نقش فرهنگیان در نهضت جنگل

 

در نشست هفتگی خانه میرزا کوچک جنگلی ، سید ابراهیم مروجی (نویسنده و پژوهشگر) پیرامون موضوع نقش فرهنگیان در نهضت جنگل به ایراد سخن پرداخت . مروجی متولد 1361 شمسی در رشت است . وی دوران مقدماتی و متوسطه ی تحصیل را در زادگاه خود گذرانده و به اخذ دیپلم علوم انسانی از مرکز پیش دانشگاهی آیت الله لاکانی رشت نائل آمده است . او در ادامه ضمن تکمیل تحصیلات خود موفق به اخذ دانشنامه کارشناسی حقوق قضایی از دانشگاه چالوس شده است . مروجی از فروردین 1381 همکاری رسمی خود را با مطبوعات محلی گیلان آغاز نموده و با اتمام دوره تخصصی روزنامه نگاری و عضویت در انجمنهای صنفی و خانه مطبوعات ، آثار قلمی خود را در نشریاتی چون گیلان امروز ، گیله وا ، گیلان ما در زمینه ی تاریخ معاصر گیلان منتشر ساخته است . مروجی به زادگاه خود علاقه سرشاری دارد و از همین رو از آرشیو خانوادگی خود یک نسخه روزنامه ی 107 ساله ی ادب را در فروردین ماه 1381 به موزه رشت هدیه کرده و همچنین یک جلد کتاب دست نوشته احمد قوام السلطنه را نیز در مرداد 1381 به مرکز اسناد دانشگاه گیلان  اهدا نموده است. او چهار عنوان کتاب تحت عناوین : پیشگامان فرهنگ گیلان ، تذکره ی نخبگان جوان گیلان ، بازتاب نهضت ملی در گیلان و زنان تأثیرگذار گیلان را در دست چاپ دارد و از سوی دیگر گردآوری و انتشار فیلم مستند و خاطره انگیز تا آخرین نفسهایم را نیز در کارنامه ی فرهنگی پژوهشی خود به ثبت رسانده است . این روزنامه نگار از سوی دیگر از جمله اعضای هیئت مؤسس و هیئت مدیره جنبش طبیعت سبز گیلان و مسئول بخش فرهنگی آن محسوب می شود .

 

در ابتدا ی این نشست مروجی ضمن تشکر از حضور پرشور حضار در جلسه سخنرانی گفت : قرار است من در این نشست درباره ی نقش فرهنگیان در نهضت جنگل به سخنرانی بپردازم و قبل از هر نکته ای باید بگویم فرهنگیان در طول تاریخ از جمله گروههای مرجع و تأثیرگذاری بوده اند که نقش و کارکرد ارزشمندی در سطوح مختلف جامعه ایفا کردند . وی در ادامه ضمن بر شمردن تاریخچه ی آموزش و پرورش نوین گیلان تصریح کرد : آموزش و پرورش گیلان در زمان قاجار و پهلوی اول به اداره معارف و اوقاف معروف بود و در سال 1298 شمسی تأسیس شد ، در آن زمان میرزا عیسی خان صدیق اعلم که با نام او در تاریخ آشنا شده ایم و او را در مقام وزارت فرهنگ و سناتور دیده ایم به گیلان آمد تا به وضعیت نابسامان آموزش و پرورش نظمی بدهد ، وی با حضور در گیلان به آموزش و پرورش ، سامان بخشید و بودجه و تشکیلاتی مستقل در سال 1298 شمسی به این نهاد اختصاص داد و تمامی این اقدامات همزمان با مبارزات قوای جنگل در گیلان بود .

 

مروجی افزود : نهضت جنگل در سال 1294 شمسی در گرفت و تا سال 1300 خورشیدی دوام یافت و با مرگ میرزا به خاموشی گرائید . این خیزش اجتماعی دارای مانیفست بود و در آن به مقوله تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش ارج و وقع می نهادند . به طوری که در ماده 5 این مرام نامه که به ماده معارف و اوقاف و روحانیت موسوم بود ، آموزش اطفال ضروری و حتمی بود و همچنین آموزش متوسطه نیز برای علاقمندان جزء ضروریات به حساب می آمد و این حاکی از علاقه بانیان نهضت جنگل به تعلیم و تربیت بود . این مهم در خاطرات تنی چند از رهبران نهضت جنگل مشهود است که از آن جمله می توان به کتاب سردار جنگل نوشته ابراهیم فخرایی که خود زمانی از کوشندگان معارف و فرهنگ در تشکیلات جنگل بود اشاره کرد که در آن اذعان شده که میرزا چندین بار به وی تأکید کرده بود که به آموزش روستائیان بپردازد و جهل و بی سوادی و نا آگاهی را از میان آنان ریشه کن نماید . زیرا به باور او ریشه تمام مفاسد و نابسامانیها در جهل و نا آگاهی بود .

 

 

 

البته او اراکی بود و در تهران می زیست و پس از جستجو در نقاط مختلف کشور ، گیلان را برای احداث مدرسه دخترانه مناسب دید و این موضوع نقطه عطفی در کارنامه فرهنگی گیلان و به خصوص مردم رشت محسوب می شود . این روزنامه نویس تصریح کرد : در رشت قدیم پیش از مشروطه مدارس فراوانی توسط مدیران آزاده و آزادیخواه اداره می شدند و من در خاطرات زنده یاد محمود چمنی خوانده ام که تمامی آزادیخواهانی که به ظلم و ستم زمانه اعتراض داشتند به رشت آمده و شغل معلمی پیشه می کردند و در مدارس ملی که مهد آزادی بود مشغول به کار می شدند و محل خواب و خوراک آنان در این مدارس تأمین می شد و این مدارس هسته های آزادی خواهی و خاستگاه جنبش های اجتماعی بودند و همانطور که دیدیم درابتدای نهضت جنگل تنی چند از فرهنگیان به یاری میرزا کوچک شتافتند و او را در تأسیس کمیته های مخفی که منجر به تشکیل نهضت جنگل شد صمیمانه و خالصانه یاری کردند .

مروجی ادامه داد : نهضت جنگل نهضتی فراگیر ، اجتماعی و سیاسی بود که در اعتراض به وضع نابسامان موجود در آن روزگار شکل گرفت . این نهضت در اوان جنگ اول بین الملل قوام گرفت و به چالش کشیدن حضور بیگانه از آرمان های عمده آن بود ؛ چرا که در آن وقت قوای روس و انگلیس ایران را محل تاخت و تاز خود قرار داده بودند و این موضوع با روحیه و سرشت آزادیخواهانه مردم رشت مغایرت داشت و طبیعی بود در چنین جغرافیایی چنین جنبشی قد علم کند و به ستیز و رویارویی با حضور بیگانگان بپردازد و خواهان آزادی باشند . نویسندگان مرام نامه 9 ماده ای نهضت جنگل نیز این دیدگاه را در نگارش و تدوین مانیفست جنگل اعمال کردند به طوری که با قدری تأمل در مرام نامه یاد شده در می یابیم که در بردارنده ی اصول مترقی است و با دوراندیشی اعضای هیأت اتحاد اسلام تدوین شده است .

 

مروجی ادامه داد : من در این نشست قصد دارم از 11 فرهنگی که ضمن اشتغال به خدمت فرهنگی از یاوران نزدیک میرزا کوچک جنگلی و دیگر رهبران نهضت جنگل بوده اند و خود جزء رهبران و پیشگامان این جنبش محسوب می شدند نام ببرم. از جمله این اشخاص ابراهیم فخرایی است . فخرایی به عنوان عضو فرهنگ و معارف در جنگل از سوی میرزا کوچک مأموریت یافت که به تأسیس دبستان در نقاط مختلف گیلان بپردازد . او در خاطرات خود در سردار جنگل می گوید که شخص میرزا تأکید بسیاری در با سواد کردن توده های محروم و ستمدیده جامعه داشت و همواره تأکید می ونمود که در مناطقی که رفت و آمد برای نونهالان مشکل است باید مدارس شبانه روزی تأسیس کرد بدون آنکه حتی شهریه ای از آنان بگیرند .

 

همچنین کتابهای گیلان در جنبش مشروطیت ، گیلان در گذرگاه زمان و گزیده ادبیات گیلکی نیز از جمله آثار این دوره از زندگی اوست . وی با تکیه بر آثار منتشر شده اش از جمله پیشگامان رشته گیلان شناسی است و به گواهی آثاری که در این زمینه نشر داده همراه با زنده یاد جهانگیر سرتیپ پور رشته گیلان شناسی را تثبیت کرد . در زمان حیات فخرایی اثر یاد نامه ای تحت عنوان یادگار نامه فخرایی انتشار یافت و همچنین یادگار نامه ای دیگر تحت عنوان بزرگ مردی از تبار جنگل در ممات او منتشر شد که نویسندگان و فضلای برجسته ای در آن قلم فرسایی کردند . فخرایی پس از یک عمر زندگی پر فراز و نشیب در سال 1366 درگذشت و در بهشت زهرا به خاک سپرده شد و چند سال پس از مرگ وی به همت و پایمردی تنی چند از گیلانیان غیور تقاضانامه ای به منظور نبش قبر و انتقال جسد وی به رشت امضاء شد و نهایتاً با سپری شدن مراحل شرعی ، پیکر و استخوان های او به گورستان سلیمانداراب رشت انتقال داده شد و در جوار رهبرش میرزا کوچک جنگلی به آغوش خاک سپرده شد . فخرایی دارای سه فرزند با تحصیلات عالیه است .

 

مروجی در ادامه گفت : بعد از مرحوم فخرایی جا دارد که از مرحوم صادق کوچک پور صحبت بکنم وی متولد روستای گل افزان فومن بود و در ابتدای کودکی پدر خود را از دست داد و تحت کفالت عمه اش قرار گرفت . وی تحصیلات خود را در مدرسه قدیمه جامع رشت سپری نمود و پنهان از چشم عمه و شوهر عمه به مدرسه نوین وطن که به تازگی در سبزه میدان تأسیس شده بود رفت و با علوم جدید آشنا شد .

کوچک پور در ادامه تحصیلات خود در تهران به تشویق میرزاکوچک در مدرسه دارالفنون به تحصیل در رشته دارالمعلمین پرداخت و در آنجا به مدت 2 سال ادامه تحصیل داد . و سپس در تشکیلات نوپای شهربانی رشت استخدام شد و در سال 1295 هجری شمسی به شهربانی انزلی منتقل شد و در آن زمان همکاری خود را با نهضت جنگل در قالب ارائه مهمات و ساز و برگ نظامی  و ارسال آن به جنگل آغاز کرد . وی در سال 1298 که میرزا عیسی خان صدیق اعلم برای تأسیس آموزش وپرورش به گیلان سفر کرده بود به پیشنهاد معلم و دوست خود شادروان میرزا اسماعیل پور رسول به استخدام اداره تازه تأسیس و نو بنیاد معارف و اوقاف (آموزش و پرورش) درآمد و در بدو خدمت خود در فومن اولین واحد دبستانی را به همراه عده ای دیگرتأسیس کرد . وی بعد از فومن در نقاطی دیگر همچون آبکنار انزلی ، رودسر و لنگرود و قزوین در سمتهای مختلف به خدمت اشتغال ورزید و در سال 1321 همزمان با ریاست فرهنگ کسروی به مقام بازرسی اداره فرهنگ برگزیده شد . اما در مورد همکاری وی با نهضت جنگل باید بگویم که وی پیش از تشکیل جمهوری گیلان افسر گارد جنگل و از فرماندهان نظامی آن بود و در دولت انقلابی (جمهوری) جنگل نیز همچنان در این سمت به فعالیت پرداخت و تا آخرین روزهای جنگل در کنار میرزا بود و از دوستان نزدیک میرزا کوچک محسوب می شد . مرحوم کوچک پور سابقه عضویت در مجمع فرهنگ را داشت که از جمله انجمنهای کارآمد عصر خود بود و در آگاه سازی افراد جامعه نقش موثری داشت .  وی در قزوین با مستوفی در مدرسه راه ری قزوین مدتی همکاری داشت و حتی مرحوم فخرایی از وی در کتاب سردار جنگل به عنوان مسئول مهمات نام برده است . و بر زحماتش ارج نهاده است . وی در سال 1327 که قضیه ترور نافرجام شاه پیش آمد به دلیل سوابق سیاسی خاصی که داشت طی یک ماه به زندان افتاد و پس از آزادی به بروجرد تبعید شد و در همان دوران تقاضای بازنشستگی کرد . و متعاقباً شروع به نوشتن خاطرات خود کرد اما عارضه قلبی به او امان نداد این کار را به پایان ببرد تا اینکه سالها بعد مرحوم سید محمد تقی میر ابوالقاسمی با جمع آوری و ویرایش خاطرات او کتاب نهضت جنگل و اوضاع اجتماعی فرهنگی گیلان وقزوین را به چاپ رساند که یکی از منابع قابل توجه برای محققین محسوب می شود . اما فرهنگی دیگری که در نهضت جنگل حضوری فعالانه داشت شادروان محمد صادق مهر نوش بود وی متولد 1281 شمسی در اردبیل بود و پس از اتمام تحصیلات مقدماتی خود در سال 1311 به خدمت اداری در آمد . وی در دایره دفتر نظامی وزارت جنگ و مدتی در دادگستری و مدتی در ثبت خدمت کرد . در سال 1320 به استخدام اداره فرهنگ گیلان در آمد و سوابق خود را به آنجا انتقال داد و در بدو ورود به آموزش و پرورش مدتی حسابدار و دفتر دار دبیرستان فروغ رشت بود و بعدها به عنوان حسابدار اداره فرهنگ گیلان به خدمت خود ادامه داد و سرانجام پس از 28 سال خدمت در سال 1342 به افتخار بازنشستگی نائل آمد . وی در نهضت جنگل با نام صادق شعله ، حسابدار میرزا کوچک و مأمور پرداخت حق العبور بود ایشان را به نوعی می توان از اولین کسانی دانست که به چاپ خاطرات خود در زمینه جنگل همت گماشت . زیرا مرحوم فخرایی در سال 1344 برای اولین بار کتاب سردار جنگل را تألیف کرد ولی 10 سال قبل از این تاریخ ، مهرنوش خاطرات خود را در کتابی تحت عنوان تاریخ جنگل در یک دوره 5 جلدی انتشار داده بود . یعنی در سال 1334 که 10 سال جلوتر از چاپ کتاب مرحوم فخرایی بود . البته مهرنوش سابقه فعالیت مطبوعاتی نیز داشت و سردبیر روزنامه سپیدرود بود و پاورقی و ترجمه هایی را در نشریه فریاد لاهیجان انتشار داد . و همین پاورقی ها که خاطرات او از نهضت جنگل بود در حد فاصل سال 1334 تا 1338 انتشار یافت .    بسیاری از محققین اعتقاد دارند که این کتاب 5 جلدی می تواند از مهم ترین منابع در خصوص نهضت جنگل باشد . مروجی خاطر نشان کرد :مهرنوش علاوه بر خدمت فرهنگی ، نویسنده و نقاش نیز بود و تابلوهای بسیاری از خود بر جای گذاشت . مروجی ادامه داد : یکی دیگر از این فرهنگیان زنده یاد علی تنها بود که براستی پیر فرهنگ گیلان بود و نقش موثری در شکل گیری آموزش و پرورش گیلان ایفاء کرد و طی سالها پس از فوت ایشان مدرسه ای در لشت نشاء به نام او دایر بود . شیخ علی طالقانی معروف به شیخ علی تنها در سال 1247 در طالقان متولد شد . در 14 سالگی به گیلان مهاجرت کرد . مدتی تحصیلات حوزوی و قدیمه را دنبال نمود و معمم بود . او در پهلوی اول مکلا شد . تنها در سال 1298 در ارتباط تنگاتنگ با میرزا عیسی خان صدیق اعلم به تأسیس فرهنگ دست یازید و در همین دوران به عنوان نماینده معارف لنگرود و مدیر مدرسه نمره 5 لنگرود مشغول به کار شد و در سال 1290 نیز مدرسه اقبال رشت را تأسیس کرد که بعدها به قاآنی تغییر نام یافت . مرحوم تنها از سوی دیگرجزو مؤسسین مدرسه شمس رشت بود که متشکل از آموزشگاه های اتفاق ، اقبال و سعادت و مقر آن در سبزه میدان بود . زنده یاد تنها در مدارسی چون ترقی فومن و رودکی در سمت مدیر خدمت می کرد و من در خاطرات شفاهی که از بازماندگان این مرحوم نقل شده است شنیده ام که وی یکی از دوستان نزدیک میرزا بود و با ارائه خواربار به کمیسیون اعانات نهضت جنگل با این خیزش همکاری داشت و مورد احترام میرزا بود . در کتاب سردار جنگل نیز از او بعنوان یکی از فرهنگیان همکار با تشکیلات فرهنگی جنگل یاد شده است . وی در سال 1294 شمسی تشکیل خانواده داد و در سال 1310 درگذشت . مروجی در ادامه ی سخنان خود به شرح حال میرزا اسمعیل پوررسول اشاره کرد و از او نیز به عنوان یکی از پایه گذاران دستگاه نوین آموزش و پرورش گیلان یاد کرد . مروجی تصریح کرد : پور رسول سابقه ی تأسیس مدارس سعادت و شمس را در کارنامه ی خود داشت و در تعامل با تشکیلات فرهنگی نهضت جنگل به تأسیس و مدیریت دبستان کسما مبادرت ورزید . در کتاب خاطرات حاج احمد کسمائی که نخستین بار توسط دخترش پوراندخت در آمریکا منتشر شد و در سال های اخیر با تحشیه و تصحیح منوچهر هدایتی خوشکلام در گیلان انتشار یافت ، دو جا از پور رسول نام برده شده است . یکجا او را از پایه گذاران نخستین هسته های جنگل نام برده اند و در جای دیگر تلاش او را در سمت مدیر دبستان ایمان ماسوله ، در تهییج و بسیج افکار عمومی ماسوله و به ویژه اذهان دانش آموزان این منطقه قابل توجه دانسته اند . این گیلان شناس در دنباله ی اظهارات خود به سید احمد نقیبی اشاره نمود و افزود : نقیبی فعالیت فرهنگی خود را در قالب همکاری با فخرایی و تشکیلات جنگل آغاز کرد و در آن زمان به تأسیس و مدیریت دبستان شمس صومعه سرا دست یازید . وی سپس به تأسیس دبستان اکابر شبانه ی کوشیار مبادرت نمود و پس از چندی در سمت های معاونت ، دبیری و نهایتاً کفالت دبیرستان فروغ رشت به خدمت خود ادامه داد . ابراهیم مروجی سپس به علی محمد  پورزردشت اشاره کرد و گفت او مدیریت  دبستان های ایمان ماسوله و ناصر خسرو لشت نشاء را عهده دار بود و در زمان جنگ به روایت کتاب تاریخ جنگل تألیف صادق مهرنوش ، با اعضای کمیسیون جنگ جنگل در تعامل بود و در کسماء با میرزا کوچک حشر و نشر داشت . مروجی تصریح کرد : فرهنگی دیگر سید محمد تائب بود که در زمان جنگلی ها مدیریت مدرسه ی نمره 6 فومن را بر عهده داشت و در فومن به سید نجفی معروف بود . او در عصر نهضت ملی شدن نفت نیز کوشا بود و در اولین دمونستراسیون فراگیری که پیش از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت از سوی دانش آموزان دبیرستان های رشت با درخواست ملی شدن صنعت نفت برگزار شده بود ،  نقش هدایت کننده داشت و کاشی تابلو شرکت سابق نفت (B.P) در قرق کارگزار (میدان دکتر حشمت فعلی) به دست او شکسته شد . ابراهیم مروجی در ادامه گفت : میرزا حسین خان کسمائی که در دوره دوم انتشار نشریه جنگل (ارگان نهضت جنگل) مدیریت آن را عهده دار بود نیز طی مدتی در سمت مدیر مدرسه وطن رشت به خدمت فرهنگی اشتغال ورزید . او دارای سوابق مبارزاتی در دوران مشروطه بود و از جمله اعضای کمیته ستار بود که بعدها به تهران رفت و روزنامه وقت را انتشار داد . کسمائی در سال 1299 درگذشت و در گورستان سلیمانداراب رشت به خاک سپرده شد . این پژوهشگر در ادامه تصریح کرد : میرزا حسین نیکروان مدیر روزنامه صورت و مدیر دبستان احمدی رشت نیز از جمله فرهنگیان متقدم گیلان بود که در روزگار مبارزه جنگلیان  در عداد طرفداران آن درآمد . مروجی ادامه داد : گریگور یقیکیان مدیر دبستان های رشدیه و دانش انزلی و مدرس مدارس ارمنیان رشت و غازیان نیز دیگر معلمی  بود که به عنوان مترجم میرزا کوچک در مذاکره با قوای روسیه و انگلیس ، به همکاری با این خیزش مبادرت ورزید و بعدها مسموعات و مشاهدات خود از جنگل را در کتابی تحت عنوان هفده ماه انقلاب در گیلان نشر داد و از سوی دیگر در کتاب شوروی و نهضت جنگل نیز بخشی دیگر از خاطرات خود را منتشر ساخت . او از پیشگامان تئاتر گیلان بود و در این عرصه با جهانگیر خان سرتیپ پور (ترانه سرا و از اعضای مجمع ادبی هنری آزاد ایران) ارتباطی تنگا تنگ داشت و از دیگر سو ، سابقه انتشار نشریات ایران کبیر و ایران کنونی را نیز در کارنامه مطبوعاتی خود داشت . مروجی در دنباله ی سخنان خود به میرزا علی حبیبی اشاره نمود و افزود : علی حبیبی نیز در جنگل مسئول کمیته انتظامات و کاتب روزنامه جنگل (ارگان جنگلی ها) بود و در هنگامه قدرت جنگلیان و زمانی که صادق کوچک پور مسئول حکومت و فرهنگ فومن بود . در سمت ریاست دارایی این شهر خدمت می کرد . حبیبی از جمله اعضای گروه 37 نفره ای بود که با دکتر حشمت به حکومت مرکزی و قوای قزاق تسلیم شد و متعاقباً یک ماه در باغ محتشم رشت به حبس افتاد تا این که با وساطت پدرش میرزا حبیب اصفهانی که در دستگاه سپهدار رشتی شاغل بود ، آزاد شد و در مقام ریاست دفتر اداره نوپای دخانیات که آن زمان جزئی از اداره دارایی بود به فعالیت مشغول شد و سپس خدمات فرهنگی خود را استمرار بخشید و در مقام مدیر دبستان در اهواز بازنشسته شد . او مؤسس دبستان اتفاق رشت بود و در پایه گذاری دبستان شمس رشت که ترکیب ادغام شده ای از مدارس اتفاق و سعادت و چند مدرسه دیگر بود ، مشارکت داشت . مروجی سپس به محمد جواد پور صالح اشاره کرد و گفت این شخصیت که در جنگل به میرزا جواد جنگلی معروف بود ، از فرهنگیان دیگری بود که در آن دوره ، طی مدتی مدیریت مدرسه اسلامی کسما را که از موسسات جنگل بود ، بر عهده داشت . پور صالح بعدها در مدارس مختلف دولتی و ملی (از جمله فاریابی و کوروش) خدمت کرد و با سوابق طولانی تدریس بازنشسته شد . مروجی تصریح کرد : در دولت انقلابی جنگل محمد جعفر کنگاوری و حسین جودت کمیسر معارف بوده اند و در آن مقام سکان فرهنگ گیلان را به دست داشتند . ابراهیم مروجی در انتهای اضهارات خود به کتاب سه جلدی در دست انتشارش خود ، پیشگامان فرهنگ گیلان اشاره کرد و وعده داد که جلد اول آن کتاب که شامل دهها سرگذشت نامه از فرهنگیان متقدم و اولیه گیلان است به زودی نشر یابد .
.