جغرافیای طبیعی مازندران
موقعیت و وسعت :
استان مازندران از شمال به دریای مازندران، از جنوب به استان های تهران، سمنان و قزوین ، از غرب به استان گیلان و از شرق به استان گلستان محدود است.قسمت جنوبی مازندران كوهستانی و شمال آن جلگه ای و ساحلی است. مساحت آن 3/24091 كیلومتر مربع و 46/1 درصد مساحت كل كشور را به خود اختصاص داده است.
ناهمواری ها :
سلسله جبال البرز همچون سدی رفیع مازندران را به دو قسمت جلگه ای و كوهستانی تقسیم نموده و آن را از قسمت داخلی ایران جدا می سازد. قسمتی از البرز غربی و تمام البرز مركزی و بخشی از البرز شرقی در محدوده این استان قرار دارد و شیب زمین از منطقه كوهستانی به سوی جلگه و دریا كاهش می یابدو سلسله جبال البرز دارای رشته كوه های فرعی است كه از جنوب به شمال و یا به موازات دریا كشیده شده است. از مرتفع ترین قلل مازندران می توان ( بادله كوه) ( كوه چنگی ) و ( كوه سفید ) را در شهرستان ساری نام برد. مرتفع ترین قللی كه به موازات دریا كشیده شده عبارتند از ( تخت سلیمان ) با بیش از 4000 متر ارتفاع از سطح دریا در جنوب شرقی شهرستان تنكابن و ( قله شور ) ( كلارآباد ) و ( سیاه سنگ ) در شهرستان نوشهر .
آب و هوا :
آب و هوای مازندران با توجه به وجود دریا، كوه و جنگل به دو نوع معتدل مرطوب و كوهستانی تقسیم می شود. آب و هوای معتدل و مرطوب : وجود دریای مازندران و رشته كوه های البرز و نزدیكی این دو مظهر طبیعت به یكدیگر در نواحی جلگه ای تا كوهپایه های شمالی البرز، آب و هوای معتدل و مرطوب را به وجود آورده است، تابستان های آن به ویژه در سواحل دریا، گرم و مرطوب است. زمستان های این نواحی معتدل و مرطوب و به ندرت یخ بندان می شود.
آب و هوای كوهستانی شامل آب و هوای معتدل كوهستانی و آب و هوای سرد كوهستانی است. دوری از دریا و افزایش تدریجی ارتفاع در اراضی جلگه ای، تغییرات خاصی را در آب و هوای این استان پدید آورده است. به طوری كه در ارتفاعات 1800 تا 3000 متری ، آب و هوای معتدل كوهستانی با زمستانی های سرد و یخ بندان طولانی و تابستان های كوتاه و معتدل وجود دارد.در ارتفاعات بالای 3000 متر كه دمای هوا به شدت پایین می آید، دارای زمستانی هاس سرد همراه با یخ بندان طولانی و تابستان ها كوتاه و خشك است. در این نواحی هوا غالبا" برفی است و در ارتفاعات مهم چون تخت سلیمان و دماوند یخچال های كوهستانی و طبیعی ایجاد شده است. میانگین میزان ریزش باران در این استان كمتر از گیلان است.
منابع آب :
دریای مازنداران بزرگ ترین دریاچه جهان این دریا با وسعتی حدود 438000 كیلومتر مربع ، بزرگترین دریاچه جهان به شمار می رود. و در بین كشورهای ایران، روسیه ، تركمنستان ، قزاقستان و آذربایجان واقع شده است. سطح آب این دریاچه در اعصار گذشته بالاتر از سطح دریاهای آزاد بوده است.087/0 از آب رودخانه های ولگاو اورال در روسیه 07/ 0 رودخانه های سواحلی غربی و 5/0 رودخانه سواحلی جنوبی در ایران به این دریا می ریزد . حجم آب دریای مازندران 79319 كیلومتر مكعب است. این دریاچه یكی از میدان های وسیع و غنی نفتی جهان است.
رود ها :
بیشتر رودهای جاری در مازندران دایمی هستند. در نواحی كوهستانی در فصل زمستان واوایل بهار پر آب و در تابستان كم آب و گاهی خشك است. طول رودهای غرب این استان به دلیل نزدیك بودن كوه به دریا كوتاه تر و رود های شرقی طولاتی تر است. رودهایی كه به جنوب به شمال در جریان است عبارتند از : رودهای هراز، چالوس، تجن، تالار و بابل كه به دریای مازندران می ریزد.از دیگر منابع آب این استان دریاچه های كوچك محلی است كه به هنگام طغیان رودها در قسمت هایی كه سطح آب های زیرزمینی بالا است به وجود می آید و برای كشاورزی، صید و شكار مورد استفادع قرار می گیرد. نوع دیگر ذخایر آبی و مهار سیلاب ( آب بندان ) است كه در آن ماهی پرورش می یابد. دریاچه دایمی ( ولشت ) یا ( سما ) در شمال غربی مرزن آباد شهرستان چالوس یكی دیگر از منابع آبی طبیعی است كه از جوشش چشمه های اطراف تشكیل شده و از جاذبه های گردشگری استان است. در مازندران چشمه های آب معدنی فراوانی یافت می شود كه خاصیت درمانی دارد و در معالجه امراض پوستی، مفصلی ، عصبی، و گوارشی موثرند، چشمه های ( آب اسك ) ( لاریجان ) ( آملو ) و ( استراباكو ) در شهرستان آمل جاده هراز و حمام های آب معدنی ( گوگردی ) در شهرهای رامسر و كتالم و سادات محله شهرستان رامسر از آن جمله اند.
هنرهای دستی مازندران
صنایع چوبی:
صاحبان پیشه و فن همواره با عشق به زیبایی و سایل مادی زندگی را خلق كرده اند . دستان توانمند هنرمند ذهن مستقل و پویا واندیشه جستجو گرش مجموعه ای دیدنی و سزاوار تحسین را به یادگار گذاشته است . مهم ترین آنها عبارتند از :
در ضریح ، صندوق مزار، ارسی :
از قرن پنجم تا هفتم ه.ق. هنرمند منب كار با استفاده از شیوه قاب و گره ، طرح های نو آفریده از قرن هشتم هجری نمونه های فراوانی از رسم و عناصر هندسی و اشكال نباتی و گل و بته روی منبرهای چوبی، صندوق مزارها، در و پنجره و رحل قرآن باقی مانده است.ازاوایل قرن نهم هجری این هنر رونق ویژه ای یافت و صنعتگران موفق شدند در اثار خود با به كارگیری انواع خطوط نمونه های ارزشمندی را بیافرینند كه اكنون زینت افزای مرقد امامزادگان و بزرگان دینی است.پنجره های زیبا و خوش نقش و نگار چوبی كه نشانه نور و روشنایی است با استفاده از هنر گره سازی و نقش های هندسی سه گوشه و چهار گوشه، ستاره های چهار پر و هشت پر و و درنهایت شیشه های رنگین پیشانی و رواق بناها راآذین می بخشد این پنجره ها به اورسی معروفند.
لاك تراشی :
لاك تراشی در مناطق روستایی و جنگلی مورد توجه پیشه وران هنرمندان بوده و انواع سازه های آن براساس نیاز زندگی روزمره رشد یافته است. روستاییان ساكن مناطق جنگلی درگذشته بیشترین نیازهای خود را از چوب تهیه می كردند و در ساخت لوازم چوبی از مهارت خوبی برخوردار بودند.استادكاران بااستفاده از ریشه و تنه درختان بدون بهره گیری از ابزار كار امروزی ظروف چوبی مانند جوله، كلز، لاك دانه پاش، قند چوله، تنباكو چوله، قاشق ، ملاقه، كترا، تولید می كرند.هنر لاك تراشی یك كار ابتكاری است و جنگل نشینان با شناختی كه از انواع درختان جنگلی دارند برای ساخت مصنوعات چوبی از ریشه و چوب درختان خاصی با استفاده از ابزار كار بسیار ابتدایی استفاده می كنند.درختانی كه از چوب آنها برای این كار بهره می گیرند افرا، راش، ملج، توسكا، ممرز، شمشاد ، نم دار و انجیلی است. ظروفی كه از ریشه درختان تهیه می شود سبك تر و در مقابل سرما و گرما مقاوم تر است ترك بر نمی دارد و در اثر ضربه به سادگی نمی شكند لاك تراشان معتقدند ظروفی كه از ریشه درختان تهیه می شود، اگر خوب نگه داری شود عمر مفید آنها حداقل بالای صد سال خواهد بود . در صورتی كه لوازم تهیه شده از ساقه و تنها درختان همین خاطر در گذشته لاك تراشان لوازم مورد نیاز در منزل را از ریشه تحتانی ریشه هایی كه از ساقه با شیب ملایمی در خاك نفوذ كرده اند استفاده كنند زیرا به نظر آنان قسمت تحتانی این نوع ریشه ها كمتر در معرض برف و باران قرار داشت.برخی از ظروف چوبی كه در مازندارن كاربرد دارد عبارتند از :
دانه پاش :
به جای سینی برای پاك كردن برنج و حبوبات به كار می رود.
جوله :
این وسیله شبیه پارچ آب، باگردن باریك و دهانه ای گشاد و در اندازه های متفاوت ساخته می شود. در قدیم برای دوشیدن شیر و نگه داری انواع مواد لبنی از آن بهره می گرفتند از نقش های متدوال روی بدنه جوله می توان از جوله نقش مارپیچ ، نقش زنجیره ای و نقش حلوایی نام برد.بزرگ ترین نوع جوله مندر نامیده می شود كه حدود 18كیلوگرم ظرفیت دارد . نوع دیگری از جوله كه جوله كون نام دراد از ریشه درخت افرا تراشیده می شود.
كلز :
از این وسیله چوبی به جای ملاقه برای هم زدن و سرد كردن شیر استفاده می كردند در مناطق مختلف مازندران این وسیله به نام های گوناگون خوانده می شود. به طور مثال در منطقه رامسر گیال در بخش مركزی كلز یا كیلز و در منطقه گرگان كمچه لز نوع دیگر پیمانه شیر به نام منقار درمناطق جنگلی ساخته می شود و حدود 200 كلیوگرم ظرفیت دارد.قاشق و ملاقه وكفگیر: این وسایل كه در زبان محلی « گچه » « پل گیر » و « كترا » نامیده می شود. از ساقه و شاخه درخت شمشاد تهیه شده و در كنار انواع وسایل امروزی همچنان گذشته كابرد دارند.
كیله لاك :
به عنوان پیمانه استفاده می شود. هر پیمانه حدود 6 كیلوگرم « شالی » و یا « جو » و حدود5/7 كیلوگرم « گندم » ظرفیت دارد.
عصا :
از چوب درخت آزاد كه به زبان محلی « ازدار» نام دارد تهیه می شود.
قند چوله :
برای خرد كردن قند به كار می رود.
تنباكو چوله :
به عنوان ظرف تنباكو مورد استفاده دارد.
سیر كوب :
در اندازه های متفاوت ساخته می شود. در قدیم از این ظرف به جای هاون برای كوبیدن و خرد كردن نیز استفاده می شد.
حصیر بافی :
حصیر بافی در برخی از روستاهای استان مازندران به ویژه در غرب استان رایج است. در مازندران از نوعی حصیر به نام « كوب » برای زیر انداز استفاده می شود. برای بافت « كوب» از گیاهان خود رو چون « گاله » و « واش » كه در باتلاق ها و اب بندان ها می روید بهره می جویند. برای تهیه زنبیل و سبد نیز از همین گیاهان استفاده می شود. گاه تهیه این مصنوعات با به كارگیری چوب و نی یاد و نوع علف به نام های « وران » و « سازیر » انجام می شود.
گلیم بافی :
گلیم بافی نیز یكی از دیگر صنایع دستی و سنتی استان محسوب می شود. در حال حاضر در بیشتر روستاها و شهرهای استان به این هنر اشتغال دارند. نقوش گلیم اغلب به شكل هندسی است و بافنده با الهام گرفتن از اطراف طبیعت خود، نقش می زند. رنگ گلیم نیز بر گرفته از طبیعت پیرامون و غالب رنگ های تند و شاد مانند قرمز ، نارنجی ، كرم، سبز، سرمه ای است.
جاجیم بافی :
در میان دست بافت های روستایی ، جاجیم از اهمیت بیشتری برخوردار است و كاربردهایی نظیر زیرانداز، پشتی، سجاده رختخواب پیچ، مفرش، پتو، وریه كرسی و... داردو این هنر در بسیاری از مناطق روستایی از جمله « متكازین » از توابع بهشهر بخش دودانگه شهرستان ساری، آلاشت سواد كوه ، كجور، نوشهر و كلاردشت چالوس اقبال و توجه است. در روستای كوهستانی و ییلاقی متكازین در بخش هزار جریب بهشهر ، اصولا" بافت جاجیم توسط زنان صورت می گیرد و مردان جز در مرحله تهیه پشم، نقش چندانی ندارند. در بافت جاجیم این منطقه پس از بافتن حاشیه، نقش اندازی كه در اصطلاح « گل » خوانده می شود صورت می گیرد . این نقش ها اسامی مختلفی دارند چهار گل، خشتی ، پنجه ای، گل آفتاب گردان، آفتاب تیره، حاشیه های اطراف نیز با طرح مثلث دندانه دار پر می شود.برای بافت جاجیم در اندازه های بزرگ تر دو یا چند عدد جاجیم بافته شده به اندازه عرض دار موجود را به یكدیگر متصل می نمایند و یك جاجیم در اندازه دل خواه شكل می گیرد.
جوراب بافی :
جوراب بافی یكی از صنایع دستی رایج و بومی منطقه است كه به ویژه در روستای « صالحان » از جمله صنایع دستی اساسی محسوب می شود. این صنعت بومی را می توان بر مبنای تولید و مصرف آن به جوراب چكمه ای یا گردن بلند و گردن كوتاه تقسیم كرد. در روستاهای منطقه در حال حاضر تولید جوراب به شكل ساده انجام می شود و پشم گرفته شده از گوسفند بدون ررنگ آمیزی واستفاده از نقوش مختلف عرضه شده و جنبه هنری ندارد.
موج بافی :
ماده اولیه موج بافی كه به نام های « رختخواب پیچ » و « ایزار » نیز معروف است، پشم است. به همین دلیل ارزان و قابل شستشو دارای استحكام، نرم و سبك است. موج بافی به دلیل صفت هایی كه بر شمردیم، به عنوان هنری فراگیری در كذشته مطرح بود و اكنون میز كم وبیش در این منطقه رواج دارد.امروزه این هنر بیشتر در روستاهای منطقه كجور به جا مانده است. گونه ای از این دست بافت ها با همین كاربرد « چاد شب » نامیده می شود. معروف ترین آن « چادر شب دارایی» است كه دارای رنگ های متنوع به وبژه طیف های گوناگون رنگ قرمز كه جاذبه بیشتری نسبت به رنگ های دیگر دارد است. در این منطقه در كنار بافت این نوع پارچه، سفره های ظریف و پرارزش نیز بافته می شود.
پارچه بافی :
در گذشته بافت انواع پارچه هاپشمی، ابریشمی و نخی معمول بود. نوعی پارچه ابریشمی كه الیجه نام داشت برای دوخت كت زنانه به كار می رفت. از پارچه های پشمی « چوغا» و « باشلق» برای پالتو استفاده می شود. و از شمد كه نوعی پارچه خنك و لطیف است در تابستان به جای پتو استفاده می شود.
چنته لفور :
چنته نوعی كیف دسته دار است كه در قریه « لفور» از توابع سواد كوه تولید می شود برای بافت آن از دستگاه « كرك چال » استفاده می شود و مراحل تولید آن مانند جاجیم است با این تفاوت كه پس از پایان كار، دوردوزی و گاه با مهره های تزیینی و خرمهره تزیین می شود.
نمد مالی :
نمد مالی در بیشتر مناطق استان مازندران به خصوص درمنطقه كجور و روستاهای اطراف رامسر رواج دارد. ماده اصلی نمد پشم و گوسفند و به رنگ های طبیعی مانند سفید و سیاه و قهوه ای و برای نقش اندازی آن از پشم های رنگ شده شیمیایی بهره می جویند معمولا" ساخت یك قطعه نمد یك روز به طول می انجامید و اغلب چند نفر روی آن كار می كنند.
سفال گری :
یكی از مراكز ساخت سفال و سفال گری، كلاگر، محله جویبار و اقای غلامعلی چینی ساز از استادان به نام این منطقه است. ابزار سفال گری شامل چرخ، كاردك برای بریدن و سوراخ كردن كار، غربال ، سطل، تشت ، كوره ، ول كارد ، نخ ، قالب گل زدن است
موزه های مازندران
موزه بابل :
موزه بابل در خیابان مدرس واقع است. ساختمان این موزه در سال 1307 هجری شمسی به عنوان بلدیه ( شهرداری ) بنا شده و به دلیل دارا بودن ویژگی های خاص معماری در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
این بنا در اسفند ماه 1374 با كاربری فرهنگی در اختیار سازمان میراث فرهنگی مازندران قرار گرفت و در بهمن ماه سال 1375 پس از احیا و مرمت و باز پیرایی تحت عنوان موزه بابل گشایش یافت . در حال حاضر از طبقه همكف موزه به عنوان نمایشگاه موقت اثار فرهنگی – هنری استفاده می شود و در طبقه دوم آن اثار باستان شناسی و مردم شناسی به نمایش در آمده است.
بخش باستان شناسی:
در این بخش اثاری از دوره های پیش از تاریخ، و اسلامی در یك اتاق و دو سالن در معرض دید است.
از قدیمی ترین آثار دوران پیش از تاریخ این موزه ظروف سفالی قرمز رنگ منقوش « اسماعیل آباد» متعلق به هزاره پنجم قبل از میلاد است. همچنین سفال های منقوش هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد از تپه حصار دامغان سیلك كاشان و شوش را می توان در این موزه دید. ویترینی نیز به سفال خاكستری رنگ داغ دار « تورنگ تپه» و ظروف خاكستری مازندران در اواخر هزاره سوم و اواخر هزاره دوم پیش از میلاد اختصاص دارد. در یكی از سالن ها اشیایی از اواخر هزاره دو م و اوایل هزاره اول پیش از میلاد تا دوره پارت و ساسانی موجود است. این آثار شامل مجسمه های سفالی، مفرغی، جنگ افزارهای مفرغی و ظروف سنگی است. بیشتر این اشیا از مناطق باستانی مازندران مانند بهشهر، ساری، قائم شهر، نكا و نور به دست آمده و بیانگر تمدن دیرپای مناطق باستانی خطه شمال است. سالن دوم موزه نیز به ارایه آثار اسلامی اختصاص یافته و آثاری چون ظروف سفالی لعاب دار از قرن سه تا ده هجری، آبگینه در اشكال تنگ، صراحی، پیاله و ... است. زیورآلات هزاره اول قبل از میلاد و دوره اسلامی نیز در این موزه در معرض دید قرار دارند.
بخش مردم شناسی :
این بخش شامل یك تالار نسبتا" وسیع است و آثار موجود در آن عموما" مربوط به زندگی اقوام خاصی نیست: وسایل كشاورزی، پوشاك مازندران، گیلان، تركمن، چادر شب بافی زنان مازندران ، صنایع دستی زنان تركمن صحرا و صنایع دستی كارگاه میراث فرهنگی كشور اعم از زری بافی و سفال گری در انی بخش به نمایش گذاشته شده است.
یادمان های چوبی:
یك سالن از این موزه به یادمان های چوبی مازندران اختصاص یافته است و در، پنجره ، قسمت هایی از كتبیه و تزیینات صندوق مزار بقاع متبركه این سامان در انواع منبت- مشبك و قاب و گره را در خود جای داده است. قدیمی ترین اثر این بخش كتیبه صندوق مزار بقعه متبركه امامزاده علی ( ع) روستای سواد كوه با تاریخ 833 ه.ق. است. دو لنگه در چوبی منبت كاری شده كتیبه دار متعلق به بقعه متبركه شاهزاده رضا ( ع) روستای « لدربندپی» شرقی بابل نیز از اشیای با ارزش این مجموعه است. این موزه كه در سال 1380 مرمت اساسی شد، در آینده نزدیك بازگشایی خواهد شد.
مشاهیر مازندران
محمدبن جریربن رستم السروی ( ساروی ) از شاگردان علی بن موسی الرضا محمد بن جریربن یزید طبری الام
شیخ ابوالعباس قصاب آملی عارف قاضی هجیم آملی عالم و شاعر اسپهبد مرزبان بن رستم بن شهریار بن شروین پریم صاحب كتاب مرزبان نامه به گویش طبری استاد علی پیروزه شاعر بارگاه عضدالدوله دیلمی
دیواره وز ( مسته مرد ) شاعر طبری بهاءالدین محمد بن حسن بن اسفندیار كاتب صاحب كتاب تاریخ طبرستان سید ظهیرالدین بن سید نصرالدین مرعشی مولف كتاب تاریخ طبرستان و رویان و مازندران محمد بن علی بن شهر آشوب ساروی از علمای شیعه ابوالحسن علی بن سهل بن ربان طبری طبیب معتصم و متوكل خلفای عباسی كه محمد بن زكریا رازی نزد او طب آموخت محمد بن حسن آملی مشهور به اولیاالله صاحب كتاب تاریخ رویان امیر پازواری با مجموعه اشعار طبری و كتاب كنزالاسرار
طالب آملی ملك الشعرای دربار جهانگیر امپراتور هندوستان میرزامحمد تقی نوایی شاعر میرزا علی قلی چلاوی آملی متخلص به اقبال شاعرحكیم ملا علی نوری مازندرانی فیلسوف و شاعرسید نعمت الله لاریجانی متخلص به فكرت شاعر
میرزا مهدی ساروی متخلص به داوری شاعرمیرزا جعفر ارطه ای متخلص به غیبی مولانا اسمعیل مازندرانی خواجویی صاحب شرح دعا الصباح، شیخ محمد سعید العلماء فقیه و عالم حاج میرزا حسین بن محمد تقی نوری مولف كتاب البدر المشعشع سلامه المرصاد، طوفان مازندارانی شاعرعارف و فقیه از فرزندان وی شیخ عبدالله حایری و از نوادگان وی دكتر زین العابدین رهنما
سید محمد علی معروف به داعی الاسلام لاریجان ادیب و شاعر كه وندیداد را از اوستا به فارسی ترجمه كرد
ابراهیم خوجه نوری اهل نور صاحب كتاب های تجدید عظمت ایراندكتر پرویز ناتل خانلری اهل نور ادیب و شاعر و مترجم شیخ زین العابدین ولویی چهار دانگه ای ساروی از علما و فقها ابراهیم سعید العلما لاریجانی اهل آمل عالم و فقیه عباس شایان صاحب كتاب های تاریخ و جغرافیای مازندران و رجال مازندرانمحمد تقی صاحب اهل قائم شهر ادیب و شاعر جواد فاضل اهل آمل عالم و فاضل دارای بیش از 70 جلد ترجمه و تالیف از جمله خطبه های پیغمبر ( ص ) زین العابدین فروزش ادیب
مرحوم شیخ فضل الله نوری مجتهد مشروطه خواهد كتر منوچهر ستوده محقق نویسنده و مترجم دكتر محمد صادق كیا ادیب و دانشمند ابوالفضل لسانی نویسنده حشمت نوری شاعرمحمد یوسف متخلص به حكیم پسر محمد حسین نوری شاعر
خرم كجوری شاعر، مهدی داوری ساروی شاعراسماعیل مهجوری صاحب كتاب تاریخ مازندران فتح الله صفاری نویسنده كتاب شكوفه هایی از ادب مازندران فخرالدین سورتیجی شاعر و محقق غلامرضا كبیری شاعر علی بابا عسكری نویسنده كتاب شرف البلاد،نیما یوشیج و...
