شکل گیری تبریز به عنوان شهری مهم اهمیت علمی فروانی دارد. آنچنان که پیداست منظرهی بیرونی و کارهای ساختمانی شهرهای آن دوره، کاملاً ماهیت اقتصادی- اجتماعی شهر را نمایان میسازد. در تبریز نیز مانند دیگر شهرهای شرقی، کشیده شدن حصار و استحکام قلعه، در جهت منافع طبقهی اعیان و با دو هدف انجام میشد:
الف) ساخت حصار، استحکام شهر و ساخت صندوقهایی پر از آب بر دور آن برای دفاع از شهر در برابر دشمنان بود.
ب) در داخل شهر تبریز دژ مستحکمی در جهت مقاصد دفاعی ساخته میشد.
اعیان با زندگی در همین دژها خود را از عصیان و یورش دشمنان خارجی محافظت میکردند. معمولاً زندان نیز در دژ وجود داشت. زمینداران در اینجا مخالفان و دشمنان خود را زندانی میکردند.
همچنان که پیشتر گفته شد تبریز در سدهی هشتم پیش از میلاد، دارای دیواری ضخیم و خندقی پر آب بود. در همان زمان نیز دژی در شهر وجود داشت. در نیمهی اول سدهی 9 م بار دیگر وجود دژی را در شهر مشاهده میشود. در سال278ق/ 892 م بار دیگر بر دور شهر حصاری کشیده شده و استحکامی یافته است. در اثر زلزلهی433ق/ 1042م یعنی از همین دیوار فرو ریخته و فوراً دوباره ساخته شد. در اوائل سدهی 13م تبریز دارای دیواری از سنگ آهک و آجر بوده است.
در اواسط سدهی 13م رفته رفته حصار ویران شده و در بیرون از آن بناهای زیادی ساخته شد. چون غازان خان به فرمانروایی رسید (1304- 1295م)، دستور داد تا دیواری تازه بر گرد شهر کشیده شود. این حصار محلات چرنداب، سرخاب، بیلانکوه و تمام باغهای اطراف شهر را در بر میگرفت. اندازهی دیوار با عرض 10 گز، طول 54 هزار خیتوه (گام) یا 5/4 فرسنگ در نظر گرفته شده بود. رشید الدین مینویسد: «دو سال است که کار کشیدن حصار در آنجا آغاز شده است. اکنون هنوز پی آن گذاشته شده است.» بنا به اطلاعات حمدالله قزوینی، کار حصار با مرگ غازان نیمه تمام ماند.
در اواسط سدهی 14م در نتیجهی جنگهای بی امان خانخانی، حصار ویران میشود. ولی در سال 808 ق(6-1405م) به دستور ابوبکرمیرزا فرزند میرانشاه، حصار تبریز دوباره برپا میشود بعدها در اثر عدم رسیدگی، حصار از فایده افتاد. کنتارینی که در سال878ق/ 1474م تا882ق/ 1478م در تبریز بوده، وجود دیواری از خشت خام را تأیید میکند. در اوائل سدهی 16 م تبریز دیگر دیواری نداشت.
کهندژ تبریز در سدهی 19م موجود بود. طغرل سلجوقی چندی در دژ تبریز به سر برده بود. همچنان که در بالا گفته شد، خانها از کهندژ به عنوان زندان استفاده میکردند. مثلاً زندانی بودن ملک شمس الدین در کهندژ تبریز به سال 664 ق (6-1265م) معلوم است. در اواخر سدهی 13م و دورهی فرمانروایی گیخاتو کسانی چون ائلدار، قینیخبال، تولادای، توکال و ائلچی دای در دژ تبریز زندانی بودند. این دژ در محلهی بیلانکوه جای داشت. اهالی محلی به آن دژ اخی سعدالدین میگفتند. در 25 شوال 841 ق/ 23 آوریل 1438م اسکندر قره قویونلو به دستور پسرش قباد در این دژ زندانی شد.
در تبریز نیز مانند شهرهای مهم آن دوره، چندین دروازه وجود داشت. خانها برای محافظت شهر علاوه بر حصار و دژ، دروازههایی نیز میساختند. این دروازهها اهمیت استراتژیک فراوانی برای دفاع از شهر داشتند. از سوی دیگر خانها از این دروازهها درآمد بسیار کسب میکردند. دروازهها شهر را به جهان خارج ارتباط داده و به راههای گوناگون پیوند میداد. مثلاً در دورهی غازان خان، دو دروازهی بزرگ وجود داشت. یکی از آنان در طرف راه آسیای کوچک و معروف به «دروازهی روم» و دیگری «دروازهی عراق» به طرف اصفهان بود. دروازهی عراق در نزدیکی محلهی سرخاب و پایان شهر قرار داشت.
کاروانهای خارجی تنها از طریق همین دروازهها داخل و خارج میشدند. حتی اموال تجاری که در شهر فروخته نمیشد، هنگام عبور از شهر باید مالیات راهداری میپرداختند. از اموالی که برای فروش به شهر آورده میشد، مالیات تمغا اخذ میگردید. از این رو دروازهها اهمیت اقتصادی فراوانی برای دولت داشتند. نیز این دروازهها منبع درآمد به شمار میآمدند. دروازهها و حصار، ورود و خروج کالای بدون گمرک را به شهر محدود میکردند. در کنار هر دروازه یک چهار بازار، حمام و کاروانسرا موجود بود. پس از آنکه اموال کاروانها بررسی و مالیات تمغا از آنها گرفته شد، اجازه مییافتند وارد شهر شوند.
غازان خان تعداد دروازهها را به نسبت گذشته کم کرده بود. تا زمانی که به فرمان غازان خان بر دور شهر دیواری کشیده نشده بود، تبریز دارای 10 دروازه (ری، قلعه، سنجران، طاق، درب جو، سرد، دستشاه، نارمیان، نوبر و موکلیه) بود.
به دستور غازان بر دیوار شش گوشهی شهر 6 دروازه (اوجان، اهر، شیروان، سردرود، شام و سراورود) ساخته شد. این دروازهها شهر را به جهان خارج ارتباط داده و شریان ورودی و خروجی بودند. این مسئله از نام دروازهها نیز پیداست. مثلاً دروازهای که بر سر راه شیروان بود، دروازهی شیروان نامیده شده و دروازهی شام بر راه سوریه، دروازهی اوجان بر راه سلطانیه از طریق اوجان، دروازهی اهر بر راه اهر- برزند- باجروان ... قرار داشت.
به نظر حمدالله قزوینی محیط تبریز به نسبت سدهی سیزدهم 25 هزار گام یعنی 4 برابر و به گفتهی وصّاف 54 هزار گام یعنی 9 برابر اضافه شده بود. اگر چه انبوهی و فشردگی جمعیت در شهر برای امور دفاعی خوب بود ولی موجب شیوع بیماریهایی از جمله وبا میشد. به همین رو نیز حصار شهر به طرف باغهای اطراف گسترش یافت. علاوه بر این رشیدالدین در شمال شرقی تبریز، در داخل حصار غازان خان شهرکی ساخته بود. این شهرک عبارت از دو قسمت بود: «ربع رشیدی» و «شارستان رشیدی». اداره، مؤسسات و کارگاهها در ربع رشیدی قرار داشت. افراد مجرد در اینجا و افراد متأهل در ربع رشیدی میزیستند. در شارستان رشیدی محلات زیادی وجود داشت. یکی از آنها محلهی صالحیه بود. در ربع رشیدی 30 هزار خانه، 24 کاروانسرا، 1500 مغازه و چند کارگاه وجود داشت. علاوه بر این در هر دو قسمت شهرک، کاروانسراها سه مرتبه، مسجد، بازار، حمام، ضراب خانه و دانشگاهی با 7 هزار دانشجو و 450 استاد موجود بود.
غازان خان نیز در غرب تبریز در محلی بزرگتر از تبریز قدیم بر ساحل آجی چای شهری به نام «غازانیه» در محلی به نام شام یا شنب ساخت کاروانهای تجاری از طریق اروپا تنها میتوانستند از طرف غازانیه وارد تبریز شوند. در اینجا مالیات تمغا از تاجر گرفته میشد. در غازانیه بازار بسیار و کاروانسرا و... وجود داشت.
خواجه شمس الدین محمد جوینی (صاحب دیوان) میدانی بزرگ در وسط تبریز ساخته بود. نام آن میدان »صاحب آباد» بود. اهالی شهر تبریز و اطراف در اینجا چادر زده و به فروش اموال خود میپرداختند. بعدها در آنجا مغازههایی ساخته شد. در این میدان که 30 هزار تماشاچی ظرفیت داشت، نمایش حیوانات در برابر اوزون حسن آق قویونلو برگزار میشد. در این میدان مسابقات ورزشی چون کشتی نیز انجام میگردید.
سلطان اویس در همین میدان، ساختمانی به نام «دولتخانه» با 20 هزار اتاق ساخت. سرای هشت بهشت و مسجد اوزون حسن در کنار این میدان قرار داشت. از میدان صاحب آباد به محلهی دوه چیلر و سرخاب راه وجود داشت.
بازار «قیصریه» که اساساً توسط اوزون حسن بنا شده، در تمام شرق مشهور است. بازاری سرپوشیده و هشت گوشه است. روی آن را گنبد و طاقها پوشاندهاند. در این بازار اشیای قیمتی و جواهرات فروخته میشد.
در تبریز باغهای بزرگ و پهناوری نیز وجود داشت. «باغ نصریه» توسط اوزون حسن و «باغ شمال» توسط سلطان یعقوب ساخته شده و پارکهایی بزرگ بودند. در «باغ شمال» در جنوب شرقی تبریز، درختان سرو، چنار و گلهای فروان کاشته شده بود. قاضی احمد قمی این باغ را به باغ جنت تشبیه کرده و آن را «عشرت آباد» نامیده است. فضلی اصفهانی گلهای سرخ آن را به چراغ جنت تشبیه کرده است.
باغها و بوستانهای تبریز را احاطه کرده بودند. تصادفی نیست که کاتب چلبی (سدهی 17) تبریز را «شهری درون باغچهها» نامیده است. در منابع آن دوران خیلی کم به نام این باغها برخورد میکنیم. از نام آنها پیداست که این باغها به طبقات بالا و پایین مربوط بود. مثلاً پاپاق تیکنلر (باغ کلاهدوزان)، یهر قئیرهن پیرمحمدباغی (باغ پیرمحمد سرّاج)، بویوک باغ (باغ اسواران)، حکیم سعدالدین، شیخ خجند (احتمالاً باغ کمال الدین خجندی)، احمدآباد، خواجه مطهر، (دمشقیه، شاه حسین، بیگم، قاضی آباد، محمود آباد، تورک محمد، لیل آوا، نوخیز، کلخیز، برج، شیخ تاج الدین، خواجه یوسف، شمس آباد، خلفان و... را میتوان نام برد.
در شهر چنان مزارع بزرگی بود که در آن گندم، جو و... کشت میشد. باربارو در این باره چنین مینویسد: «روز بعد به کشتزار بزرگی در داخل شهر رفتم. در آنجا گندم کاشته و به تازگی آن را درو کرده بودند.»
