موسیقی محلی بوشهر

کاوش های باستان شناسی قدمت تاریخی بوشهر را از 2200 سال پیش تعیین میکند. بوشهر از دل شهری باستانی به نام دیشهر به وجود آمده که به وسیله ی اردشیر بابکان (240ــ226) بعد از میلاد تاسیس یافته است. میگویند در قرن 16 میلادی 2000 نفر جمعیت داشته و همچنین یکی از مهمترین مراکز تجارتی خلیج فارس بوده است. در قرن 17 میلادی آبادی دیشهر به بوشهر انتقال مییابد و بدین صورت در طی زمان شهر بوشهر به تدریج کامل میشود.
مهمترین عامل در تکامل شهر بوشهر تجارت و مهاجرت ملیت ها و اقوام مختلف از اطراف بدین شهر بوده است و تا اواخر قرن 19 تنها بندر تجارتی مهم ایران محسوب میشده است. ملیت های مختلف از جمله مهاجران افریقایی نیز در بوشهر زندگی میکرده اند که تا اوایل قرن بیستم به عنوان غلام و کنیز بدین شهر راه یافته بودند. ولی بعدها ظاهرا دلیل مهاجرت بیگانگان بدین شهر بیشتر دلایل اقتصادی داشته است و تا چهل پنجاه سال گذشته طبقات و ملیت های مختلف مردم بوشهر محله های خود را داشته اند و مراسم و آداب خود را انجام میداده اند. حتی امروز سالخوردگان به یاد دارند که در گذشته چگونه هر محله جداگانه مراسم عزاداری خود را برپا میکرده اند و نقش "دمام" در این مراسم از چه اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است و پس از نواختن دمام معمولا تعزیه اجرا میشده است.
مهاجر افریقایی با خود ریتم را نیز میآورد و با آن، طبلهای خود را، که در تنهایی خویش رابطه اش را با زادگاهش، با گذشته اش حفظ کند، و کم کم در بطن فرهنگ محیط نفوذ میکند و تاثیر خود را آنچنان مشخص بر جای میگذارد که در هر بخشی از موسیقی بوشهر، چه موسیقی شاد و یا موسیقی مخصوص ایام عزاداری خود را مینمایاند و ترکیبات ریتمیک این ناحیه را از آن خود میسازد و آنچنان آهسته آهسته در زندگی مردم بوشهر جای میگیرد که دیگر غریبه نمیماند و از خودی نیز خودی تر میشود، و اصلا خود بوشهر میشود با تمام رنگهای مختلف آدمهایش و گرمی احساسشان که روزمره در تپش ریتم زندگی جاری هستند.
محل عبور کشتی های تجاری و مسافری به سوی هند و آفریقا و حمل و نقل کالاهای موردنیاز و خلاصه صادرات و واردات از این بخش باعث شد که بوشهر دروازه ی جنوبی ایران به سوی دنیای خارج شناخته شود و مهاجران زیادی جذب زندگی در این شهر شوند. این مهاجرتها ترکیبات فرهنگی تازه ای را به وجود آورد که پس از مدتی همگی چه از نظر فرهنگ ایرانی با همه ی اشکال متفاوتش و یا غیر ایرانی، رنگ ویژه ای را بدین شهر بخشیدند.
راجع به "دمام" سخن گفته شد که نقش اصلی را در موسیقی بوشهر داشته است. "دمام" به مجموعه طبل هایی که در مراسم عزاداری به منظور اعلام شروع مراسم اجرا میگردد گفته میشود.
دمام به وسیله ی گروهی از نوازندگان در حین حرکت از مکانی تا مکان دیگر نواخته میشده است، که در گذشته با رقابت شدید‌ بین دستجات مختلف محله های شهر توأم بوده، چون هر محله دمام نواز خود را داشته است و بر طبق رسم معمول آن زمان نوازندگان هر محله، حق عبور از محله ی دیگر را نداشته اند و ندیده گرفتن این سنت منجر به برخورد و زد و خورد بین دو گروه میشده است.
امروزه پس از اجرای دمام برخلاف گذشته، تعزیه به معرض نمایش گذارده نمیشود، بلکه دمام فقط شروع مراسم سینه زنی را اعلام میکند. سینه زنی در بوشهر با آواز همراهی میشود و آوازهای آن مانند موسیقی سایر مذاهب، از ترانه های محلی بیشتر اهمیت دارند. موسیقی آوازی بوشهر تحت تاثیر موسیقی بومیان آفریقایی بوده است. یکی از فرمهای رایج موسیقی "شبالو" نام دارد ‌که آوازی با همراهی دایره بوده و به وسیله ی خوانندگانی که دایره وار در کنار همدیگر مینشینند اجرا میشود که کماکان امروز نیز با همان فرم اجرا میشود. خوانندگان همزمان با اجرای "شبالو" شانه های خود را منظما به طرف چپ و راست تکان میدهند. گفته میشود که "شبالو" از موسیقی اعراب و افریقایی تاثیر پذیرفته است.
یکی دیگر از فرمهای رایج "یزله" نام دارد که به وسیله ی خوانندگانی غیرحرفه ای اجرا میشود و تنها با دست زدن همراهی میشود. در این اجرا ملودی بیشتر از متن شعر اهمیت دارد.

موسیقی و ترانه های بوشهر را میتوان به دو گروه تقسیم کرد: گروهی که با فرم آزاد (متر آزاد) اجرا میشده اند که اکثرا "شروه" نامیده شده اند و به طور کلی پریودی را که در موسیقی عبارت از مطلب مستقل و به اتمام رسیده ای که عملا شامل 8 میزان بوده تشکیل میداده است (که در موسیقی های غیراروپایی به ندرت میتوان پریودی را پیدا نمود که شامل 8 میزان باشد) که به وسیله ی سکوت های طولانی از هم مجزا میشوند و معمولا به هر پریود یک بیت تعلق میگیرد. در این آوازها، ملودی که انحنای مشخصی را داراست ابتدا نقطه ی اوجی را در حرکت خود هدف قرار میدهد و این اوج نسبت به صدای پایانی، اکثرا صدای پنجم (که در موسیقی به معنای آن است که از نت آغازین پنج نت و یا سه پرده و نیم فاصله دارد) و گاهی استثناء یک اکتاو (که به مجموعه ی هفت نت مثل دو ــ رــ می ــ فاــ سل ــ لا ــ سی با تکرار نت اول دو) را تشکیل میدهد ساخته شده اند. و تقریبا تمام پریودها از این شکل پیروی میکنند. گرچه گاهی اوقات در جزییات نسبت به هم تفاوت دارند.
"شروه"، یا دو بیتی های محلی که اکثرا با آوازی به فرم آزاد خوانده میشده اند دارای قدمتی بس طولانی است و مناطق دشتی، دشتستان و تنگستان را موطن اصلی آن میدانند. 

نی انبان

"شروه تنها به آواز محلی دشتستانی، تنگستانی و دشتی گفته میشود که برای خواندن آن از ترانه های فایز و گاه دوبیتی های هم وزن آن استفاده میشود." (1)
موسیقی "شروه" با مقدمه ای شروع میشود که متن اشعار آن از مولوی است. متن اکثر ترانه های بوشهر و اطراف آن امروزه از اشعار دو شاعر معروف محلی به نام زایر محمدعلی معروف به "فایز" که در "کوردوان" در بخش دشتی میزیسته و احتمالا در سال 1911 وفات یافته و شاعر دیگری به نام "سید بهمنیار" ملقب به مفتون که او نیز در بخش دشتی "بوردخون" میزیسته استفاده میشود.
تاریخ موسیقی بوشهر مانند دیگر شهرهای سرزمین مان ایران تا زمان کمی قابل تعقیب و بررسی است و موسیقی مذهبی بویژه موسیقی ای که در ایام سوگواری در بوشهر انجام می پذیرفت اهمیت بیشتری نسبت به موسیقی محلی داراست و آوازهای شام غریبان در بوشهر، خورموج و کنگان از یک بستر سرچشمه میگیرند.
بی گمان بوشهر و موسیقی اش را بدون حضور اشعار فایز نمیتوان بررسی کرد. در بوشهر و اطراف آن فایز جزیی از زندگی روزمره مردمی است، دو بیتی ها و شیفتگی شعر وی که از ویژگی ژرف احساسی اوست، او را از تمامی شاعران روستایی مجزا میسازد.
فایز دشتستانی را در حقیقت میتوان بنیانگذار شعرهای فولکلوریک و ادبیات عوام و بومی محسوب کرد و او را با احساس ترین شاعر عوام و مردمی خواند و اگر گاهی در اشعار فایز، قافیه و وزن مختل است بر او ایرادی نیست، زیرا که محتوای دوبیتی های وی از بس پرمعنا و پراحساس است جز اهل فن، کمتر کسی متوجه ی نقایص شعرهایش میشود. محمدعلی فایز شبان دشت های دشتستان، بی گمان از چهره های درخشان ادب مردمی ایران است. هر چند او در زمره ی شاعران بی شناسنامه محسوب میشود، اما، گمنامی اش نه چندان است که بر احساس لطیف و ذوق سرشار شاعرانه اش سرپوش بگذارد و نام و اشعارش را در خاطره ها، به دست فراموشی بسپارد.

مردمان دلسوخته ی دیار جنوب با دوبیتی های سوزناک فایز پیوندی ناگسستنی دارند و در دیار دشتستان کمتر چوپانی را میتوان یافت به هنگامی که رمه اش در حال چراست، دوبیتی های فایز را زیر لب زمزمه نکند. دوبیتی های پرشور و شورانگیز این شبان دشتهای داغ دشتستان، در لطافت و سوز کلام، گاه با بهترین دوبیتی های "بابا طاهر" برابری میکنند و پهلو میزنند.
دوبیتی های فایز غالبا رنگ و بویی روستایی دارند و صفا و صمیمیت روستا، عظمت و شکوه دشتهای دشتستان، خورموج، بندر دیر و . . . در اشعار وی موج میزند.
خبر آمد‌ که دشتستان بهاره
زمین از خون فایز لاله زاره
خبر بر دلبر زارش رسانید
که فایز یک تن و دشمن هزاره
و یا . . .
خبر بر مادر پیرش رسانید
که فایز یک تن و دشمن هزاره
درباره ی شرح احوال خصوصی و زندگانی فایز گفته میشود که از کلانتران و بزرگان قریه "زیادت" دشتستان به شمار میرفته و بازوانی توانا، اندامی زیبا، بیانی گیرا و کلامی مجلس آرا داشته است، آنچنان که همه ی آشنایان مشتاق مصاحبش بوده اند. بسیار کوچک بود که پدرش را از دست داد و از همان زمان ــ با مرگ پدر ــ تحت سرپرستی و مراقبت مادرش قرار گرفت. مادر در پرورش پسرک یتیم خود تلاش بسیار کرد. و از حق نگذریم که محمدعلی نیز چون به سنین رشد رسید، کمر به خدمت مادر پیر و فرتوت خویش بست و بیشتر اوقات جوانی محمدعلی به نگهداری و مراقبت و خدمت از مادر سالخورده اش گذشت.
سینه های پاک مردم روستا، در حقیقت جایگاه دیوان اشعار اوست و اگر فایز شهرتی به دست آورده حاصل علاقه و شور و شیفتگی مردم نسبت به اشعار وی بوده و هست . . . شماره دوبیتی های فایز به درستی معلوم نیست، در برخی جزوه ها تعداد دوبیتی های این شاعر را به تفاوت بین 134ــ 279ــ 282ــ 332 ذکر کرده اند.
عصا در دست و کشکولم حمایل
بگردم کو به کو مانند سائل
بگردم تا بجویم یار فایز
غریبان کی برند باری به منزل

وفای بی وفایون کرده پیرم
برم یار وفاداری بگیرم
اگر یار وفاداری نجویم
سر قبر وفاداران بمیرم

شروه:
ز دوریت سوخت ای دوست جانم
غذایم گشت آب دیدگانم
تو بی ما میتوانی زنده مانی
ولی من بی تو مشکل زنده مانم
کسی که با کسی دل داد و دل بست
به آسانی نخواهد که کشد دست
همه گویند که راه دل ببندیم
سر راه محبت کی توان بست
چه بد کردم به چشم تو شدم خار *
به تو کردم محبت های بسیار
غلامی که خیانت کار باشد
نمیدند حکم اعدامش به یکبار
کبوتر بچه بودم مادرم مرد
مرا دادن به دایه، دایه هم مرد
مرا با شیر گاو هم پروریدن
به اقبال بدم گوساله هم مرد
دو چشمانی که داری پیش کس نیست
شدم بو پیش زلفت بوش خوش نیست
شنیدستم تو پیغام غلامی
غلامی مثل معوا در حبش نیست
نظر را بر خط و خال تو دارم
کجا با دیگران گیرت قرارم
قسم خوردم که تا مادام عمرم
به کوی دیگری نفتد گذارم
* خار (خوار)

در بررسی و نگاهی به موسیقی بوشهر رابطه ی این تاثیر و همجواری و درهم آمیختگی فرهنگی با اقوام و ملیت های مختلف تا چه حد و اندازه بوده، و آیا کلیت این موسیقی تحت تاثیر موسیقی و فرهنگ بومی اعراب و آفریقایی قرار گرفت و یا آنکه در طول زمان موسیقی نوازان بوشهری تنها ریتم موسیقی بیگانگان را با حفظ ملودی های محلی مورد استفاده قرار داده اند ــ یعنی ملودی های اشعار و دوبیتی ها و شروه ها و با ترکیبات جدید ریتمیک سرود ماند ــ و یا خط حرکت ملودی نیز تحت تاثیر و نفوذ موسیقی غیربومی بوده است؟
جالب است که بدانیم در بررسی موسیقی محلی ایرانی، برخی از ترانه های بوشهری شباهت زیادی با ملودی های ترانه های مازندرانی دارند و یا اینکه اکثر ترانه های بلوچی همانندی آشکاری با قسمت های پایانی ترانه های بوشهری دارند. همانگونه که موسیقی کردان با بختیاری متفاوت است و موسیقی گیلکی با بلوچی و یا خراسانی با آذربایجانی، اما در جایی نقطه ی تلاقی فرهنگی مشترکی وجود دارد و حس مشترک گروهی سازنده ی نهایی خلاقیت ها شده است. و با اینکه موسیقی توسط فرد آفریده میشود، اما در موسیقی محلی که سازندگان آن ناشناس بوده و سینه به سینه انتقال یافته، ویژگی مشترک بین اقوام ایرانی به چشم میخورد. و این شباهت ها نشان از آن دارد که موسیقی مذهبی و محلی بوشهر تنها عوامل ریتمیک را به وام گرفته و مورد‌ استفاده قرار داده و آن را با ویژگیهای فرهنگی محیط خود قابل انطباق کرده است. در موسیقی بدون ریتم نیز یعنی خواندن اشعار شاعران محلی، متن ها بیشتر با فرم آزاد خوانده شده اند با ملودی هایی که خود جوش بوده اند.
به هر روی موسیقی بوشهر با ترکیب زیبای ریتمیک خود که حاصل این همجواری و درهم آمیختگی فرهنگی بوده است آن چنان در خطه ی جنوب تاثیر گذارده که از آبادان در ساحل غربی خلیج فارس تا حوالی بلوچستان را از نظر ریتم به دنبال خود روان کرده است.
و به نظر من یکی از زیباترین بخشهای موسیقی ایرانی، همان دشتی است که منسوب به منطقه ی دشتی و دشتستان میباشد و از جذابترین قسمتهای آن، موسیقی محلی بوشهر است.

پانویس:
1ــ نقل از منوچهر آتشی شاعر و نویسنده

منابع:
ــ موسیقی بوشهر: تحقیق یوزف کوکرتر ــ محمدتقی مسعودیه ــ انتشارات سروش 1356
ــ دوبیتی های فایز دشتستانی: پژوهش و نوشته تیمور گورگین ــ انتشارات فرزان 1363
برگرفته از سایت شهروند:
http://www.shahrvand.com

باعرض سلام خدمت شما

در مورد فایز دشتستانی کاملا اشتباه می فرمایید

زایر محمد علی دشتی ،متخلص به فایز دشتی در سال 1250ه.ق برابر با 1209 خوشیدی در روستای کردوان دشتی متولد شد و پس از 80 سال عمر درسال1330قمری مطابق با1289خورشیدی در روستای گزدراز دشتی وفات یافت که هم اکنون نیز این دو روستا از توابع دشتی میباشند. نوه های فایز در حال حاضر در کاکی دشتی ساکنند او در طول عمر 80ساله ی خود به جز دشتی در هیچ جا مقیم نشده و فقط یکبار به کربلا مشرف شده و برسم سنت قدیم در وادی السلام نجف به خاک سپرده شد .( جهت اطلاع اهل ادب وتاریخ  باید عرض کنم ۱ منطقه تاریخی وسرسبزووسیع دشتستان در شمال شرقی استان بوشهر قرار دارد ودارای سابقه تاریخی وعلمی ومبارزتی ارزشمندی است ..۲..در جنوب دشتستان منطقه تاریخی ومبارزاتی با مردمی سلحشورودلاور بنام تنگستان قرار داردبا سابقه ای درخشان در مبارزات مردم جنوب.۳ ودر جنوب تنگستان منطقه علمی وادبی دشتی قرار واقع شده که در تاریخ ادبیات استان بوشهر از ارزش واعتبار ویژه ای بر خور دار است... با ده ها شاعر نویسنده وعالم برجسته ونباید منطقه علمی دشتی را از نظر تاریخی وعلمی ادبی با دشتستان یکی دانست ..که هر کدام مناطقی خاص ومجزا با ویژگی های متفا وتند.وهر یک دارای ساختار جغرافیایی..تاریخی وعلمی ادبی مخصوص به خود می باشند..وفایز از همین منطقه عالم خیز وادب پرور دشتی است اوبه تعبیری پس از بابا طاهر بزرگترین دوبیتی سرای ایران است.زیباترین و شورانگیز تزین دوبیتی های عاشقانه و لطیف متعلق به فایز دشتی است...)

2- شخصیت هایی که در باره ی فایز تألیفاتی نموده اند و مستند درباره ی زندگی و شعر او سخن گفته اند .

2-1: دکتر سید جعفر حمیدی در کتاب فرهنگنامه بوشهر

2-2: عبدالمجید زنگویی در کتاب ترانه های فایز که جامع ترین کتاب در مورد زندگی و شعر فایز است و در همه ی کتابفروشیهای کشور تحت عنوان «ترانه های فایز» به کوشش عبدالمجید زنگویی یافت میشود.

2-3: علی باباچاهی در کتاب شروه سرایی در جنوب ایران

2-4: دکتر سید احمد کازرونی در کتاب بوشهر شهر آفتاب و دریا

2-5: مصطفی فخرائی در کتاب فایز دشتی

2-6: دکتر مشایخ و قاسم یاحسینی در کتاب فایز دوبیتی سرای جنوب

2-7: منوچهر آتشی در چند شعر به یاد فایز

که اتفاقا ً این اندیشمندان بیطرف بوده

 و هیچ کدام اهل دشتی نیستند و با اینکه

 فایز متعلق به همه ی استان بوشهر است

 همگی آنها متفق القولند که فایز تولد و وفاتش

 در دشتی بوده ، در دشتی زندگی کرده و حقیقتا ً

 فایز دشتی است. در ضمنی که به فرهنگ و

 ادب همه ی مناطق استان بوشهر احترام میگذاریم.

3- تاریخ ادبیات ایران وفایز دشتی

بنظر بنده تاریخ ادبیات ایران نسبت به فایز دشتی از دو جهت کم محبتی کرده است.

3-1 : فایزدشتی بدون شک یکی از دوبیتی سرایان شورآفرین ایران است که در تاریخ ادبیات ما با همه ی زیبایی و دل انگیزی اشعارش نامی از او برده نشده است.در حالیکه فایز دشتی از خیلی از نامهای مندرج در تاریخ ادبیات ایران از نظر شعری جایگاهی والاتر دارد

2-3:به قضاوت همه ی پژوهشگران فایز اهل دشتی است که معاصر محمد خان ، آخوند کبگانی بوده است و با اینکه متعلق به همه ی مردم استان بوشهر میباشد، از نظر خاستگاه و وطن اصلی ، فایز دشتی است.فایزرا میتوان نقاش و تصویرگرای شورانگیز زیباترین دوبیتیهای تغزلی،عاشقانه و با طراوت تاریخ ادبیات ایران شمرد . وی در همه ی صنایع شعری بخصوص صنعت جناس استاد بود و زیبا ترین دوبیتی ها در صنعت جناس سروده است بدین معنی که سه قافیه ی هم شکل را شاعر در دوبیتیش می آورد که ظاهرا ً شبیه به همند اما در معنی متفاوت و ما در پایان این قسمت جند دوبیتی از صنعت جناس در شعر فایزدشتی را به دوستداران شعر جنوب تقدیم میکنیم.

                                      دوبیتی های فایز دشتی

                              کنم مـــدح خم ِ ابـــروت یا روت

                                 نهم نـام لبـــت یاقـــوت یـا ، قوت

                                 یقینم هست  فایــــز زنده گــــردد

                                 رسد بر تخته ی تابوت تا ، بوت

                                      ........................

                                 خیالت آورد بــر من     شــبیـخون

                                 مرا بر خوان احـــسانت   شـبیخون

                                 شبیخون زد به فایــــز    لشـکرغم

                                 شبی آب آید از چشمم..شبی ..خون

                                          ......................     

                                 بگو با بــا دلـــبر تـــرسا یی  امشب

                                 چه می شد گر که بی ترس آیی امشب

                                  لبان خشـــک فــــایــــز  را   زرحمت

                                 به آن لعــل لــب تــــر، ســا یی امشب

                                         ..........................

                                          دوبیتی دیگری از فایز

                                    بتی که از ناز پا  بر دل   گذارد

                                   ستم باشد  که پا بر    گل   گذارد

                                   تمنایی   که      دارد       یار فایز

                                   قدم  بر چشم ما    مشکل       گذارد

                                     ................................

                       نگا رنده::سید محمدرضا هاشمی زا ده

منبع

موسیقی شاد بوشهر

اصلاً جنوبی ها شاد هستند

 بندر كه ميگن من ياد موسيقي بندري مي افتم ... بوشهر هم از شهر هايي هست كه موسيقي دل نشين و پر انرژي داره ...