یادها و یادگارها از اسلام‌شناس ژاپنی پروفسور ایزوتسو

در پانزدهمین سالگرد وفات اسلام‌شناس پرآوازه و اولین مترجم قرآن به زبان ژاپنی، پروفسور ایزوتسو، بر آن شدیم تا به پاس قدردانی از کوشش‌های توان‌فرسا و مخلصانه‌اش در درازنای عمر پربرکتش نسبت به شناساندن فرهنگ و تمدن اسلام، تشیع و ایران به جهانیان شرحی مختصر از زندگی و آثار او تقدیم نماییم.

توشی هیکو ایزوتسو در سال 1914 میلادی در توکیو بدنیا آمد در 1937 از دانشگاه «کیو» (Keio) که یکی از بهترین دانشگاه‌های غیردولتی ژاپن بود ـ فارغ التحصیل شد. او نخست به تدریس متون فلسفی یونانی و لاتین پرداخت و مدتی نیز به تدریس مباحث زبان‌شناسی و معنی‌شناسی مشغول و از این راه به زبان عربی کشانده شد و برای نخستین بار قرآن کریم را به ژاپنی ترجمه کرد. تسلط در زبان عربی، او را با آثار غزالی و کلام اشعری و همچنین آثار ابن‌سینا آشنا ساخت و در مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه «مک گیل» کانادا به عنوان استاد مهمان، «نجات» ابن سینا و «الاقتصاد فی الاعتقاد» غزالی و آثار سهروردی و محی الدین‌ عربی را تدریس کرد.

تا سال 1969 و پس از مسافرت شش ماهه به لبنان و یکساله به قاهره، نیمی از سال را در مونترال کانادا و نیمی را در ژاپن مشغول تحقیق و تدریس بود، ولی بعد تصمیم گرفت به ایران بیاید و رابطه‌اش با ژاپن را قطع کند. در سال 1351 شمسی با حضور جمعی پنج نفره از بزرگان علم و ادب کنونی ایران، کتاب «فصوص الحکم» ابن عربی را شرح کرد و با تلاش دکتر سیدحسین نصر او و پروفسور کربن موفق به اخذ درجه دکتری افتخاری از دانشگاه تهران شدند.

ایزوتسو مردی متواضع، بردبار و ساکت، آراسته پوش و خوش لباس بود و به هیچ روی روشنفکری و هنرمندی را در موی ژولیده و سر و وضع آشفته نمی‌دید. آثار اصیل موسیقی ایران را قدر می‌شناخت و از آن لذت می‌برد.

دقت ایزوتسو در کار تدریس، تعلیم و تحقیق به حد وسواس می‌رسید. هرگز اجازه نمی‌داد که شاگردان باری به هر جهت بگذرانند و به بحث‌های کلی بسنده کنند. گفته‌اند که هنگام بیماری هم درس را تعطیل نمی‌کرد و در تعطیلات فصلی دانشگاه نیز که در سفر ییلاقی بود، شاگردان برگزیده را نزد خود می‌خواند و به راهنمایی آنها می‌پرداخت.

پروفسور ایزوتسو که به بیشتر زبانهای زنده دنیا از جمله انگلیسی، عربی، فارسی، فرانسه، آلمانی، لاتین، ایتالیایی، اسپانیایی، روسی، عبری، چینی، سانکریت و ترکی تسلط داشت در مجامع بین‌المللی: 1. فرهنگستان زبان و ادبیات عرب، قاهره. 2.‌ مؤسسه بین المللی فلسفه، پاریس. 3. انجمن بین‌المللی فلسفه در قرون وسطی، لون ـ بلژیک. 4. انجمن کانادایی مطالعات تاریخ و فلسفه علوم، مونترال. 5. مؤسسه مطالعات اسلامی و انجمن حکمت و فلسفه ایران عضویت داشت.

مهم‌ترین آثار و تحقیقات ایزوتسو که در سه قلمرو عرفان، فلسفه و قرآن‌پژوهی قابل دسته‌بندی است به شرح زیر است:

1. «تاریخ تفکر عربی»: نخستین کتاب ایزوتسو است که در 26 سالگی به زبان ژاپنی نوشته است.

2. «کتابی درباره فلسفه»: که جنبه عرفانی دارد. او در این کتاب، بر فلسفه نوافلاطونی و عرفان یونانی تأکید کرد. این دومین کتاب او بود و در 34 سالگی تألیف شده است.

3. «محمد(ص)»: این کتاب نخستین کتاب ایزوتسو در باب مطالعات اسلامی اوست و به زبان ژاپنی نوشته شده است.

4. ترجمه قرآن مجید به زبان ژاپنی از سال (1951 تا 1958) که بنا به گفته ایزوتسو از برکت همین ترجمه، موفق به نگارش دو کتاب دیگر درباره قرآن شده است. [اولین ترجمه قرآن به زبان ژاپنی (از انگلیسی) در سال 1929 چاپ و منتشر شد. این ترجمه توسط «سوکاموتوکی چی» صورت گرفت. ترجمه ایزوتسو همراه با شرح عربی و با کمک سه تن از دانشمندان نامدار انجام گرفت. ترجمه دیگری از قرآن در ژاپن به دست یک مترجم مسلمان به نام «میتارا یوایچی» انجام شد.]

5. «خدا و انسان در قرآن»[1] که در سال 1964 در توکیو انتشار یافت. چاپ اول کتاب به طور کامل توسط احمد آرام ترجمه و در سال 1361 هجری شمسی از سوی شرکت سهامی انتشار گردید. چاپ دوم این اثر در زمستان 68 از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی انجام شده است. این کتاب مشتمل بر 322 صفحه بوده و در 9 فصل نوشته شده است.

6. «ساختمان معنایی مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن»: که به زبان انگلیسی نوشته شده است. دو کتاب اخیر حاصل یادداشت‌هایی است که مؤلف در حین ترجمه قرآن برمی‌داشت. اولین ویرایش از این کتاب در ایران به سال 1360 و با ترجمه روان دکتر فریدون بدره‌ای صورت گرفت و انتشارات قلم آن را چاپ کرد و بعد در سال 1378 از سوی نشر فرزان روزبه قلم مترجم یاد شده در 522 صفحه و 11 فصل منتشر گردید.

مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید، ترجمه‌ای است از:

The Structure of mening in Ethic Religious Concepts in Qurn – Tokyo, 1959.)

عیب عمده ترجمه جدید این کتاب، نیاوردن کتابنامه فصل آخر است که امید می‌رود در چاپهای بعدی جبران شود.

7. «مفهوم ایمان در کلام اسلامی»: ترجمه زهرا پورسینا، چاپ اول، 1378، چاپ دوم، 1380، انتشارات سروش، (316 صفحه و 11 فصل)

The consept of Belife in Islmic theology, Tokyo 1965)

8. «زبان و جادو: مطالعاتی درباره نقش جادویی زبان»، (توکیو، دانشگاه کیو، 1956)

Lnguge n Mgic, Stuies in the Mgicl Function of Speech.

9. «بررسی تطبیقی مفاهیم کلیدی فلسفی در تصوف و تائوئیسم»:

Sufism n Toism: comprtive stuy of key philosophicl consepts, Tokyo 1966-67)

مترجم: دکتر محمدجواد گوهری، چاپ اول 1378، چاپ دوم، 1379، انتشارات روزنه، (540 صفحه در سه بخش و 34 فصل). در این کتاب بحث بسیار عمیق و مقایسه‌ای بین عرفان ابن‌عربی با عقاید لائوتسه و چوانک تسو شده است.

10. مجموعه مقالات درباره فلسفه ذن: Towr philosophy of zen

11. مجموعه مقالات درباره مفهوم وجود، شامل مقدمه انگلیسی، تصحیح و شرح منظومه حکیم ملاهادی سبزواری و چند سخنرانی دیگر به نام مفهوم وجود: The consept n Relity of Existence. این کتاب در ژاپن منتشر و به زبان فرانسه نیز ترجمه گردید.

12. بنیاد حکمت سبزواری: این کتاب که نخستین جلد از مجموعه سلسله دانش ایرانی است توسط دکتر سیدجلال الدین مجتبوی، استاد فلسفه دانشگاه تهران، ترجمه گردید و از سوی انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران به سال 1359 شمسی منتشر شد.

13. تصحیح کتاب قبسات میرداماد؛ با همکاری دکتر مهدی محقق، دکتر موسوی بهبهانی و دکتر دیباجی. کتاب توسط بهاءالدین خرمشاهی با عنوان «فلسفه میرداماد» به فارسی ترجمه گردید و در کتاب «شیعه در حدیث دیگران» (تهران، بنیاد اسلامی طاهر، 1362) چاپ شده است.

14. منشأ فلسفه اسلامی (سلسله سخنرانی‌های ایزوتسو در ژاپن درباره عرفان)

15. عمق فرهنگ اسلامی: The epth imension of islm. این کتاب دومین اثر او به زبان ژاپنی است که دارای سه بخش می‌باشد: 1. جنبه ظاهری اسلام 2. شریعت 3. جنبه معنوی و باطنی اسلام.

16. تولد اسلام، که درباره پیدایش و چگونگی رشد و گسترش اسلام در جهان بحث می‌کند.

17. تاریخ تفکر اسلامی.

18. ترجمه کتاب مشاعر ملاصدرا

19. ترجمه کتاب فیه ما فیه مولوی

20. سلسله کتاب‌های «میراث اسلام» زیرنظر ایزوتسو، ناشر مجموعه ایوانامی (iwnmi)

21. ترجمه کتاب طوق الحمامة.

22. ترجمه مقدمه ابن‌خلدون.

23. ترجمه کتاب معالم الاصول.

24 و 25. مقاله «ابن عربی» و مقاله «اشراقیه» در دائرةالمعارف دین به انگلیسی زیرنظر میرچا الیاده، دین شناس معروف رومانیایی، که در 16 جلد منتشر گردید.

26. ترجمه کامل امور عامه و جوهر و عرض شرح منظومه حکمت سبزواری به همکاری دکتر مهدی محقق، نیویورک (1976 م.)

The metphysics of sbzvri

27. تصحیح شرح منظومه حکمت به انضمام فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فلسفی، با همکاری دکتر مهدی محقق، (تهران، 1348ش)

28. منطق و مبحث الفاظ، مجموعه متون و مقالات با همکاری دکتر مهدی محقق (تهران، 1353ش)

29. نور و ظلمت در گلشن راز شبستری (پنوسیلوانیا، 1971م)

30. تصوف و مسأله تشکیک در زبان، در اندیشه‌های عین القضات همدانی (پاریس، 1970م)

31. مسأله خلق جدید در عین القضاة (بوستون، 1973 م)

32. ماهیت و کلی طبیعی در فلسفه اسلامی ایران، (تهران، 1973 م)

33. ماهیت لابشرط در فلسفه اسلامی ایران، (تهران، 1973 م)

این مقاله در مجموعه منطق و مباحث الفاظ به اهتمام دکتر مهدی محقق و توشیهیکو ایزوتسو (سلسله دانش ایران، شماره 8) چاپ شده است.

34. اساس اندیشه‌های مابعدالطبیعی در فلسفه اسلامی ایران (تهران، 1971م) این مقاله در مجموعه سخنرانی‌ها و مقاله‌ها درباره فلسفه و عرفان اسلامی به اهتمام دکتر مهدی محقق و هرمان لندلت (سلسله دانش ایرانی، شماره 4) چاپ شده است.

35. رساله خلق مدام، ترجمه منصوره (شیوا) کاویانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی 1381 ش، در 100 صفحه.

چنان‌که ایزوتسو خود در مقدمه کتاب ساختمان مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن می‌گوید، روش خود را بر پایه قرآن گذاشته است و هسته اصلی پژوهش پدیدارشناسانه او در این حوزه، بیرون کشیدن نظام جهان بینی قرآن از دل آیات الهی است. از دیدگاه او همه چیز در قرآن به یک تأویل اخلاقی یا الهی می‌انجامد. به نظر او سراسر قرآن، چه آنجا که از امت‌های گذشته و به شکل داستان سخن می‌گوید تا زمانی که به مسلمان اختیاری می‌دهد که یک حکم یا فریضه دینی را اجرا کند، در واقع همه اینها قابل تأویل به یک نتیجه اخلاقی است.

از سوی دیگر از نظر ایزوتسو جهان قرآن، همچون دایره‌ایست با دو نقطه قابل استناد به مبدا، یکی در بالا یعنی خدای هستی و دیگری در پایین یعنی انسان. نقطه بالایی که نماینده جهان هستی است، بنابر آنچه تصور می‌شود به عنوان صحنه عمده‌ای است که بر روی آن تمام درام‌های بشری باز می‌شود که جهان اندیشه جاهلیت چنین دایره‌ای را فاقد بود؛ زیرا در آن جهان انسان‌محوری[2] را نیز همراه داشت به همین سبب است که کلمه جلاله «الله» در قرآن کریم از پربسامدترین واژگان کلیدی می‌باشد که رأس هرم جهان‌بینی قرآن را تشکیل می‌دهد.

روشن است اندیشه‌ورزی‌ها و نوآوری‌های جالب توجه و معتنابه آقای ایزوتسو از نگاه نکته‌سنجانه مسلمان در حوزه‌های موردنظر دور نمانده است. نقد عالمانه و محققانه جناب آقای معصومی همدانی که در نشر دانش در مقدمه کتاب مفاهیم اخلاقی دینی قرآن مجید آمده است. از جمله این نکته‌سنجی‌های علمی است.

از استاد و اندیشمند قرآن‌پژوه که پیرو آیین ذن بودند وقتی پرسیدند که به چه علت به افکار فلسفی و عرفانی اسلام روی آورده است در پاسخ گفت: درست نمی‌دانم. اما علاقه من به اسلام چیز مرموزی است که نمی‌توانم آن را توضیح دهم، ‌همین قدر می‌گویم که اسلام مرا مسحور خود کرده است.

به هر روی در دنیایی که اندیشمندانی چون گلدزیهر، هنری لامنس بلژیکی و بسیاری دیگر با غرض‌ورزی و بدبینی فراوان درباره اسلام سخن می‌گویند جا دارد که آثار مستشرقانی چون ایزوتسو درباره اسلام، تمدن اسلامی و تشیع، با رعایت انصاف و بی‌طرفی می‌نویسند مورد تأمل و بررسی جدی قرار گیرد.

پروفسور توشیهیکو ایزوتسو در هفتم ژانویه 1993 میلادی مصادف با هفدهم دی ماه 1371 در 79 سالگی در شهر کاماکاری ژاپن درگذشت.

یاد دانشمند فقید، ایزوتسو که به حق می‌توان گفت با روح تعالیم شیعی و فرهنگ حاکم بر آن آشنا بود در دل‌های اهل معرفت و معنویت همیشه زنده است.[3]

پی‌نوشت‌ها:

* ـ‌ مدیر گروه تاریخ و تمدن اسلامی، مرکز برنامه ریزی و تدوین متون درسی.

[1] ـ Go n Mn in the Korn.

[2] ـ Gomn.

[3] ـ برای نوشتن خلاصه زندگی ایزوتسو از آثار زیر بهره گرفته‌ام: 1. شرح حال ایزوتسو در مقدمه کتاب بنیاد حکمت سبزواری اثر ایزوتسو؛ 2. مقاله دکتر مهدی محقق در مجله تحقیقات اسلامی سال هفتم، شماره 1، 1371؛ 3. کیهان فرهنگی پیام96 فروردین 72 مقاله زندگی و اندیشه ابن‌عربی اثر ایزوتسو ترجمه دکتر همتی؛ 4. مجله نشر دانش سال سیزدهم شماره دوم، 1371 مقاله دکتر نصرالله پورجوادی و نیز نشر دانش، سال دوم، شماره سوم، نقد آثار معصومی همدانی، به ایزوتسو؛ 5. مجله بینات، شماره 30، سال هشتم، شماره 2، تابستان 80؛ 6. مجله پژوهش‌های قرآنی شماره 37 ـ 38، تابستان 83. مقاله آقای ربیضی، عنوان ایزوتسو معناشناسی و آیات قرآن؛ 7. مجله پل فیروزه، شماره چهارم، تابستان 81.