درباره شهرستان
از محصولات این سرزمین می‌توان بهانجیر وانگور وزعفران نام برد.
شهرستان استهبان از سرزمینهای شرق استان فارس است که شمال آن بهدریاچه بختگان (پیچگان) جنوب آن به کوههای تودج (توده) و غرب آن به دشت رونیز و شرق آن به کوههای داراب و ایج محدود می‌شود.
در حقیقت این منطقه دشتی است با ۱۷۶۷ متر ارتفاع از سطح دریا و ۲۶۵۲ کیلومتر مربع وسعت، با این شرایط شهر استهبان در دشتی قرار دارد که توسط کوهها احاطه شده است. از این شهر مدار ۲۹ درجه و ۸ دقیقه عرض شمالی و ۵۹ درجه و ۳ دقیقه طول شرقی می‌گذرد.
جاده کوهستانی شرق شهرستان به طول ۳۵ کیلومتر عامل ارتباط آن بانیریز است، جاده غربی شهرستان به طرف شیراز از دشتهای به هم پیوستهگرده ورونیز می‌گذرد. و در محدوده تنگ کرم به جاده شیراز – فسا می‌پیوندد. این جاده تا شیراز ۱۷۵ کیلومتر طول دارد. کوههای مرتفع، قسمت‌های غربی، جنوب غربی، جنوبی و تا حدودی شمال منطقه را فرا گرفته اند. مهم‌ترین ارتفاعات آن، سلسله جبال تودج است که در اصل دنبالهزاگرس جنوبی می‌باشد. بلندترین ارتفاع در این سلسله جبال ۲۳۰۰ متر است. طول این ارتفاعات را صاحبفارسنامه ناصری از «رونیز» تا کوه «بوخون» در «فارغان سبعه» چهل و چهار فرسخ نوشته است. [۲]
منابع آب منطقه را چشمه، قنات و رودخانه تشکیل می‌دهند. رودخانه‌های این شهرستان فصلی اند و در اسفند و فروردین ماه سالهای پر باران از ارتفاعات جنوبی مشرف به شهرستان سرچشمه گرفته و با گذشتن از غرب شهر به سوی شمال، روستاهای خیر، جاری می‌شوند و در آنجا به دریاچه بختگان می‌ریزند. رودخانه های «فتح آباد» و «عباس آباد» از این نمونه‌اند رودخانه «رودبار» (روستائی در نزدیکی ایج) تنها رودخانه دائمی منطقه است که از کوههای «بوخون نیریز» سرچشمه می‌گیرد و با مشروب کردن روستاهای ناحیه رودبار به منطقه داراب وارد می‌شود[۳].
چشمه‌های «قعری»، «پازهری»، «یوخوُ»، «مُرَخنه» و «بُک بُک» از مهم‌ترین منابع تأمین آب شهرستان بشمار می‌روند. این چشمه سارها که در ارتفاعات جنوب غرب و غرب شهرستان (سلسله جبال تودج) قرار دارند در اصل سرقناتهایی هستند که از گذشته بسیار دور مورد بهره برداری اهالی منطقه بوده اند. در کتب قدیم آمده است که آب بستانها و زراعت این شهر از چشمه های پازهری و قعری بوده که هر دو از جانب مغرب همه جا زیر درختان با ثمر جاری اند.[۴]
حداکثر گرمای تابستان در این منطقه ۳۶ درجه و حداقل سرمای زمستان ۴ درجه زیر صفر است. متوسط باران سالانه بین ۵۰ تا ۴۵۰ میلیمتر گزارش شده است[۵].
تغییر ریزشبرف وباران سالانه از خصلتهای طبیعی و کهن منطقه محسوب می‌شود. این ویژگی که مخصوص نواحی آب و هوایی متأثر از اقلیم کویری است در کم و زیاد شدن آب چشمه‌های و قناتها تاثیر فراوان دارد بطوری که اگر یک سال بارندگی فراوان (بخصوص بصورت برف در ارتفاعات) صورت گیرد آب چشمه‌سارها و قناتها سنگین و زیاد خواهد بود و بر عکس اگر کمی بارندگی در مدت چند سال به صورت پیوسته رخ دهده حتی ممکن است به خشک شدن برخی منابع آب بیانجامد. در چنین وضعی کم آبی تا فرارسیدن سالهای پر باران تر سالی (خوش سالی) و به سالهای کم باران، خشک سالی (بد سالی) می‌گویند. در سال ۱۲۸۸ هـ.ق آب چشمه های قصبه اصطهبانات چنان کم شد که باغستانهایش خشک گردید و زمین این منطقه از گیاه خالی شد، در حالیکه پیش از این سال میوه‌های گوناگون این شهر به اندازه‌ای فراوان بود که در دیگر جای فارس نبود[۶].
در منبع دیگری آمده که در جمادی الاول ۱۳۱۲ هـ .ق هفده روز تمام پیوسته باران بارید و در منطقه اصطهبانات خرابی کلی ببار آمد. در محرم همین سال وضع آب و هوا بار دیگر دچار تغییرات شدیدی می‌شود. اغلب شبانه روز هوا ابری و رعد و برق زیاد وجود داشته است، روزها پیوسته بارانی بوده و از باران شب عاشورا خرابی کلی ببار آمده بطوری که در شهر سیل چنان سنگین بوده که اطراف محلات آنجا را به کلی ویران کرده است[۷]
شاید همین تفاوت آب و هوایی این منطقه بوده که باور افسانه مانندی را کهخواندمیر درحبیب السیر بیان می‌کند موجب شده است وی در کتابش می‌نویسد:
«درشبانکاره(شرق فارس شامل دارابگرد، ایگ و اصطهبانات و توابع آنها)چشمه‌ای است که در آنجا بقدر دو سه آسیاب آب بیرون می‌آید و مدت سی سال آب آن در جریان و سی سال دیگر انقطاع می‌یابد چنانکه قطره ای آب در آن نتوان یافت»[۸]
پوشش گیاهی این ناحیه اهمیت فراوان دارد زیرا جنگلهای پراکنده آن درختهای متنوعی را در خود پرورش می‌دهند. درختان به، ارژن، سرو کوهی، جرگه و .... با درختچه های کوچک، طبیعت سرسبزی را برای این منطقه فراهم آورده اند. البته درختکاری از گذشته‌های بسیار دور، یکی از ویژگی‌های مردم این سرزمین بوده است و بر همین اساس منابع نیز این شهر را همیشه به صورت «شهرکی پر درخت» بازگو کرده اند[۹][۱۰].
بنا به گزارش شفاهی اداره منابع طبیعی استهبان بیشتر درختان این ناحیه را انجیر بخود اختصاص داده است. علاوه بر انجیر باغداران استهبان به پرورش انواع درختان باغی از جمله انگور، بادام، انار، مرکبات و مقدار کمیسیب وگلابی وآلو سیاه می‌پردازند، باغات مرکبات روستای «رودبار» و باغات انار «خیروایج» نیز محصولات مطلوبی ارائه می‌دهند.
مزارع شهرستان در شمال، شمال شرقی و شرق شهر قرار گرفته و هر یک روستا نیز بنا به شرایط طبیعی خود از مقداری زمین کشاورزی برخوردار است با توجه به شرایط مساعد جغرافیائی در این منطقهگندم، جو، پنبه، ذرت، حبوبات، زعفران، صیفی‌جات و سبزیجات بخوبی پرورش می‌یابند.
در گذشته کشتخشخاش وتوتون نیز بشدت معمول بوده و مصرف تجارتی داشته است[۱۱][۱۲]. اما امروزه این کشت بکلی منسوخ گردیده است.
در پوشش حیوانی این ناحیه می‌توان از حیوانات وحشی چون گرگ، شغال، روباه، بزکوهی، قوچ، میش و حیوانات اهلی چون گوسفند، بز، گاو، الاغ، و تعداد کمی اسب و استر نام برد. همچنین خزندگان، مار و سوسمارهای بزرگ و کوچک و از پرندگان وحشی و اهلی عقاب، کبک، تیهو، جغد، پرندگان کوچک و مرغ و ماکیان در این منطقه زندگی می‌کنند.
حیوانات شکاری و قابل صید منطقه در گذشته نه چندان دور بسیار فراوان بوده و منابع ضمن اشاره بهبز، پازن، بز وحشی، قوچ و میش کوهی، کبک وتیهو گفته‌اند که پادزهری که از شکم بز و پازن کوهی در کوهستانهای جنوبی این شهر بدست می‌آمده، بسیار گران قیمت و نادر بوده است[۱۳]. امروزه تنوع پوشش حیوانی منطقه به واسطه شکار بی‌رویه در گذشته و عدم حمایت ارگانهای مسئول در حفظ حیات وحش به حداقل رسیده است.
از لحاظ زمین شناسیخاک این ناحیه رسوبی و مخلوط باماسه وآهک است که در دشتها از مقدار ماسه کاسته می‌شود. با ورود به کوهستانها از داخل کوهپایه های ابتدا ماسه‌های به سنگهای درشت و بعد به صخره های بزرگ تغییر شکل می‌یابد. بطور کلی جنس خاک در استهبان ریز بافت و دارای پودرهای گچ و آهک می‌باشد و از ساختمان فیزیکی چندان مناسبی برخوردار نیست[۱۴]
در این منطقه معادن سنگ مرمریت، چینی و سیاه وجود دارد که در استهبان، خیر، رونیز و ایج پراکنده اند، از این منابع تنها معدن سنگ رونیز مورد بهره برداری و در امر صنایع ساختمانی بکار می‌رود. در رودبار ایج معدنمنگنز شناسایی شده ولی هنوز به مرحله بهره برداری و استخراج نرسیده است.
معادننفت نیز در ناحیه «دم تنگ» حدود ده کیلومتری غرب شهرستان» از مقادیر قابل توجهی نفت سبز برخوردارند و رگه‌هایطلا نیز به مقدار کم در خاکهای ناحیه رودبار یافت شده‌اند. معادن سنگ وگچ و آهک به وفور در منطقه استهبان پراکنده‌اند و مورد بهره برداری قرار گرفته اند. خاک رس استهبان که بهترین خاک سرامیک منطقه است ندرتاً توسط صنعت گران سرامیک شهرستان استفاده می‌شود. نمک دریاچه بختگان نیز در ناحیه خیر مورد استفاده روستانشینان می‌باشد.
کار شناخت معادن زیر زمینی و اکتشافات و استخراج آنها در این منطقه بسیار کم صورت گرفته است.
[
ویرایش
] مکان های دیدنی استهبان
[
۱۵
]
درخت چنار هزار ساله
محل رویش و رشد آن واقع در در میدان آب بخش استهبان بوده است. طول عمر این درخت چنار را متخصصین بیش از هزار سال برآورد کرده اند. متاسفانه مدیران شهر به واسطه تصمیم نسنجیده‌ای که بسیاری از اهالی شهر با آن مخالف بودند به بهانهٔ ترس از سقوط بر سر عابرها درخت چنار را از خاک بیرون آورده و به خارج از شهر ابتدای جاده استهبان و شیراز دوراهی کمربندی و ورودی استهبان منتقل نمودند.
چشمه قهری
مرغخانه
بک بک
آب چک
استخر بوخوم (سلخ بوخو)
استخر پایین (اِسِرّخِ پاین)
استخر بالا (اِسِرّخِ بالا)
تنگ مرغک در یک کیلومتری شهررونیز با پوشش جنگلی و فضای سبز، محوطه مسجد سنگی ایج با پوشش جنگلی و آبشار، لای تاریک با آبشار و چشمه سار ، سلطان شهباز با پوشش جنگلی و آبشار، تنگ استهبان ، تفرجگاه بردانه در راه ایج – داراب با چشمه سار و درختان مرکبات ، بک بک زیستگاه پرندگان کمیاب.
آب گرم خیر
دم تنگ
کرتار
کوه تودج
قلعه دختر و آتشکده زرتشتیان
