کاشی های معرق آبی ، زرد و سیاه با قبه های زرین قرار گرفته و هوای حوضخانه ، تالار و اتاق ها را به خوبی خنک می کند.

تالار الماس نیز از بناهای دوره فتحعلی شاه است که در دوران ناصرالدین شاه در تزیینات آن تغییراتی داده شد. این بنا را به دلیل آینه کاری های داخلی آن به نام الماس خوانده اند و شامل تالاری بزرگ با اتاق های گوشواره ، دهلیزها ، بالاخانه ها و پستوهای متعدد است. در سه طرف تالار ، بالاتر از رَف ( طاقچه ) ها به سبک بناهای عهد فتحعلی شاه ، سه ایوانچه آینه کاری مُقـَرنس ( آنچه به شکل نردبان و پله پله ساخته شده ، بنای بلند مدور و ایوان آراسته و مزین با صورت ها و نقوش که بر آن با نردبان پایه روند ، قسمی زینت که در اطاق و ایوان ها به شکل های گوناگون گچبری کنند؛ کنگره دار ) و طاق نماهای باریک و کشیده ساخته شده و سمت شمالی تالار با اُرُسی های بزرگ که شیشه های رنگی زیبا دارند پوشیده شده است.

  

در ضلع جنوب غربی مجموعه گلستان ، کاخ ابیض قرار دارد . تاریخ بنای این کاخ حدود سال 1308 هـ . ق است و برای جا دادن اثاثیه اهدایی « سلطان عبدالحمید عثمانی » بنا شد . این کاخ به شیوه بناهای قرن هجدهم اروپا گچبری و نماسازی شده و به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان و پله ها و ازاره ( آن قسمت از دیوار اتاق و یا ایوان که از کف طاقچه تا روی زمین بود) های سرسرای کاخ که از مرمر سفید رگه دار بود، کاخ ابیض نام گرفته است.

پس از اتمام بنا به دستور ناصرالدین شاه ، تالار بزرگ کاخ را با هدایای سلطان عثمانی آراستند و تعدادی تابلوی رنگ و روغن از صورت شاهان و ملکه های اروپا را نیز که در سفرهای اروپایی به ناصرالدین شاه اهدا شده بود ، در آن نصب کردند و تالار باشکوهی را به وجود آوردند که «تالار عبدالحمید» نامیده می شد.

کاخ ابیض از ابتدا به محل کار صدراعظم وقت اختصاص یافت و تا سال 1333 جلسات هیئت دولت در تالار بزرگ آن تشکیل می شد. در سال 1344 در نمای ضلع غربی و نیز اتاق های طبقه پایین ساختمان تغییراتی داده شد. این بنا از سال 1347 به موزه مردم شناسی اختصاص یافت. در این مجموعه در سال های اخیر تعمیرات اساسی انجام شده است.

  

کاخ شمس العماره یکی از بناهای مرتفع و مشخص تهران قدیم است که به دستور ناصرالدین شاه بین سال های 1282 تا 1284 هـ . ق در ضلع شرقی محوطه گلستان احداث شد.

طرح و نقشه ی این بنا از «دوستعلی خان معیر الممالک» و معماری آن بر عهده استاد «علی محمد کاشی» بود. شمس العماره هم از نظر نقشه و شکل ظاهری و هم از نظر آرایش داخلی ، یکی از بناهای تاریخی و زیبای تهران است. آینه کاری ها ، نقاشی ها و گچبری های این عمارت از نظر نمایش شیوه های مختلف و متنوع تزئینات داخلی بنا در ایران ، بی نظیر است.