منطق، سوت زدن، پیاده روی و افسردگی

طرح هولناک چند پرسش در کمون


روز جهانی فلسفه و چالش های فکر ایرانی




۱) روز جهانی فلسفه چیست و اساساً در این روز چه مناسکی را باید به جا آورد؟ لابد هر کشوری مفتخر به تاریخ مسعود خویش، با گشودن موزه فلسفه اش، نویافته ای جدید از میان داشته های فکری اش را به رخ دیگران می کشد! اما اگر چنین باشد خزانه فلسفی هر تاریخی تا چند دهه پاسخگو می تواند بود؟ این پرسشی است که همواره، برای جغرافیای تفکر رسمی ما وجود دارد.

۲) فکر دیروزی چندان که از نامش برمی آید اغلب (و نه به تمامی) دغدغه های پیشینیان را یادآور است؛ دغدغه هایی زمانمند که اساساً در جهان امروز موضوعیتی ندارند. با این وجود بازخوانی این دغدغه ها بدون هیچ سنخیتی با مسائل انسان معاصر، تکراری ناتمام یافته اند. در حالی که باید آنها را به مثابه بخشی از تاریخ تفکر، گسست و مورد واکاوی انتقادی اش قرار داد؛ گسستی که فلسفه غربی به وضوح توانسته به آن دست یازد و شرق اما در افسون تنیده شده بر گرد مواریثش به تقدیس اسطوره هایش مشغول مانده، هم از آن سان که قبایل کهن به توتم ها و تابوهایش می نگرد. تو گویی آنها بنیادی فراسوژه ای دارند و نباید با چشم عقل دیدشان. گاه در لابه لای گفت و شنود های روشنفکران پرسشی همواره در کمون مطرح می شود که چرا فلسفه ایرانی اسلامی پس از ملاصدرا دچار رکود شده و نمی توان از فیلسوفی با یک دستگاه فکری منسجم و سیستماتیک یاد کرد؟ پاسخ این پرسش را گروهی در مغفول ماندن اندیشه اسلامی می بینند و گروهی دیگر در ورود فلسفه های غربی که جز از خود گم شدن ارمغانی برای اندیشمندان اسلامی نداشت: ذهن ایرانی در سفره انیرانی راه به بیراه برد. اما ماجرا ریشه ای بنیادی تر از این دارد: افسون داشته های به ارث رسیده از پیشینیان و گریز از گسست از تاریخ گذشته. نمونه بارزش درآوردن عرفان از دل هایدگر و...

از سویی این پرسش کماکان در کمون است که آیا فکر دیروزی گره گشای دغدغه های امروزین انسان ایرانی هست و اگر هست... در این میانه کافی است آن بنیاد های فکری را به تیغ نقد سپرد و به لعن داعیان اندیشه خودی گرفتار آمد. به گمانم آیزایا برلین بود که در گفت وگویی هملت را نماد پویایی تمدن غرب خوانده بود که با پدرکشی قدم به جلو برداشته. آیا نماد تمدن این جغرافیا اسطوره رستم نیست که «فرزند کشته است به پیران سرا»۱. جالب تر اینکه اغلب کسانی امروز به عنوان فیلسوف معرفی می شوند که در دو قطب افراط و تفریط متذبذب مانده اند: گروهی مات گذشته خاورزمین مانده اند و گروهی افسون شده اندیشه باختر.

۳) از دیگر سو مدعیان فکر غربی با تاریخی خواندن تفکر پیشینی (که دفعتاً سخن بجایی است) آن را یکسره مردود و بی مناسبت با زندگی امروزی دانستند و نتیجه این روکرد آن شد که دیدیم: رکود اندیشه ای همخوان با زندگی در این زیست جهان و بی موضعی و انفعال در برابر اندیشه وارداتی. نمونه بارز مدعای این کمترین اندیشه انتقادی است که گروهی از فرانکفورتی های ایرانی (که از آن حرف هاست) با استناد به گزاره هایی چند از آدورنو و هورکهایمر و بنیامین و نیم دوجین از این اسامی عریض و طویل با این تصور که می توان با تمسک به این متفکران حرف تازه ای زد. فراموش کرده ایم که در تفکر غرب فلاسفه به مثابه دوندگان دو استقامت چوب به دست بار امانت را به دونده بعدی می دهند تا در میدان فکرورزی روشمندانه به پیش بروند. ما در این میان چه کرده ا یم؟ نیم دوجین پرسش از تفکر غرب با ماهیتی مصرف زده که برخاسته از ذهنیتی ابزاراندیش است، دریغ از اینکه پرسش های جدی مغفول مانده میان درگیری های روزمره، خود به خود پدید می آید.

۴) بومی سازی! به جای برگرفتن متد اندیشه و آموختن چگونه اندیشیدن، تفکری وام کرده تعمیمش می دهیم به زیست جهان خویش! جالب اینکه در این جغرافیا اغلب هر پدیده وارداتی تغییر شکل داده، به چیزی غیر از خودش بدل می شود: بومی سازی! امری که نمونه بارزش را در کمونیسم دیدیم بی یادآوری این خصیصه که بومی بودن در اینترناسیونالیسم و مارکسیسم جایی ندارد.

ماجرای غم انگیز روشنفکری در ایران نیز درست از جایی آغاز شد که تمایزی میان تفکر آکادمیک و جریان روشنفکری دیده نشد. حائری ها در کلاس درس خود ماندند و ملکی ها در مقام روشنفکر سودای تغییر در سر پروراندند! و سرنا از سر گشادش نواخته شد: این فلسفه را محدود به خوانش ملاصدرایی کرد و آن دیگری چنان سودای غرب در سر داشت که اندیشه اش بنیادی تئوریک (برگرفته از خواست و نیاز این جغرافیا و بنیان های فکری اش) نیافت و به دنبال فرمولی وارداتی برای تغییر دست به دامان چین و شوروی و امریکا و انگلیس شد.۲ و این دو یا ملاقاتی نداشتند یا چون جلال آل احمد که غربزدگی سید احمد فردید را متوجه نشد در فهم اندیشه دیگری دچار مشکل بودند.

۵) قصه نبود آموزش روشمند فلسفه در ایران از حیث آکادمیکی آن نیز سر دراز دارد و بازگویی گفته های پیشین است: فلسفه آموختن در این جغرافیا محدود به تدریس اسفار ملاصدرا شد و تاریخ فلسفه کاپلستون که خوانشی اسکولاستیکی از تاریخ فکر غربی بود و همین. جالب تر اینکه این دور باطل کماکان ادامه دارد...








سام محمودی
پی نوشت ها
۱ اشاره ای به بیت «که را آمد این پیش کآمد مرا/ که فرزند کشتم به پیران سرا» شاهنامه فردوسی، تصحیح ژول مول، جلد دوم، بیت ۱۲۹۵، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم ۱۳۷۴، ص۳۷۷
۲ طنز تاریخ را نگر که این نیز از ما برآمد با سازمان مجاهدین خلق که با دوالیسم پیگیرش تلاش در جهت جامعه بی طبقه توحیدی داشت و خوانشی اسلامی از ماتریالیسم دیالکتیکی!


روزنامه شرق ( www.sharghnewspaper.com )