"مار سرخ " گرگان كهن‌تر از ديوار چين

قدمت ديوار گرگان، يكي از طولاني ترين ديوارهاي جهان، كه به مار سرخ نيز معروف است، بنا بر مطالعات هيئت‌هاي باستان شناسي به دوران ساساني مي‌رسد. اين ديوار از آن رو به "مار سرخ " معروف شده كه در ساخت هسته مركزي و قسمت‌هاي مياني آن آجرهاي سرخ رنگ به كار رفته است.

 فارس،‌ بدون شك معرفي تاريخ و اهميت ديوار گرگان به عنوان طولاني ترين ديوار آجري دنيا نيازمند برنامه ريزي است كه در همين راستا پيمايش اين ديوار دفاعي در هفته موزه و ميراث فرهنگي آغاز شده و به گفته فريدون فعالي، مديركل ميراث فرهنگي استان گلستان مراحل ديگر اين پيمايش با توجه به درو مزارع گندمزار و ديد بيشتر اين ديوار، در تابستان انجام مي‌شود.

مطالعات روي ديوار گرگان توسط هيئتي مركب از باستان شناسان ايراني و باستان شناسان دانشگاه‌هاي ادينبورگ و دورهام صورت گرفته است. بنابر تحقيقات، باستان شناسان توانسته اند اين نكته را به اثبات برسانند كه توان مهندسي ايرانيان برابر يا حتي پيشتر از توان مهندسي امپراتوري روم در ساختن سازه‌هاي دفاعي بوده است.

در طول خط سير ديوار از ارتفاعات شرقي تا گوميشان و كرانه ساحلي بيش از 30 دژ دفاعي وجود دارد كه محل استقرار سربازان بوده است. ابعاد دژها از 120 در 120 متر تا 240 در 300 متر متغييرند. جوي يا كانال انتقال آبي به عمق 5 متر كه در سراسر ديوار امتداد داشته، آب را به نقاط مختف آن مي رسانده است.

در سال 1316، اريك اشميت خلباني آمريكايي كه با هواپيماي خود از نقاط باستاني ايران عكاسي مي كرد، در منطقه گرگان متوجه وجود ديوار قرمز رنگي شد كه از سمت دريا به طرف كوه هاي پيش كمر مي رود. عكس برداري هاي او اسناد مهمي را براي باستان شناسان بعدي برجاي گذاشت. در سال 1350، محمد يوسف كياني باستان شناس ايراني با انجام مطالعاتي طول ديوار را در حدود 175 كيلومتر برآورد كرد.

پيش از آغاز تحقيقات علمي، برخي ساخت اين ديوار را به اسكندر مقدوني نسبت مي دادند، برخي ديگر آن را متعلق به زمان كوروش هخامنشي و يا دوران اشكاني مي دانستند. از اين ديوار در برخي متون به سد سكندر و سد نوشيروان نيز نام برده شده است.

باستان شناسان مي گويند در ساخت اين ديوار عظيم ده ها ميليون قالب آجر به كار رفته است. آنها شواهدي از تعداد زيادي كوره و كارگاه ساخت آجر در طول ديوار و در فواصل نزديك به آن يافته اند كه نشان دهنده يك پروژه صنعتي بسيار بزرگ براي احداث اين ديوار است.
طبق برآوردها سي هزار سرباز مي توانستند در طول ديوار مستقر شوند. باستان شناسان با نمونه برداري و آزمايش خاكسترها و زغال هاي بر جاي مانده در كوره هاي آجرپزي، نشان دادند كه قدمت ديوار به قرن‌هاي پنجم و ششم ميلادي مي‌رسد.

با تخمين قدمت ديوار، اكنون راحت تر مي شود به دليل اصلي ساخته شدن آن پي برد، پادشاهان ساساني كه با امپراتوري روم شرقي
جنگ هاي مداومي داشتند از سوي شمال نيز با تهديد قوم هون (Hun) و ساير اقوام شمالي رو به رو بودند. بنابراين ديوار مي توانست محل رخنه اين اقوام را به داخل ايران در فواصل كوهستان هاي قفقاز و خط ساحلي درياي مازندران ببندد.

*كاوش زير آب‌هاي خليج گرگان

پيروز، پادشاه ساساني در سال هاي 459 تا 484 ميلادي زماني كه با هون‌هاي سفيد نبرد مي كرد مدتي را به طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده است بنابراين احتمالا او يا پادشاه ساساني ديگري (قبل يا بعد از او) براي محفاظت از دشت حاصل خيز گرگان در برابر هون ها، اين ديوار را ساخته است.

تحقيقات روي يكي از دژها يا سربازخانه‌هاي اين ديوار دفاعي نشان داده كه حداقل تا يك قرن پس از ساخته شدن فعال بوده و
نشانه‌هايي از حضور سربازان در آن ديده مي شود ولي بعد از آن به عللي متروك شده است. از جمله دلايل متروك شدن اين تاسيسات دفاعي مي‌تواند نياز به حضور سربازان بيشتر در نبرد با امپراتوري بيزانس و يا مقاومت در برابر حمله اعراب باشد.

در زمان احداث "مار سرخ " سطح آب درياي مازندران پايين تر از سطح كنوني آن بوده بنابراين محتمل است برخي از قسمت‌هاي اين ديوار دفاعي اكنون زير آب فرو رفته باشد. كاوش هاي سال 2007 ميلادي زير آب هاي خليج گرگان بخش هايي از ديواري به نام ديوار "تميشه " را آشكار كرد كه گمان مي رود در نقطه اي به ديوار گرگان متصل مي شده است. حدس‌هايي نيز در اين مورد وجود دارد كه بخش هاي زير آب دريا، قسمت هايي از يك پادگان بزرگ يا حتي بندري ساساني باشد. گرچه در اين زمينه بايد تحقيقات بيشتري صورت پذيرد.

ديوار بزرگ گرگان در دوره ساساني و نزديك به 1700 سال پيش به طول 200 كيلومتر با نام هاي قزل ائلان، سد اسكندر، سد انوشيروان، سد پيروز و ديوار دفاعي گرگان كه طولاني ترين اثر معماري ايران باستان است طي 90 سال ساخته شد. امپراتوري ساساني، زماني كه امپراتوري بيزانس با فشارهاي خارجي رو به رو بود و امپراتوري روم غربي نيز رو به زوال مي رفت، توانست با گردآوري نيروي انساني فراوان و به كارگيري توان مهندسي، سازه اي دفاعي را همراه با دژهاي متعددي برپا كند كه در باختر زمين نيز مشابه آن وجود ندارد.

*ديوار بزرگ گرگان؛ سومين ديوار طويل دنيا

ديوار بزرگ گرگان بعد از ديوار چين به طول 6 هزار كيلومتر و سميز آلمان به طول 548 كيلومتر بزرگ ترين ديوار جهان است.
اين اثر، از نظر موقعيت جغرافيايي طبيعي در امتداد ضلع شمالي گرگان رود كشيده شده و اكنون بقاياي آن از دامنه بيلي لوه در غرب پارك ملي گلستان (شرق شهرستان كلاله) آغاز مي شود و تا نزديكي روستاي صفاايشان و سواحل قديمي درياي خزر در بخش گميشان شهرستان (تركمن) امتداد دارد. در سال 1378 ديوار گرگان به ثبت ملي رسيد و تاكنون كاوش‌هاي متعددي توسط هيئت مشترك باستان شناسي ايراني و انگليسي در ديوار انجام شده و مي‌شود.

وجود معماري منظم در طول مسير 200 كيلومتري از جمله ويژگي هاي مهم ديوار بزرگ گرگان بوده و اين ديوار به طور كامل از مصالح آجر و خشت ساخته شده است. شاخص ترين ويژگي ديوار، نظام مهندسي، شيوه معماري و مديريت آب در سيستم دفاعي آن است كه به وسيله كانال هاي باستاني آب را از طريق رودخانه "گرگان رود " به سمت خندق و كوره هاي آجرپزي و زمين‌هاي پايين دست هدايت مي‌كرده است.