يخچال‌هاي كويري، عجيب ترين عناصر معماري كوير

يخچال‌هاي كويري، عجيب ترين عناصر معماري كوير هستند و البته ناشناخته ترين شان. شايد كمتر گردشگري باشد كه در سفر به يزد يا هر كوير ديگري، به سردخانه هاي اين شهرها فكر كند و دنبال ابتكار مردمي بگردد كه در گرماي تند كويري، راه و روش مخصوص خودشان را براي حفظ مواد غذايي در پيش مي گرفتند.

يخچال‌هاي كويري، عجيب ترين عناصر معماري كوير هستند و البته ناشناخته ترين شان. شايد كمتر گردشگري باشد كه در سفر به يزد يا هر كوير ديگري، به سردخانه هاي اين شهرها فكر كند و دنبال ابتكار مردمي بگردد كه در گرماي تند كويري، راه و روش مخصوص خودشان را براي حفظ مواد غذايي در پيش مي گرفتند. يخچال هاي كويري اما يادگار روزهايي هستند كه هنوز خبري از يخچال هاي برقي نبود؛ معجزه فروتنانه خشت خام و دست‌هاي پرتوان معماران كه شاهكار معماري كوير را به عرصه ظهور رساندند!
دكتر جان فراير در قرن يازدهم در سفرنامه ايران نوشته است: «ذخيره ساختن يخ‌، رسمي متداول و ديرين شمرده مي‌شود و امكان آن مي‌رود كه همراه با مغولان وارد ايران شده باشد». شاردن هم دورنمايي از شهر كاشان را در سفرنامه خود به تصوير مي‌كشد و يخچال‌هاي اين شهر را در بيرون از قلعه و برج و باروي شهر نشان داده و به معماري يخچال‌ها در اصفهان هم اشاراتي داشته است. هر چند كه اين روزها با نوسازي شهر يزد، تعداد خيلي كمي از اين يخچال‌ها باقي مانده اند كه آن تعداد هم پيشينه تاريخي شان تنها تا دوره صفويه در دست نيست اما هنوز هم در چند جا از شهرستان ميبد و ابركوه مي‌توان آثار اين شاهكارهاي معماري را ديد.
دكتر جان فراير در قرن يازدهم در سفرنامه ايران نوشته است: «ذخيره ساختن يخ‌، رسمي متداول و ديرين شمرده مي‌شود و امكان آن مي‌رود كه همراه با مغولان وارد ايران شده باشد»

ديوارهاي خنك

اين يخچال‌ها به طور عمده از سه قسمت تشكيل شده‌اند: ديوار طويل سايه انداز، مخزن يخ و حوضچه‌هاي توليد يخ. ديوار سايه‌انداز ديواري بسيار طويل و بلند است كه ارتفاع آن گاهي تا 10متر مي‌رسد. اين ديوار در طول روز از تابش آفتاب بر روي آب‌هاي منجمد شده در حوضچه‌ها جلوگيري مي‌كند. گاه جهت استحكام بيشتر ديوار سايه‌انداز، پشت‌بندهاي بزرگي در قسمت جنوبي ديوار احداث مي‌كردند. ديوارهاي سايه‌انداز در پايين ضخامتي زياد داشتند و به تدريج در بخش‌هاي بالايي از قطر آنها كاسته مي‌شد. حوضچه‌‌هاي تهيه يخ هم گودال هايي مستطيل شكلي بودند كه به موازات ديوار سايه‌انداز و در بخش شمالي آن حفر مي شدند و طول آن ها كمي كمتر از طول ديوار و عمق آن 30 تا 50سانتيمتر و گاه بيشتر بود. اين گودال محل تهيه يخ در شب‌هاي سرد زمستان بود. مخزن يخ آنها معمولا در پشت ديوار سايه‌انداز و در بخش جنوبي آن و در بعضي موارد به وسيله يك يا چند مدخل ورودي به بخش شمالي راه مي‌يابد. انبار يخ هم گودال‌هاي عميق و بزرگي هستند كه در وسط مخزن يخ حفر شده‌اند. شكل اين گودال‌ها در يخچال‌هاي گنبددار به صورت دايره با شعاعي تا حدود 4متر و گاه بيشتر است. ديوار اين گودال‌ها از سنگ يا آجر يا اندود كاهگل ساخته و پشت آن با مصالح عايقي چون خاك ذغال و يا مصالح ديگر پر شده است. جهت دستيابي به كف اين گودال‌ها هم از پله‌هاي كوچكي كه در ديوار آن تعبيه شده، استفاده مي‌شود. همچنين چاهي در بيرون از يخچال حفر شده كه به وسيله مجاري باريكي كه در كف گودال‌هاي يخ تعبيه كرده‌اند، آب حاصل از ذوب يخ به اين چاه‌ها هدايت مي‌شود.
ديوار سايه‌انداز ديواري بسيار طويل و بلند است كه ارتفاع آن گاهي
تا 10متر مي‌رسد. اين ديوار در طول روز از تابش آفتاب بر روي آب‌هاي
منجمد شده در حوضچه‌ها جلوگيري مي‌كند

يخچال هاي گلي

ميبد يكي از نمونه‌هاي نادر شهرهاي باستاني ايران به شمار مي‌رود در قسمتي از راه هاي ارتباطي اش ساختمان عظيم خشت و گلي يخچال ميبد روبه‌روي كاروانسرا واقع شده است. اين يخچال روزگاري عطش مسافران كوير را برطرف مي‌كرده است. محوطه يخبند ميبد حوض گلي كم‌عمقي به مساحت تقريبي 800متر‌مربع و به عمق تقريبي نيم متر است. ديوارهاي بلند سايه انداز به ضخامت 2 متر و به بلندي 8 متر است كه به چند طاق نما و ستون تقسيم شده است.
طول ديوار جنوبي 42 متر و ديوارهاي شرقي و غربي هر يك 20متر مي‌باشد.
يك درگاه اصلي به بلندي 2 متر در ميان ديوار جنوبي به مخزن و گنبد راه دارد و تقريبا تمام رفت‌وآمدها و انبار كردن و تخليه يخ از اين درگاه صورت مي‌گرفته است. درگاه ديگري به قرينه آن در سمت شمال گنبد تعبيه شده كه نقش چنداني نداشته و غالبا آن را مي‌بسته‌اند. درگاه اصلي را هم فقط در هنگام رفت‌وآمد باز مي‌كرده‌اند. مخزن قيفي يخچال را در زمين رسي سختي كنده‌اند كه قطر دهانه آن 13 متر و گودي آن 6 متر است. ارتفاع گنبد حدود 15 متراست. پهناي ديوار خشتي جدار گنبد از پايين به بالا به طرز ماهرانه‌اي كاهش مي‌يابد به گونه‌اي كه پهناي خشت در نوك گنبد به 20 سانتيمتر مي‌رسد.
شهر باستاني ابركوه هم كه پيشينه آن را به كيكاووس، دومين پادشاه كيانيان نسبت داده‌اند، از معماري كويري هم بهره‌ جسته و در جاي جاي اين خطه، هنر و معماري كويري نظاره‌گر هر رهگذر است. يخچال بزرگ ابركوه كه به يخچال آقايي معروف است، در سمت غربي جاده آسفالته ديده مي‌شود. اين بنا با پلاني مدور و حجمي مخروطي‌شكل يادگاري از دوران قاجار در ورودي شهر واقع شده است.
در بعضي از يخچال‌هاي مناطق كويري مثل ابركوه علاوه بر ديوار اصلي، ديوارهاي ديگري به موازات ديوار اصلي ساخته و به همان ميزان، تعداد حوضچه‌هاي توليد يخ هم بيشتر بوده است. با توجه به اينكه مخزن يخ نسبت به يخچال‌هاي مشابه از حجم و فضاي بيشتري برخوردار است. مصالح به كار رفته در اين بناها، سنگ‌، خشت، چوب و آهك است، به طوري كه ابتدا حدود 50سانتيمتر را با سنگ و ملات ماسه و آهك بنا كرده‌اند و مابقي را با خشت و گل ساخته‌اند.
در شرق بنا هم سه ديوار چينه‌اي با فاصله‌اي معين ايجاد شده و تنها راه ورود به يخچال دريچه كوچكي در پايين است كه پس از وارد كردن يخ به درون يخچال از همين دريچه مقداري گياه خشكيده به نام «ييزر» و علوفه مخصوص ديگري روي يخ‌ها مي‌ريختند و بلافاصله‌ دريچه را مسدود مي‌كردند كه تا تابستان باقي بماند. اين يخچال در سال‌هاي اخير مرمت و سطح بيروني آن با آجر و اندود كاهگل بازسازي شده است.

منبع:tebyan.net