ابتکاری نو در موسیقی ایران
صدای تار دیجیتال
سالهای آغازین دهه 1990 میلادی را میتوان سرآغاز تولید موسیقی با رایانههای شخصی به حساب آورد. پیشتر از این، موسیقی رایانهای با دستگاههای غیر خانگی وجود داشت ولی در دسترس همگان نبود و تا حدی تخصصی مینمود. از آن پس به کمک انواع نرمافزارها، بسیاری از علاقهمندان موسیقی این امکان را یافتند تا بدون ساز و ابزار و شمار زیادی از نوازندگان، تجربههای آهنگسازی خود را با کمترین هزینه، پشت رایانه شخصیشان صورت دهند.
از نخستین نرمافزارهای آهنگسازی میتوان به Encore اشاره کرد که از سال 1991 میلادی وارد بازار شد و تا 1995 چند نسخهاش به دست علاقهمندان رسید ولی صاحبان این نرمافزار در میانه راه، آن را وانهادند و دیگر به روز نشد. Encore اگر چه در مقایسه با محصولات امروزی چیزی شبیه به اسباببازی است ولی در زمان خودش خیلی موفق بود. امکان اجرای چندین ملودی به صورت همزمان و همچینن داشتن حدود 128 ساز غربی به صورت MIDI فرصت ارزشمندی بود تا آهنگسازان پیش از هر هزینهای، کار خود را به صورت شنیداری محک بزنند.
رقابت تولیدکنندگان نرمافزار منجر به پیدایش دهها نمونه مختلف گردید که از آن میان فقط تعداد محدودی در بازار ایران به شهرت رسیدند. برای نمونه میتوان به Cakewalk Pro Audio ، Studio 4 ، Finale و Sibelius اشاره کرد. وجه مشترک همه اینها نداشتن امکانی برای تولید صداهای کمتر از نیمپرده بود. یعنی ما نمیتوانستیم بیات ترک، افشاری، سهگاه و مخالف سهگاه را در این نرمافزارها تجربه کنیم.
ورود نرمافزار Harmony Assistant به بازار موسیقی این نوید را به علاقهمندان موسیقی شرقی داد تا با کمک آن بتوانند فواصل کمتر از نیمپرده را نیز تولید کنند. این محصول که بر اساس ساختار فواصل موسیقی کلاسیک عثمانی (ترکیه) و عربی طراحی شده بود، در عمل اگر چه نسبت به سایر محصولات مشابه برای تولید موسیقی ایرانی مفید بود ولی از آن جا که نوع فواصل با نسبتهای ایرانی فاصله محسوسی داشت، به نوعی با گوش ما بیگانگی میکرد و نکته مهم این که از نظر سونوریته ساز، همچنان همان صدای سازهای غربی را در خود داشت و فقط یک ماندولین به آن اضافه شده بود.
خیلی از علاقهمندان و موسیقدانان حرفهای همواره این پرسش را از یکدیگر میپرسیدند که آیا نرمافزاری ویژه موسیقی ایرانی تولید شده است؟ و هر بار این پرسش بی پاسخ میماند. اینک پس از سالها انتظار و در عین آن که تقریباً کسی از اهل موسیقی ایرانی انتظار نداشت، شرکت تحقیقاتی صوتآذین با سالها پیشینه تولید محصولات موسیقایی توانسته نخستین نرمافزار آهنگسازی موسیقی ایرانی را با دو منوی Menu فارسی و انگلیسی به بازار موسیقی ایران و جهان عرضه کند.
محصول جدید صوتآذین با نام اختصاصی آهنگساز فارابی Farabi Composer در حال حاضر این قابلیت را دارد که صدای تار و کمانچه شبیهسازی شده را با کیفیتی نزدیک به صدای واقعی این دو ساز به گوش مخاطب مشکلپسند ایرانی برساند. همه مضرابها و آرشههای ممکن در این دو ساز نمونهبرداری شدهاند و آهنگساز باتجربه میتواند در جملهبندیهای خود از آرتیکولاسیونهای مختلف بهره بگیرد. برای مثال 10 آرتیکولاسیون تار به این ترتیباند: مضراب راست، چپ، ریز، ویبره، انگشتگذاری بیمضراب، استاکاتوی راست، استاکاتوی چپ، درّاب، سیم کندن و مضراب شلال. همچنین برای کمانچه 12 آرتیکولاسیون آرشه ساده راست، آرشه ساده چپ، آرشه اکپرسشن (expression) راست، آرشه اکپرسشن چپ، آرشه مارکاتوی راست، آرشه مارکاتوی چپ، استاکاتوی راست، استاکاتوی چپ، ترمولو، پیتزیکاتو، آرشه پد و آرشه درّاب وجود دارد.
نقش نوازنده چه میشود؟
همواره این بحث میان سنتگرایان و تکنیکمداران وجود داشته است که آیا ماشین جای نوازنده را خواهد گرفت یا نه و بسیار صحبتهای موافق و مخالف در پی آن گفتهاند و شنیدهاند. شاید از این نظر، نرمافزار آهنگسازی فارابی نیز گرفتار همین گفتمانها باشد ولی واقعیت همانند خورشید، روشنتر از هر صحبتی است. کاری که یک نوازنده میکند به هیچ شکلی در ماشین تکرار نخواهد شد و کاری که ماشین میکند نیز، ارزش خود را دارد و اساساً قابل مقایسه با کار آدمیزاد نیست. بر این اساس، نرمافزار آهنگساز فارابی نه رقیب نوازنده ایرانی که در واقع عصای دست آهنگساز ایرانی است تا فارغ از هزینهها و فرصتهای کم زندگی ماشینی، در خلوت خویش به جرح و تعدیل آثارش بپردازد. این نرمافزار اگر چه قابلیت اجرای تکنوازی سازهای ایرانی را دارد ولی هدف اولیه در آن، تولید موسیقی ارکستری با طعم و رنگ سازهای ایرانی و غربی بوده است.
کاربردها
آهنگساز فارابی در درجه نخست مناسب آهنگسازان حرفهای است که شغلشان تولید موسیقی است. به ویژه کسانی که موسیقیهای پر حجم مینویسند، به راحتی خواهند توانست یک خط تار و یا کمانچه را بدون حضور نوازنده، بنویسند و ضبط نمایند. کیفیت نهایی بستگی به حجم ارکستر و شخصیت خط ملودیک دارد. اگر منظور آهنگساز از یک خط تار و یا کمانچه با همراهی صدای ارکستر باشد، تقریباً باید گفت وی به طور صددرصد موفق خواهد شد.
کاربرد دیگر نرمافزار آهنگساز فارابی برای بالا بردن درک مخاطب حرفهای به منظور قضاوت در باره یک اثر آهنگسازی شده با سازآرایی ایرانی است. حال آن که وقتی یک آهنگ در چارچوب موسیقی دستگاهی یا نواحی ایران با استفاده از نرمافزارهای غیرایرانی نوشته و تنظیم شود، چون صدادهی کل مجموعه، با گوش ایرانیها بیگانگی میکند، قضاوت درستی در باره آن آهنگ نمیتوان داشت.
سومین کاربرد این نرمافزار، در حوزه آموزش است. نوشتن تکتک آرتیکولاسیونهای ساز و شنیدن صدای آنها، ذهنیت هنرجویان را به تدریج رشد میدهد. از سوی دیگر به نتخوانی (سلفژ) آنها کمک شایانی خواهد کرد. به ویژه آن که نتخوانی فواصل ایرانی معمولاً در آموزشگاههای موسیقی تدریس نمیشود و اساساً معلم مربوطه نیز خیلی کم است.
امکانات
نرمافزار آهنگساز فارابی همانند همه نمونههای مشابه دارای امکاناتی نظیر ایجاد پارتیتور، انتخاب سرکلید، انتخاب کسر میزان و غیره است که با توجه به آشنایی عموم علاقهمندان موسیقی به نرمافزارهای مشابه، نیازی به داستانسرایی نیست. بنابراین تنها به امکانات ویژه این نرمافزار که در نمونههای مشابه موجود در بازار ایران وجود ندارد و اساساً به عنوان برگ برنده محصول از سوی شرکت صوتآذین مطرح میشود، اشاره میکنم.
نخست؛ امکان نگارش و اجرای همه نتهای خاص موسیقی ایرانی موسوم به سُری و کُرُن است که برای اولی 37 سنت cent زیرتر و دومی 63 سنت بمتر از نت اصلی در نظر گرفته شده است. اهل فن نیک میدانند جایگاه نت سُری و کُرُن در موسیقی ایرانی ثابت نیست و اساتید بنا بر ذوق شنیداریشان، پردههای ساز خویش را جابجا میکنند. این تغییرات البته آن قدر نیست که ماهیت موسیقی ایرانی را دگرگون کند و تنها در حد سلیقه میچرخد اما اگر بنا بر کار گروهی و ارکستری باشد، آن گاه نوازندگان ناگزیرند همه به یک اندازه سُری یا کُرُن بگیرند. از این نظر، نرمافزار آهنگسازی فارابی تقریباً همه سلیقهها را پاسخگوست. چنان چه کسی نخواهد با مقدار عددی پیشفرض شده، نتهای خاص ایرانی را بشنود، این امکان وجود دارد که روی تکتک نتها، تغییرات سنت مورد نظرش را لحاظ کند. این ویژگی برای آن دسته از آهنگسازان تجربهگرا که مایلند در فواصلی غیر از موسیقی ایرانی و کاملاً متفاوت از چارچوبهای جهانی کار کنند، بسیار مفید خواهد بود.
دومین امکان ویژه نرمافزار، داشتن سرکلیدهای اصلی برای ایجاد یک پارتیتور ایرانی است. چنان که در نرمافزارهای مشابه دیدهاید، سرکلیدها عموماً بر اساس پنجمهای بالا رونده یا پایین رونده شکل میگیرند ولی در این محصول شما علاوه بر آنها، میتوانید برای دستگاههای شور، همایون، سهگاه و چهارگاه، سرکلید مخصوص را انتخاب کنید. بدین منظور برای هر دستگاه حدود شش سرکلید جاسازی شده است. برای مثال شور لا، شور سل، شور دو، شور سی، شور می و غیره.
سومین و در واقع مهمترین ویژگی نرمافزار آهنگساز فارابی، داشتن سونوریته سازهای ایرانی است که در نسخه اولیه فقط دو ساز تار و کمانچه وجود دارد و سازهای سنتور، نی، عود، تنبک، دف و سهتار قرار است به تدریج جاسازی شوند. البته شبیه سازی صدای سازهای ایرانی، تازگی ندارد و از سالها پیش با استفاده از دستگاههای گوناگون از جمله سینتیسایزرهای پیشرفته این کار صورت میگرفته است ولی تفاوت آنها با کاری که نرمافزار آهنگساز فارابی میکند، تقریباً از زمین تا آسمان است زیرا در شبیهسازیهای قدیمی یک یا چند نتِ ساز را به دستگاه میدادند و دستگاه هم برای سایر نتها، صداسازی میکرد اما در این محصول تکتک نتها با آرتیکولاسیونهای مربوطه ضبط و نمونهبرداری شدهاند و زمانی که شما هر یک از نتها را انتخاب میکنید، در واقع آن نت توسط نوازنده مجازی با صدایی واقعی نواخته میشود، یعنی درست همان صدایی که قبلاً نمونهبرداری شده است.
یک امکان دیگر
همه نرمافزارهای مشابه مجموعهای از نمونه صدای سازهای خانواده ویولون زیر عنوان string را ارائه میدهند. اما معمولاً همه این نمونه صداها فاقد آرتیکولاسیون سازهای زهی ارکستر هستند و تنها صدای یک آرشه ساده را تولید میکنند. نرمافزار آهنگساز فارابی علاوه بر این امکان، دو آرتیکولاسیون ترمولو و پیتزیکاتو نیز دارد که میتواند به غنای خط سازهای زهی کمک شایانی بکند. همچنین امکان نواختن یک آکورد به صورت آرپژ امتیاز خوبی است تا بتوان صدای همزمان سیمهای ششگانه تار را به صورت واقعی شنید. به ویژه وقتی در سر ضرب بخواهیم یک آکورد ساده با استفاده از کوکهای متداول تار بنویسیم.
صدای انسانی یا صدای ماشینی
در برخی از رشتههای علوم که تقابل و یا تعاملی میان انسان و ماشین خیلی برجسته مینماید، بحثی زیر عنوان انسانیسازی برگرفته از واژه Humanize وجود دارد که میزان نزدیک شدن یک ماشین به روحیات انسانی را مورد بررسی قرار میدهد. یعنی با آن که همه پذیرفتهایم یک ماشین قرار نیست دقیقا‍ً احساس انسانی داشته باشد ولی همواره تلاش میگردد تا جای ممکن، این احساس انسانی را به ماشین وارد کنند و خروجی آن کمتر مصنوعی تلقی شود. بدین منظور نرمافزار آهنگساز فارابی نیز در این داستان، حرفی برای گفتن دارد. آن چه که در خروجی صدای این محصول میتواند تا حد زیادی شنونده را متقاعد کند که تار واقعی را میشنود و نه صدای دیجیتال را، وجود آرتیکولاسیونهای مختلف ساز، وجود دینامیک صوتی و امکان اعمال تغییرات کوچک زمانی برای نواختن نتهاست که در مجموع چنان چه کسی وقت بگذارد و روی نتها خوب کار کند، آن گاه حتی شنوندههای حرفهای هم به راحتی میپذیرند که این صدا برآمده از احساس یک نوازنده واقعی است نه یک ماشین.
چند ماه پیش از تولید تجاری این محصول از من خواستند با آن کار کنم و تقریباً در طول 4 ماه کار جسته گریخته متوجه شدم، به صرف آهنگساز بودن و یا علاقهمند بودن، نباید با این نرمافزار برخورد کرد و لازم است حتی اگر نوازنده نیستیم، دست کم به صورت ذهنی با شیوههای نوازندگی هر کدام از سازها آشنا شویم. نتیجه این که چون مختصری آشنایی به نواختن تار دارم، خیلی راحتتر توانستم مضراب گذاری کنم ولی در خصوص کمانچه احساس میکردم ناتوانم. زیرا من همواره شنونده صدای کمانچه بودم. برای جبران این کاستیها مشاوره با یک نوازنده حرفهای از یک طرف و همچنین کار مستمر از سوی دیگر میتواند کاربر نرمافزار را به درک بالایی از آرشهگذاری کمانچه برساند. ضمن این که چون با یک ماشین روبرو هستیم، خیلی از محدودیتهای نوازندگی مانند تغییر بسیار تند پوزیسیون position در نرمافزار وجود ندارد و به راحتی میتوان هر گونه حرکت پاساژگونه و غیره را برای سازها نوشت. اینک به دو نمونه از تجربههای من با این نرمافزار آهنگساز فارابی گوش کنید. اولی آهنگی به نام «شانه به شانه» تنظیم شده به صورت دونوازی تار و دیگری آهنگ محلی مازندران به نام «ربابه جان» به صورت دونوازی کمانچه است.
کارت صدا
همه دستاندرکاران حوزه ضبط و تولید موسیقی به درستی جایگاه یک کارت صدای حرفهای در هر گونه فعالیت صوتی با ابزار دیجیتال را کاملاً میدانند. نرمافزار آهنگسازی فارابی نیز برای آن که بالاترین کیفیت خروجی صدای سازهای شبیهسازی شده را تولید کند، نیازمند آن است که یک کارت صدای حرفهای به رایانه وصل باشد. چنین کارت صدایی در بازار ایران معمولاً 500 هزار تومان قیمت دارد و البته نمونههای گرانتری نیز میتوان خرید. خوشبختانه ضرورت کارت صدا برای نرمافزار آهنگسازی فارابی تنها زمانی است که کاربران بخواهند خروجی نرمافزار را به صورت آنلاین بشوند ولی چنان چه بخواهند با گزینه Export صدای ساز شبیهسازی شده را به صورت یک فایل Wave ذخیره کنند، نیازی به کارت صدا نیست. بنابراین همه کاربران نرمافزار آهنگساز فارابی ناچار نیستند مبلغ نسبتاً زیادی صرف خرید کارت صدا بکنند. دو نمونهای که شنیدید بدون کارت صدای حرفهای تولید شدهاند. یعنی من ابتدا از نرمافزار به صورت Export و نه Real Time خروجی گرفتم و بعد دو خط wave را در نرمافزار Adobe Aoudition میکس کردم. البته اگر فایلهای wave تولید شده در نرمافزار آهنگساز فارابی را به یک استودیوی حرفهای ببرید و میکس کنید، نتیجه بهتری خواهید گرفت.
