نقش بنادر در تجارت جهانی کاملاً کلیدی است و سهم زیادی از رشد تجاری قبل از بحران های مالی مرهون توسعه بنادر بوده است. رشد تجارت جهانی نیاز به گسترش زیرساخت های بنادر را لازم می کند این امر را می توان با نگاهی به پروژه های عظیمی که در چند سال اخیر در خاورمیانه و آسیا طراحی و اجرا شده، مشاهده کرد. همچنین ثبت رکوردهای افزایش تناژ و بکارگیری کشتی های غول پیکر جدید به طور مداوم در امر سرویس دهی حاکی از همین روند است. حال چگونه می توان انتظارات از حمل و نقل و استراتژی های پیشرفته بندری را به طور کارا پاسخگو بود در حالی که ایمنی و کیفیت زندگی مردم ساکن در منطقه حفظ شده و توسعه ای منطقی برای این امر در نظر گرفته شود؟
افزایش رقابت سازمان های مسئول بنادر را تحت فشار قرار داده تا فضای لازم، زیرساخت و تسهیلات تقاضا شده توسط مشتریانشان را فراهم کنند توسعه بندر با موضوعاتی نظیر سازندگی و تخریب در خشکی و دریا مرتبط است.
توسعه بندر اغلب به دلایلی چون، تعارض بین نیازها و تقاضاهای برخاسته از انگیزه های تجاری، مسائل الزام آور محیطی، نیازهای توسعه شهری و تعارضات عمومی برای فضا، بسیار دشوار است.
عوامل اصلی در تراکم ترافیک بنادر عبارتند از:
▪ برنامه ریزی نادرست
ـ سرمــایــه گــذاری در اسکله های جدید بدون اطمینان از وجود مناطق پشتیبانی کننده، دسترسی بندر و سازگاری های عملیاتی مانند نیروی کار آموزش دیده، تجهیزات حمل کالا و فضای کافی انبار (چه در داخل و چه در خارج منطقه بندر) که بتوانند به این اسکله ها خدمات ارائه دهند.
ـ حمل و نقل درون مرزی ناکافی (از نظر حجم و کـارایی) مثلاً تعداد تریلر، اتوبان ها، خطوط ریلی و مسیرهای دسترسی دیگر به بندر
ـ تأخیر در تکمیل پروژه های توسعه ای حمل و نقل و بندری، بطوری که ظرفیت پیش بینی شده در زمان موردنظر مهیا نباشد.
ـ عــدم موفـقیـت در پیش بینی های مربوط به ترافیک در واکنش به تغییرات اصلی ناشی از توسعه های اقتصادی
ـ توسعه، ارتقا و نوسازی انبارها بدون فراهم کردن فضای کافی برای توسعه حجم ترافیک در طول ساخت.
ـ ناکارآمدی مدیریت بندر و سازمان برنامه ریز در ایجاد برنامه های کافی و به موقع برای توسعه بنادر.
ـ عدم انعطاف در برنامه های توسعه به منظور ایجاد تغییر در نحوه جریان ترافیک در آینده.
ـ مــداخلات سیــاسی و اجتماعی که در طول فرآیند تصمیم گیری رخ می دهند.
▪ مدیریت
ـ عدم ثبات و عهده دار بودن کوتاه مدت پستها توسط مدیران ارشد
ـ انتخاب مدیران ارشد بدون توجه به شرایط لازم جهت این شغل
ـ عدم آموزش کافی دیگر کارکنان، خصوصاً برای مدیران میانی و عملیاتی
ـ عدم مشارکت مستقیم مدیران در فعالیت های اصلاحی
▪ نیروی انسانی
ـ روابط انسانی ضعیف، که منجر به عملیات محدود و ناکارا می شود
ـ مشکلات ناشی از گروه اکثریت یا اقلیت کارکنان متناسب با موقعیت
ـ سازماندهی ناکارای نیروی انسانی
ـ عدم موفقیت در انطباق عملیات کاری با شرایط بومی همانند آب و هوا
ـ ضعف در آموزش کارکنان اسکله، خصوصاً در استفاده از تجهیزات پیچیده
▪ ناهماهنگی
ـ فقدان همکاری و هماهنگی در بین سازمان ها و بخش های خصوصی و دولتی که در بندر مشغول به کار هستند
ـ نبود مشارکت و همفکری بین سازمان بندر و استفاده کنندگان از بندر در رابطه با توسعه و عملیات
▪ ترافیک
ـ ترافیک غیرمنظم به علت سیاست های نادرست واردات و صادرات
ـ اختلالات تـــرافیــکی کوتاه مدت به علت ضعف در برنامه زمانی کشتی ها که منجر به تجمع آنها می شود
ـ انجام عملیات مربوط به کشتی های زیادی در یک مسیر مشخص، که در نتیجه تناژهای پایین را طلبیده و استفاده ناکارا از اسکله را منجر می شود.
ـ انبار کالا، در بندر بارگیری، بدون توجه به کارایی عملیات تخلیه
ـ ارائه کالاهایی با بسته بندی نامناسب برای جابجایی در بندر
ـ گیرندگان بدون منابع مالی کافی یا تسهیلات لازم برای تحویل گرفتن کالا
ـ توقف بیش از اندازه کشتی ها در اسکله به دلایلی مانند عدم نظم در برنامه زمانی آنها
▪ عملیات
ـ سیاست های نادرست که منجر به استفاده از تسهیلات حمل و نقل برای انبار طولانی مدت کالا در جایی که فضای کافی وجود ندارد، می شود، بنابراین خروجی اسکله را کاهش می دهد.
ـ کمبود تسهیلات انبار در بندر یا مناطق درون مرزی، که باعث می شود کالاها برای مدت طولانی در تسهیلات ترانزیتی بندر باقی بماند
ـ نیاز به حمل کالاهای فله در اسکله های کالای عمومی
ـ فضای ذخیره کم برای مواجه با مواقع اوج یافتن تقاضا برای جا در بندر.
ـ نیاز به کنترل شدید به علت دزدی و قاچاق که مانع از حمل و نقل راحت و کارا می شود
ـ کمبودهای مالی برای تهیه تجهیزات مدرن حمل و نقل
ـ ترکیب نامناسب تجهیزات حمل به علت موقعیت و شرایط خارج از کنترل مدیریت بندر
▪ نگهداری
سیاست های ناکافی در نگهداری از دلایلی اصلی از سرویس خارج شدن تجهیزات می باشد که از جمله عوامل دخیل در آن می توان موارد زیر را نام برد:
ـ نبود نگهداری پیشگیرانه و عملیاتی
ـ پرسنل مسئول نگهداری غیرواجد شرایط
ـ بی توجهی به انبار کافی قطعات یدکی
ـ استانداردسازی های ناکافی انواع تجهیزات
▪ رویه های ترخیص
ـ تأخیر در رساندن اسناد
ـ اسناد ناقص
ـ استفاده از شیوه ها و مستندسازی های منسوخ
ـ شیوه های منسوخ ترخیص برای کالا و کشتی
ـ اجازه به واردکنندگان جهت سفارش محموله ها بدون داشتن پشتوانه مالی برای دریافت داشتن محموله خود
▪ سایر عوامل
تغییر در انواع کشتیها، بدون مشورت کافی ابتدایی، که منجر به ناکارایی موقت می شود
مشکلات ناشی از شیوه های جدید حمل کالاها
انتقال و ترانشیپمنت اضطراری کالاهای یک بندر دیگر، که منجر به افزایش کالاهایی که یک بندر باید جابجا کند، می شود
تغییرات دوره های آب و هوایی بد مورد انتظار
● وظیفه و موقعیت بندر
ـ امکان افزایش دسترسی به فضای پشتیبانی کننده در بنادر به علت مجاورت با زمین های اشغال شده توسط شهرها
ـ فعالیتهای انجام شده در محدوده بندر، که مستقیماً به حمل ونقل کالا مرتبط نیست، اما ممکن است با افزایش خروجی بندر در تعارض باشد (برای مثال، کنترل های گمرک، شیوه های بازرسی و ...)
ـ مشکلات ترافیکی که ممکن است به علت تداخل ترافیکی با کشورهای محدود به خشکی رخ دهد
ـ بنادری که به عنوان یک منطقه تجاری و ترافیکی عمل می کنند، ممکن است در اثر تصمیمات کشورهای همسایه موقعیت خود را از دست بدهند
در طولانی مدت ارائه راه حل هایی برای حذف تراکم بطور مسلم این مشکلات را برطرف می کند اما در کوتاه مدت می توان از گزینه هایی همانند زیر استفاده کرد:
۱) استفاده از دیگر بنادر نزدیک
۲)استفاده از دیگر انواع کشتیها، بطور مثال کشتی های رو رو که بطور قابل توجهی به کاهش تراکم ترافیک در برخی بنادر کمک خواهد کرد
۳) استفاده از شیوه حمل ونقلی دیگر مثلاً هوایی
۴) تصویب سریع قوانینی به منظور کنترل بهتر بر جریان ترافیک ورودی به کشور
● فرآیند اصلاح بنادر
با مطالبی که بیان شد نیاز به اصلاح بنادر مشخص می شود اما فرآیند اصلاح بنادر امری نیست که در کوتاه مدت قابل اجرا باشد و گاهی مدت طولانی لازم دارد با این حال، ایجاد دانش لازم جهت پیشبرد فرآیند اصلاحات را در بیشتر کشورها باید از صفر آغاز کرد.
یک برنامه خصوصی سازی موفق می تواند دولت را از بند هزینه های غیرضروری آزاد کند و بودجه بیشتری را برای برنامه هایی نظیر تسهیلات اجتماعی دولت در اختیار او قرار دهد. بطور گسترده تر، مزایای مورد انتظار را می توان به شکل زیر خلاصه کرد:
● دولت
▪ در سطوح کلان اقتصادی: بهبود توان رقابتی تجارت خارجی بوسیله کاهش هزینه های حمل ونقل و خصوصاً هزینه های خدمات بندری، بهبود کارایی بندر در حوزه زمینی و دریایی.
▪ در سطوح خرد اقتصاد: سبک کردن بار مالی بودجه های ملی بوسیله انتقال بخشی از سرمایه گذاری ها و هزینه های عملیات روی بخش های خصوصی و افزایش درآمد از دارایی های بی بهره
● اپراتورهای پایانه
کنترل موثر هزینه های خدمات و عملیات بندری، کارایی بیشتر در استفاده از دارایی های حمل ونقل و موقعیت رقابتی بهتر در بازارهای حمل ونقل و فرصتهای تجاری بیشتر در رشد بخش ها (مثلاً بخش کانتینر)
● صادرکنندگان و واردکنندگان
کاهش هزینه های بندر و در نتیجه کارایی عملیاتی بیشتر، نرخ حمل ونقل دریایی و هزینه های پایین تر و رقابت پذیری بهتر صادرکنندگان در بازارهای خارجی
● مشتریان
قیمت پایین تر کالاهای مصرفی، و دسترسی بهتر به طیف وسیعتری از محصولات که بواسطه افزایش رقابت بین عرضه کنندگان بوجود آمده است.
هدف مجموعه برنامه های توسعه بندری، فراهم آوردن حمایت از تصمیمات موثر سیاستگذاران که اصلاحات را برای نهادهای عمومی که فراهم آورنده، هدایت کننده و قانونگذار در خدمات بندری در کشورهای در حال توسعه هستند می باشد، بطور ویژه اهداف این مجموعه برنامه های توسعه ای عبارت است از:
ـ درک نیازها، چالشها و خطرات برای اصلاح بخش ها و طراحی مجدد نهادها که از تغییر محیط های تجاری احاطه کننده عملیاتهای بندری ناشی می شود
ـ انتخاب از بین گزینه ها برای مشارکت بخش خصوصی و تحلیل مفاهیم برای تعریف مجدد عملیاتهای وابسته، و رابطه قانونی بین بخش خصوصی و دولتی
وضع قوانین، قراردادها و اجاره ها برای نظارت بر مشارکت بخش خصوصی
مدیریت تحول جهت افزایش مشارکت بخش خصوصی
● نتیجه گیری
در اثر توسعه حمل ونقل بین المللی، شهرها و بنادر مجبور به همکاری بیشتر با یکدیگر شده اند تا در کنار هم بتوانند ادامه حیات دهند.
توسعه مجدد شهر بندر و تحولات ساحلی باعث افزایش اهمیت این مناطق همانند مناطق مرکزی شده است همزمان با توسعه بندر فعالیتهایی صورت می گیرد که اثراتی را بدنبال دارد از جمله این فعالیتها و اثرات آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:
▪ گسترش حوزه بندری (دریایی): جبران خسارات از بین رفتن موجودات دریایی که در آن محل زندگی می کنند، تغییر نقشه های دریایی، عمق سنجی و لایروبی
▪ گسترش حوزه بندری (زمینی): از بین رفتن موجودات زمینی ساکن در آن زیستگاه و مشکلات مربوط به زمینهای از قبل آلوده
▪ زیر ساختهای حمل ونقل: فعالیتهای ساختمانی زیاد و افزایش بالقوه در آلودگی صوتی و آلودگیهای هوا
▪ توسعه یا جابجایی پایانه: همه مباحث مربوط به هوا، آب، خاک، رسوب و موجودات زنده آن زیستگاه
● توسعه مناطق ویژه صنعتی
تغییرات بالقوه در آبهای زیرزمینی
آلودگی های بندر در طول هفت روز کار مداوم از مواردی است که می تواند بزودی توسط ساکنان جدید برای زندگی در بندر غیرقابل تحمل شود بنابراین همه اقدامات پیش گیرانه در این زمینه باید مد نظر قرار گیرد و واقعیت یک بندر نیز باید شناخته شده و مورد قدردانی واقع شود.
همه بنادر خصوصاً بنادری که تاکنون بدون هیچ الگو و برنامه خاصی گسترش یافته اند نیازمند تجدیدنظر در خط مشی های توسعه خود هستند تا در آینده دچار چالش نشوند ترافیک بنادر و نزدیکی مناطق شهری به حوزه بندری باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد.
