حفاري هاي باستان شناسي در غربالبيز مهريز

آذرميدخت اسفندياري

ناحيه باستاني غربالبيز در حدود 40 كيلومتري جنوب يزد و غرب شهر كوچك مهريز بر تپه‌ هاي كوه مثقال در كوهستان شيركوه واقع است. اين ناحيه نام خود را از چشمه ‌اي در بخش شمالي خود گرفته است كه آب آن از سوراخ‌ هاي بسيار در تپه‌ هاي غربي جريان مي‌يابد و در قسمتي جمع مي‌شود كه افراد محلي به آن درياچه مي‌گويند.

چشمه غربالبيز كه يكي از دو چشمه اصلي استان يزد است، شرايط محيطي مناسب براي زندگي انسان، و طبيعت زيباي اين ناحيه از جمله مهم‌ ترين عوامل شكل ‌گيري حوزه‌ اي فرهنگي در اين بخش از كشور ايران از زمان باستان تا كنون بوده است.

حفاري ‌هاي باستان ‌شناسي در بقاياي بنايي باستاني در جنوب غربالبيز در سال 2000 آغاز شده و به مدت 75 روز در سال ادامه يافته است. در سال جاري -1383- علاوه بر حفاري در بقاياي اين بنا در بخش ‌هاي مختلفي از ناحيه نيز گمانه‌ زني‌ هايي براي رسيدن به اطلاعات بيشتر انجام شده و بخش ‌هايي از گورستان غربالبيز در شمال اين ناحيه نيز حفاري شده است. حفاري سه سال گذشته در بقاياي بناي مذكور كه در جنوب ناحيه واقع است به كشف قديمي ترين بقاياي باستاني در استان يزد منجر شده است. بنا بر شواهدي كه تاكنون جمع ‌آوري شده است، اين بنا در زميني به شكل ذوزنقه و به مساحت 2200 متر مربع ساخته شده است. عمده مصالح به كار رفته در اين بنا خشت خام بوده و در قسمت‌ هايي از آن از سنگ نيز براي استحكام بيشتر بنا استفاده شده است. به رغم آسيب‌هاي فراواني كه در اثر فرسايش طبيعي و همين طور عوامل انساني به اين بنا وارد شده است، گروه باستان‌ شناسي غربالبيز توانسته است طرح آخرين مراحل كاربرد اين بنا را مشخص كند. بخش اصلي بنا در جنوب آن واقع است و شامل دو ايوان، دو راهرو در طرفين، و اتاقي كوچك در عقب است و با حصاري ضخيم محصور شده بوده كه سطح بيروني آن از سنگ بوده است. در حفاري‌ هاي بخش جنوبي يك راهرو و يك ديوار ضخيم هم در طول بخش شرقي كشف شده است. در نيمه شمالي بنا، يك حياط مركزي با سه ايوان و يك سكو از خشت خام مشخص شده است. همچنين در مدخل حياط حوضي كوچك و مربع‌ شكل با سكويي در ميان آن قرار دارد، و همين طور حوضي مستطيلي كه احتمالاً براي مراسم‌هاي ويژه استفاده مي‌شده است.

در بخش غربي بنا حياطي مدور هست كه پيرامون آن ديواري ضخيم با سطحي سنگي در بيرون كشيده شده است. در بخش‌هاي غربي و جنوبي اين بنا ايواني پهن هست كه براي استراحت استفاده مي‌شده اما اكنون تنها بخش‌ هاي زيرين ديوارها موجود است.

اين بنا همچنين دو ورودي يكي در شمال‌ شرقي و ديگري در شمال‌ غربي داشته است. ورودي شمال ‌شرقي كه از ظاهر چنين برمي‌آيد كه بيشتر جنبه رسمي داشته است تا آخرين مراحل استفاده از بنا كاربرد داشته است. ورودي غربي كه احتمالاً به افراد عادي اختصاص داشته است ظاهراً در آخرين مراحل استفاده از بنا عمداً مسدود شده است.

در حين حفاري پس از خالي كردن بخش ‌هاي پرشده مشخص شد اتاق كوچكي به شكل نيم‌دايره در كنار ورودي غربي وجود داشته است كه با توجه به دريچه كوچك آن مي‌توان گفت براي كنترل ورود و خروج به خانه استفاده مي ‌شده است. راهروي ورودي غربي و اتاقك متصل به آن بعداً با خشت خام و ساروج پر شده‌اند. در نزديكي ورودي شمال‌شرقي نيز اتاق ديگري هست كه به بخش‌هاي شمالي و جنوبي باز مي‌شده و براي كنترل رفت ‌و آمد كاربرد داشته است. اين اتاق نيز مانند ورودي شمال ‌غربي و اتاق متصل به آن عمداً در مراحل پاياني استفاده از بنا پر شده‌اند. پر كردن اين فضاها مي‌تواند دو دليل عمده داشته باشد: يكي فرسايش و ديگري تغيير در كاربرد بنا.

طبق شواهد باستان‌ شناسي جمع‌ آوري شده، بناي باستاني غربالبيز قديمي‌ ترين اثر باستاني استان يزد و تنها بقاياي باستاني شناخته‌شده مربوط به دوره اشكاني در مركز ايران است. در اين سازه، قديمي‌ترين نمونه‌هاي سه عنصر مهم از معماري ايراني براي اولين بار مشاهده شده است كه عبارت‌اند از خندق و درگاهي و نقشه مدور.

گروه باستان‌‌ شناسي غربالبيز همچنين از آغاز فصل حفاري 35 گور را در بخشي به مساحت 200 متر مربع شناسايي كرده است. طرفين اين گورها شامل چهار لايه سنگ است و اجساد در حالت جنيني و به طوري كه صورت آنها رو به شرق بوده است در آنها قرار مي‌گرفته‌اند. در برخي از اين گورها دو جسد قرار داده شده است. همچنين وجود ظروف سفالي و سنگي و زينت‌آلات كوچك در اين گورها نشانه اعتقاد افراد ساكن در اين ناحيه به زندگي پس از مرگ است.

با توجه به نقشه بناي غربالبيز كه عناصر معماري دوره اشكاني را دارد، نوع سفال‌هاي مكشوفه، شكل دفن اجساد، و طرز قرار گرفتن اشيا در گور ها همه تاييدي بر اين نكته است كه اين بقايا به دوره اشكاني باز مي‌ گردند.