در جوار هامون
کوه خواجه و هامون و زرتشت در درنگیانا (سیستان)
در جلد سوم کتاب تاریخ کیش زرتشت تحت عنوان پس از اسکندر گجسته تالیف " مری بویس و فرانتز گرنر ترجمه همایون صنعتی زاده ( صفحه 190) آمده است:
کوه خواجه در سیستان کوهی است از مرمر سیاه که با شکوه و ابهتی یکتا در کنار امواج دریاچه هامون قد برافراشته . حتی پیش از آنکه مغان مغرب ایران کیش زرتشت را پذیرا شوند قرنها بود که برای زرتشتیان پاک نهاد از قداست خاصی برخوردار بود . دریاچه ای که در پای این کوه قراردارد و در اوستا دریاچه کاسایویه )کیانسه) خوانده میشوند ، همانجائی که موجودات آسمانی در اعماق آن به پاسداری از نطفه پاک زرتشت شب و روز میگذرانند . از همین محل است که روزی سوشیانت باید پیدا شده و ظهور کند از اسم کوه خواجه نیز همین معنا مستفاد میشود .
همه متفق القولند که در اوستا از این کوه بنام اوشیدام به معنای مکان بلند یاد شده است . در دوره هخامنشی به سبب این عنوان و دریاچه مقدس پای این کوه ، از هر سو و ناحیه زوار زرتشتی را بسوی خود جلب و مجذوب می کرده است .
طی نسلهای فراوان زائران زرتشتی جهت خواندن دعا و راز و نیاز به درگاه اهورا مزدا از بلندای کوه خواجه بالا میرفته اند و دریاچه مقدس را نظاره میکرده اند . رفته رفته بر بالای کوه در بلندی واقع در جنای جنوب شرقی آن پرستشگاهی و اندکی پائین تر کاخی بنا کردند (کاخ گاسپار)که آثار و خرابه های آن هنوز موجود است . اهمیت این پرستشگاه در حد پرستشگاه معبد زلا بوده است .
در سراشب زیر این کاخ و پرستشگاه به تدریج شهری بزرگ بنا شد ( خرابه های آن بنام غکا شهر مشهور است ) در فصول مناسب سال زائران زرتشتی از رخج و گندهارا وکرمان و هرات جهت زیارت به کوه خواجه و هامون زیبایش می آمدند.
تردیدی نیست که وجود این مکان مقدس باعث نیرومندی و و تقویت سنتهای زرتشتی سیستان می شده است . سیستانیها در طول تاریخ از این بابت هموار برخود میبالیدند و احساس افتخار و غرور فراوان میکردند و مقام شامخی برای خود در تاریخ کیش زرتشت قائل بودند . حتی در اوایل آمدن اسلام بنا به گفته متنی زرتشتی ،زرتشتیان ساکن سیستان را رسم بر این بود که هر ساله در روزهای مقدس نروز و مهرگان بر بلندای کوه خواجه بروند و آئین بجا بیاورند و در دریاچه کیانسه آب تنی کنند تا شاید هنگام ظهور سوشیانت فرا رسد و این ستنی است که هم اکنون نیز پابرجا مانده و به رسم پیشینیان در هنگام نوروز سیستانیها با پختن نان و شیرینی و نان خرمائی بر بالای کوه خواجه میروند تا آئین نروز را بجا آورند .
کوه خواجه تنها عارضه طبیعی دشت سیستان با ارتفاع تقریبی 609 متر از سطح دریا (حدود 100 متر از سطح زمین) است که در هنگام پرآبی جزیره کوچکی را درمیان هامون هیرمند شکل می دهد. این کوه و دریاچه در باورهای سه مذهب زرتشت، مسیحیت و مسلمانان مقدس است. این منطقه تاکنون توسط تعداد زیادی از پژوهشگران مورد بررسی و کاوش قرار گرفته و همه بر اشکانی و ساسانی بودن بناها با کاربری توامان "زیستی، دفاعی و عبادی" متفق القولند.
از لحاظ اعتقادی و بر اساس اسطوره های زرتشتی دریاچه هامون مقدس بوده و ظهور منجی (سوشیانت) از این دریاچه اتفاق می افتد.
بنابر باورهای آیین مزدیسنا و اسطوره های پهلوی که بر اساس تعالیم زرتشت سپیتمان تدوین گردیده است، در پایان هزاره دوازدهم، براى سومین بار از خاندان بهروز پارسا، دوشیزهاى به آب دریاچه هامون داخل شده و آخرین رهاننده یا «سوشیانت»موسوم به "استوت ارته" از وى زاییده مىشود. به همین لحاظ کوه خواجه نیز تقدس و رازالودگی خاصی دارد؛ سوشیانت به شکل های مختلف تقریبا در تمام متون زرتشی و اوستایی از جمله در گاتها، یسنا، سروده های زرتشت و یشتها مورد اشاره قرار گرفته و تقریبا شکی نیست که اشو زرتشت در کتاب اوستا به آن اشاره داشته است.
شواهد زمان ساسانی که حکایت از شرکت و همکاری سیستان در تدوین متنهای اوستا و پژوهش در باره کتب مقدس زرتشتی میکند نشانه ای از نیرومندی سنتهای زرتشتی در سرزمین سیستان میباشد .
هيرمند كهن ترين نام برجاي مانده سيستان امروز در متون تاريخي است. يازدهمين سرزمين نيكوي هست شده از اراده اهورامزدا ست كه با ريشه هاي فرهنگ ايراني واسلامي پيوندي عميق وديرينه مي يابد(1) وبرهمين مبنا فره وفرهنگ ايراني از جايي ست كه هيرمند با شكوه وفر درياچه كيانسه را برگرداگرد كوه اوشيدا با ابهاي سپيد وسركش چهره مي بخشد.(2)واينجاسيستان ؛سرزمين رازهاي سربه مهر هويت ملي ايرانيان است. ارتباط فره يا فرهنگ ايران زمين با هيرمند در متون تاريخي ومذهبي ايران باستان قابل مطالعه است.برمبناي همين باورهاي كهن ريشه هاي بنيادين فره يا فرهنگ ايران زمين با هيرمند فرمند ؛هامون ورجاوند واوشيداي/كوه خواجه ي/راز مند پيوند مي يابد واين وادي داراي رسالتي ابدي براي بهروزي و رستگاري ايرانيان در فرجامين روزهاي گيتي ست.(3)
كشمكشها ي اساطيري افراسياب توراني با پهلوانان وادي نيمروز وزابلستان در كناره هاي هيرمند برسر ربودن همان فره ايزدي بوده است(4) فره يي كه بدل هركس بتابد از همگان برتري يابد(5 ) علاوه برباورهاي مذهبي كهن وتعريف جايگاه مقدس براي هيرمند وشاخابه هاي متنوعش در فرهنگ ايران زمين به ديده بسياري از پژوهشگران اين حوزه خاستگاه اساطير ملي ومحل نشو نماي قهرمانان شاهنامه سند گرانسنگ هويت ملي ايرانيان است.
از پگاه تاريخ ودر گذر هزاره هاي كهن هيرمند وهامون درداد ودهشي از سر سخاوت ومهروخلق تمدنهاي بزرگ وزايشهاي فرهنگي با نام نشان ايران زمين به بشريت نقش بنياديني عرضه داشته اند؛ شهر سوخته؛دهانه غلامان؛ كوه خواجه ومحوطه هاي بزرگ ديگر به همراه صدها گوهر نيك انديشمند وخردمندايراني ومسلمان گواهاني از اين مدعايند. برمبناي همين باورها هيرمند به سبب دارامندي فره ايزدي .وحياتخشي الهي در جاري زمان هميشه مورد ستيزه اهريمنان قرارداشته وبه پيش بيني كتاب مقدس ايران باستان اهريمن بد سرشت دراينجا جادويي زشت پديد اورد.فقرو خشكسالي ودروغ ازنگاه اهريمني در وادي فره و فرهنگ در هزاره هاي پاياني گيتي پديد خواهد امد اما درهمين باورها سرانجام گيتي با زايش مادران نيك نهاد كناره هاي هامون ورجاوند وپايان افسانه اوشيدر؛ هامون بارديگر لبريز از فره مندي حيات كمر به اعتلاي ايران زمين خواهد بست.(6)
در اوستا آمده است :
000يازدهمين سرزمين وكشور نيكي كه من اهورا مزدا افريدم هيرمند رايومند فره مند بود0
پس انگاه اهريمن همه تن مرگ بيامد وبه پتيارگي؛ جادويي زيانبار جاودان را بيافريد.
000 (فري) كه ازان كسي است كه خاستگاه شهرياري وي جاي فروريختن رود هيرمند به درياچه كيانسيه است ان جا كه كوه اوشيدم سر بركشيده است وازكوه هاي گرداگرد ان اب فراوان فراهم ايد وسرازير شود.
