حمل و نقل بین وجهی و حمل و نقل زمینی

حمل بین وجهی یکی از پیچیده ترین شکل حمل و نقل است. حمل بین وجهی در واقع یکی از روشهای حمل و نقل محسوب نمی شود؛ بلکه فن ترکیب روش های مختلف حمل و نقل به منظور دستیابی به کاراترین نوع جابجایی کالا است. در حالی که روش های حمل و نقل دارای پیشینه طولانی است، حمل بین وجهی از مهمترین تحولات توسعه فضای کسب و کار جهانی در دهه های اخیر محسوب می شود. بخش اول در این فصل، نحوه عملکرد شبکه حمل بین وجهی و اثر آن بر بهبود عملکرد کلی حمل و نقل مورد بحث قرار می گیرد.

بخش دوم این فصل شامل روش های مختلف حمل و نقل زمینی است. با وجود اینکه این مباحث ذاتاً حمل و نقل بین وجهی محسوب نمی شوند؛ اما تقریباً هر نوع حرکت در حمل بین وجهی شامل یک بخش حمل و نقل زمینی است.

حمل بین وجهی چیست؟

حمل بین وجهی نوعی روش حمل و نقل نیست؛ بلکه نظام هماهنگ کننده روش های مختلف حمل و نقل برای محموله ها است. اگرچه حمل بین وجهی روشی برای یکپارچه ساختن روش های حمل و نقل آبی، زمینی و ریلی است، اما به عنوان سیستمی که در آن بازده مجموع کل بزرگتر از بازده هر یک از بخش ها است، دارای اهمیت بسیاری است.

تعریف ادبی حمل بین وجهی عبارت است از “ استفاده از بیش از یک روش حمل و نقل” که می توان از ریشه کلمات بین وجهی به این تعریف رسید؛ اما تعریف واقعی تر عبارت است از: “یک جابجایی که در آن از روشهای متفاوت و هماهنگ حمل و نقل استفاده می شود.” موضوع در اینجا این نیست که روش های متعدد حمل و نقل مورد استفاده قرار می گیرند؛ بلکه تأکید بر هماهنگ بودن بین وجوه آنها است، به طوری که هر مرحله سفر با مرحله دیگر دارای هماهنگی است. این تعریف کامل نیست؛ زیرا زمانی که به حمل بین وجهی فکر می کنیم، اولین چیزی که به ذهن می رسد، محموله های کانتینری است. درک عمومی از حمل بین وجهی استفاده از کانتینرهای به کار رفته در عملیات جابجایی هماهنگ شده و با به کارگیری روش های چندگانه حمل و نقل است.

تجهیزات حمل و نقل بین وجهی

یکی از دلایل کم شدن تعداد بنادر و مسیرهای تجاری در حمل بین وجهی آن است که در آن جهان تجهیزات، بسیار تخصصی شده و در مقابل حجم بزرگ کالا با کارایی بسیار بیشتری کار می کنند. تجهیزات حمل بین وجهی با در نظر گرفتن اثر شگرف آن بر لجستیک از نظر مهندسی به طرز شگفت آوری ساده هستند. این تجهیزات می توانند برخی از ویژگی های فن آوری پیشرفته را داشته باشند؛ اما کارکردهای آنها کاملاً ساده است. مهمترین جنبه تجهیزات حمل بین وجهی این است که همه آنها استاندارد هستند.

عنصر اساسی در حمل بین وجهی، کانتینر حمل بار است. کانتینرها 8 فوت عرض، 8 فوت و 6 اینچ ارتفاع و طول های متنوعی دارند. بخش عمده ای از کانتینرهای موجود در دنیا 20 فوت یا 40 فوت طول دارند. کانتینرهای 45 یا 48 فوتی یا با ابعاد دیگر نیز وجود دارند؛ اما همه اینها موارد خاص هستند و با استانداردهای بین المللی مطابق نیستند. این ابعاد همگی به فوت است، چون این فن آوری در آمریکا خلق شده است. از سویی تغییر واحدها به استاندارد متریک، به عنوان یک انتخاب عملی مطرح نیست و هیچ انگیزه خاصی هم در این مورد وجود ندارد. در هر گوشه از کانتینرها مادگی هایی برای انباشتن کانتینرها بر روی همدیگر یا به کشتی، کامیون، قطار یا هر وسیله دیگری با ابعاد یکسان وجود دارد. حداکثر وزن مجاز برای کانتینرهای 20 فوتی 20000 کیلوگرم و برای کانتینرهای 40 فوتی 25000 کیلوگرم است.

چرا کانتینرها دارای ابعاد مختلف هستند؟ نخست به دلیل آنکه صاحبان کالاها نیازهای متفاوتی دارند. آنهایی که دارای محموله های کوچک هستند، کانتینرهای کوچک را ترجیح می دهند. دلیل دوم مربوط به ماهیت کالاهای مورد حمل است. کانتینرها با ابعاد متفاوت برای کالاهای متفاوت مورد استفاده قرار می گیرند. محموله های کم ارزش با کانتینرهای 40 فوتی حمل می شوند؛ زیرا پایین نگه داشتن هزینه برای بنگاه مهم است. طبیعتاً تمایل بر این است که محموله های با ارزش بالاتر در اندازه های کوچکتری جابجا شوند، بنابراین استفاده از کانتینرهای 20 فوتی متداول تر است.

محموله های سنگین نیز با کانتینرهای 20 فوتی جابجا می شوند؛ زیرا کانتینر قبل از پر شدن حجم مفید با محدودیت وزنی مواجه می شود. روندها نشان از استفاده بیشتر از کانتینرهای 40 فوتی دارد. میزان استفاده از کانتینرهای 20 فوتی از 44 درصد به 35 درصد در انتهای دهه 1990 کاهش یافت.(4) علت این امر چندان واضح نیست؛ اما شاید دلیل عمده آن افزایش حجم تجارت جهانی است که در نتیجه، شرکت های حمل و نقل دریایی تمایل دارند تا از کانتینرهای 40 فوتی که به صرفه تر هستند، استفاده کنند.

انواع کانیتنر

بیش از صدها نوع کانتینر در دنیا وجود دارد. این تنوع شامل متداولترین آنها یعنی کانتینرهای خشک تا کانتینرهایی می شود که برای انواع خاص محموله ها طراحی می شوند. در زیر به رایج ترین انواع کانتینرها اشاره شده است؛ اما هر کانتینر مواد اولیه متفاوت و مصارف خاصی دارد. به عنوان مثال، کانتینرهای خشک ممکن است برای حمل برخی مواد غذایی خاص به کار روند. اگر کانتینری برای حمل مواد شیمیایی مورد استفاده قرار بگیرد، ممکن است آلوده شده و تنها قابل به کارگیری برای برخی از محموله ها باشد.

کانتینر خشک: این کانتینر، اصلی ترین نوع کانتینر است.

کانتینر روباز: این نوع کانتینر سقف ندارد، از این رو می توان محموله ها را از بالا درون آن قرار داد و برای محموله هایی مناسب است که جابجایی آنها مشکل است.

 کانتینر کفی بدون دیواره جانبی: دارای سقف یا دیواره های کناری نیست و فقط دارای کف دو دیواره ای ابتدا و انتهایی است که این نوع نیز برای محموله هایی مناسب است که تخلیه و بارگیری آن مشکل است یا ابعادی فراتر از اندازه های عرض و ارتفاع کانتینر دارند.

کانتینر سکویی: این کانتینر فقط دارای کف است. حمل محموله هایی که نیاز به دقت خاص دارند، در این مورد بسیار آسانتر است؛ زیرا می توان محموله را به صورت ایمن جابجا کرد و آن را روی سطحی قرار داد یا مستقیماً تخلیه کرد، درست مانند آنکه محموله درون یک کانتینر باشد.

کانتینر یخجالی: به کانتینر یخجال دار نیز معروف است. واحد سرد کننده درون کانتینر ساخته می شود که با موتور دیزلی یا توسط اتصال به یک منبع برق بیرونی کار می کند. محموله های سرد خانه ای

یکی از حوزه های پر سود و رو به گسترش حمل و نقل به شمار می آید.

کانتینر ویژه حمل حیوانات زنده: برخی از کانتینرها برای حیوانات زنده طراحی شده اند. کانتینر های حمل اسب داری پنجره هایی هستند که اسب ها می توانند هنگام حمل سرشان را از آن بیرون آورند. برای حیوانات کوچکتر، طبقات متعددی درون کانتینر ساخته می شود.

کانتینر مخزنی: مخزنی است که با اضلاع تقویت شده است. با این مخازن مایعاتی مانند مواد شیمیایی، فراورده های غذایی، فراورده های نفتی و غیره حمل می شود.

کانتینر فله ای: این کانتینر ها به جای داشتن درهایی که در انتهای خود، دارای سوراخ هایی در بالای خود هستند که محصولات فله ای از آن به درون کانتینر ریخته می شود. محموله های فله ای در فصل هفتم مورد بحث قرار می گیرند.

کانتینرها تنها برای حمل محموله خاص؛ بلکه حتی برای مواردی بکار می روند که چندان با حمل و نقل مرتبط نیستند. از آنها به صورت عمومی به عنوان محل های سرپوشیده انباری استفاده می شود یا با مصالح ساختمانی پر شده و به مناطق دور افتاده برده می شوند و پس از تخلیه به عنوان بخشی از ساختمان پیش ساخته مورد استفاده قرار می گیرند. حتی دادگاه سازمان ملل که در تعقیب جنایتکاران جنگی است، به علت پر شدن زندان ها از کانتینرهای بین وجهی استفاده می کنند.

جرثقیل های حمل بین وجهی در بنادر برای جابجایی کانتینرها مورد استفاده قرار می گیرند. کشتی ها به طور سنتی برای تخلیه و بارگیری محموله های خود مجهز به جرثقیل هستند. کشتی های کانتینربر از جمله معدود کشتی هایی هستند که فاقد جرثقیل بوده و به تجهیزات بندری وابسته اند. با این حال برخی کشتی های کانتینر بر دارای جرثقل های مخصوص به خود هستند. جرثقیل های حمل بین وجهی که به جرثقیل های دروازه ای نیز معروف هستند، معمولاً در بنادر به کار گرفته می شوند به گونه ای که حتی برخی پایانه های جاده ای و ریلی نیز از همین نوع جرثقیل استفاده می کنند. این جرثقیل ها به صورت ثابت در زمین قرار می گیرند یا بر روی خطوط ریلی در مسافت های کوتاه حرکت داده می شوند، اما پایانه های ریلی و جاده ای بیشتر از لیفتراک که به راحتی می توانند در اطراف حرکت کنند، استفاده می کنند (درباره این موارد به تفصیل در فصل نهم بحث خواهد شد). این نوع جرثقیل ها انواع مختلفی مانند تخلیه از بالا یا تخلیه از طرفین و سایر انواع را دربر می گیرد.

مدیریت حمل و نقل بین وجهی

مهمترین جنبه حمل بین وجهی تجهیزات آن نیست؛ بلکه مسائل عملیاتی و مدیریتی آن است. به طور سنتی یک بنگاه کاربری به عنوان یک بنگاه مستقل فعالیت می کند. شرکت کشتیرانی نگران حمل دریایی بار و شرکت حمل و نقل زمینی نگران حمل زمینی بار است و به این سان سایر بنگاه ها نیز به نگرانی های مربوط به حوزه فعالیت خود مبتلا هستند. حمل و نقل بین وجهی مستلزم هماهنگی بین چند بنگاه باربری است. گاهی این چند بنگاه یکی هستند؛ اما معمولاً مستقل بوده یا حداقل شرکت های جانبی در یک بنگاه اصلی هستند.

علت اهمیت این موضوع چیست؟ حمل بین وجهی مستلزم همکاری و هماهنگی بین گروه های گوناگون از بنگاه ها در سطحی است که به ندرت در رشته فعالیت های دیگر دیده می شود. همه ما از مشکلات یک سازمان آگاهی داریم. اداره یک سازمان در همکاری نزدیک با سایرین تا جایی که انتقال هر یک از صدها محموله هماهنگ شود، وظیفه کاملاً خطیری است. همچنین شرکت های مختلف اغلب دارای سازمان، ساختار و فرهنگ بسیار متفاوتی هستند. شرکت های حمل ریلی بسیار متفاوت تر از شرکت های حمل جاده ای بار و هر دوی اینها متفاوت از بنگاه های حمل دریایی هستند.

بنگاه های حمل بین وجهی چه بنگاه هایی هستند؟ گاهی پدید آمدن این بنگاه ها براساس دارایی های آنهاست، مانند بنگاه های حمل و نقل دریایی که برای انجام خدمات حمل و نقل گسترش می یابند. این وضعیت برای بنگاه های حمل کانتینری دریایی که عمدتاً محموله ها را به صورت حمل بین وجهی جابجا می کنند، وجود دارد. گاهی بنگاه های حمل جاده ای و ریلی، خدمات حمل بین وجهی ارائه می دهند؛ اما این موضع برای آنها آنچنان حیاتی نیست. بنگاه هایی نیز وجود دارند که هیچ نوع دارایی ای ندارند و تنها به ارائه خدمات حمل بین وجهی می پردازند. آنها به ایجاد هماهنگی محموله ها بین سایر بنگاه های باربری می پردازند. گاهی این کار از طریق خرید جا و ظرفیت سایر بنگاه های باربری با نرخ عمده فروشی صورت می گیرد. یکی از ویژگی های بارز بنگاه های باربری حمل بین وجهی، نظام اطلاعاتی پیشرفته آنها است. آنها نیازمند پردازش یکسری اطلاعات و در شرایطی هستند که تحت فشار محدودیت زمانی ایجاد و حفظ هماهنگی باربری قرار دارند. این بدان معنا است که نظام اطلاعاتی در این زمینه به طور استثنایی دارای اهمیت است. این موضوع بعداً در فصل شانزدهم مورد بحث قرار می گیرد.

سیر جابجایی در حمل و نقل بین وجهی

حمل بین وجهی دقیقاً به چه شیوه ای انجام می شود؟ فرستنده کالا اندازه مورد نیاز خود را انتخاب و آن را به بنگاه کاربری سفارش می دهد. کانتینر به مکان مشتری تحویل داده می شود و برای مدت زمان معلوم (معمولاً24 ساعت) در اختیار او قرار می گیرد. کانتینرها اغلب بر روی کامیون ها قرار داده می شوند، اما فرستنده های بسیار بزرگ ممکن است برای خود خط آهن اختصاصی داشته باشند تا کانتینرها مستقیماً از روی واگن برداشته شود.

کامیون (یا قطار) در زمان تعیین شده بر می گردد و کانتینر را می برد، سپس به سفر خود ادامه می دهد و معمولاً در مقصد نهایی کانتینر را در انباری باز برای مدت زمان معینی تحویل می شود (مجدداً باید یادآور شد که این وضعیت در حمل با کامیون اتفاق می افتد، اما برخی گیرندگان کالا دارای سکوهای ریلی مخصوص به خود هستند). پس از طی مدت زمان معین مجدداً کانتینر خالی بارگیری شده و بهمشتری بعدی تحویل داده می شود.