حمام‌هاي قديمي كردستان گواهي بر معماري ايراني

 حمام، كاروانسرا، مسجد و بازارچه در بافت شهرهاي قديمي ايران از عناصر مشتركي بود كه در همه محلات يافت مي‌شد و در واقع، وجود اين عناصر چهارگانه به محلات هويت ويژه و جدي مي‌بخشيد به همين دليل نيز صاحبان و سازندگان آنها تلاش مي‌كردند در معماري اين مكان‌ها نهايت دقت و هنر را لحاظ كنند.
حمام‌هاي موجود در استان كردستان هم از اهميت ويژه‌اي برخوردار بوده‌اند كه به معرفي تعدادي از آنان به عنوان جاذبه‌هاي گردشگري استان در ايام تعطيلات و مسافرت‌هاي نوروزي در استان مي‌پردازيم.
حمام خان (ظهيري): اين حمام در ضلع شمالي بازار سرپوشيده سنندج پايين‌تر از مسجد داروغه واقع شده است و داراي بخش‌هاي مختلفي از جمله سردر ورودي، سربينه، حمام گرم، خزينه و بخش‌هاي مختلفي است.
برابر كتيبه‌ سنگي موجود در سردر ورودي حمام در سال 1220 هجري قمري به دستور امان‌الله خان اردلان ساخته شده و بعدها به سبب تملك اين حمام به وسيله، امين‌التجار در سال 1296 هجري قمري‌(دوران حكومت فرهاد ميرزاي معتمد‌الدوله عموي ناصرالدين‌شاه) مرمت و بازسازي عمده‌اي در آن صورت گرفته كه كتيبه آن در بنا موجود است.
تزئينات معماري آن آهك‌بري‌هاي پركار كه شامل نقوش گل و گياه و حيواني، كاشي‌كاري‌هاي هفت رنگ كه داراي نقش‌مايه‌هاي بومي و محلي است و همچنين سنگ‌فرش مرمرين آن از عمده ويژگي‌هاي بنا است.
اين حمام قابل مقايسه با حمام قصلان در روستاي قصلان شهرستان قروه است و يكي از بزرگ‌ترين حمام‌هاي استان كردستان است كه تزئينات معماري آن از ويژگي خاصي برخوردار است به ويژه تزئينات آهك‌بري پركار و همچنين كاشي و نقاشي نشانگر توجه و اهميت حمام در عصر واليان اردلان بوده است.
اين حمام قديمي‌تر از زمان قاجار و شايد در زمان صفويه همزمان با قلعه و بازار ساخته شده باشد و تاريخ ارائه شده در كتيبه احتمالاً زمان مرمت آن باشد.
حمام عبدالخالق: اين حمام در ضلع شرقي راسته بازار سنندج واقع شده كه تاريخ ساخت آن دقيقا مشخص نيست و احتمالاً مربوط به دوره زنديه باشد. حمام داراي فضاهاي مختلفي كه در اكثر حمام‌هاي استان دارند، از آب جاري قنات‌هاي شهر مشروب شده است.
ارتفاع سقف نسبتاً بلند است و ستون‌هاي چهارگوش سنگي و آب‌نماها و حجره‌ها و رختكن، گرمخانه، خلوتي‌ها و سرويس و خزينه تابع اسلوب ساخت حمام‌سازي ايراني در دوره صفوي است.
تزئينات معماري آن مشخص نيست زيرا سطح ديوارها با سيمان و كاشي جديد اندود شده است، ولي ظاهراً براساس نقل قول‌هاي قديمي داراي تزئينات آهك‌بري بوده كه اين هنر در سنندج بسيار گسترش داشته و قابل مقايسه با حمام وكيل‌الملك در شهر سنندج كه در تملك ميراث فرهنگي استان كردستان است.
حمام شيشه: در ضلع شمالي بلوار كردستان و در مجاورت پل و مسجد ملاويسي قرار دارد و جمله بناهاي عمومي و قديمي شهر سنندج است كه تا چند سال پيش كاربري خويش را به عنوان خدماتي بهداشتي حفظ كرده بود. حمام داراي فضاهاي ورودي، هشتي، سربينه و حمام گرم با ستون‌هاي سنگي است، سكوها را آبنماي گرم و سرد و خزينه، خلوتي بنا داراي خصوصيات ويژه‌اي است.
براساس بررسي‌هاي به عمل آمده به احتمال قريب به يقين اين حمام در دوره قاجار بنا شده، البته حمام زنانه از داخل به كوچه ‌مجاور است، استفاده از در و پنجره‌ها و شيشه‌هاي رنگي كه علت اصلي وجه تسميه حمام است، آثار زيادي باقي‌مانده است.
از ديگر ويژگي‌هاي اين بنا تزئينات آهك‌بري است كه شامل نقش‌هاي مختلف گياهي و حيواني است.
حمام دو خزينه: اين حمام در پشت موزه سنندج در كنار رودخانه قديمي دره‌بيان (بلوار كردستان كنوني) قرار داشته كه متاسفانه برا ثر ايجاد بلوار كردستان عمده بخش‌هاي آن به جز قسمت‌هايي از خزينه و خلوت‌ها باقي نمانده است.
اين حمام يكي از حمام‌هاي زيبا و بزرگ شهر سنندج بوده و به خاطر داشتن دو خزينه آب به حمام دو خزينه معروف بوده كه با لاشه ‌چيني، ديوار سنگي،‌ ملات‌هاي آبي و آهكي ساخته شده است.
در حال حاضر با صرف اعتبار مناسب امكان بازسازي و احياي حمام وجود دارد و ظاهراً تمام بخش‌هاي مختلف حمام به استناد بقاياي موجود آهك‌بري، داراي تزئيتات آهك‌بري پركار، اسليمي و نقوش حيواني بوده و احتمالاً در اوايل دوره زنديه ساخته شده است.
حمام شجاع لشكر: اين حمام قديمي در كوچه يمين ‌لشكر و در محله سرتپوله و جنب منزلي به نام شجاع لشكر واقع شده و به نظر مي‌رسد متعلق به منزل مورد اشاره بوده است.
مدخل ورودي آن از كوچه فوق‌الذكر است و حمام كوچك‌تر از حمام‌هاي بزرگ شهري است كه يكي از حمام‌هاي محله سرتپوله بوده و داراي بخش‌هاي مدخل ورودي، حمام سرد، گرم‌خانه، ميان‌دوخزينه و تون حمام است.
تزئينات حمام كمتر قابل مشاهده است چون در سال‌هاي اخير روي آن كامل پوشيده شده و احتمالاً داراي تزئينات آهك‌بري باشد و حمام مربوط به دوره قاجاريه است.
حمام پاشا خان: اين حمام در محله قطارچيان شهر سنندج واقع شده و به عنوان يكي از قديمي‌ترين حمام‌هاي شهر سنندج داراي فضاهاي هشتي، رختكن، گرم‌خانه، خزينه و خلوتي و سرويس‌هاي بهداشتي است.
اين بنا متاثر از سبك معماري اصفهاني با مصالح بوم‌آورد ساخته شده و در دوره‌هاي متعدد مورد استفاده قرار گرفته است.
حمام عمارت آصف: در داخل مجموعه عمارت آصف‌وزيري واقع و در جنب خيابان امام خميني حمام كوچكي قرار دارد كه يكي از زيباترين حمام‌هاي غرب كشور است.
اين بنا داراي سبك معماري اصفهاني است همانند حمام‌هاي ديگر استان ساخته شده اما در مقياس كوچكتر، يعني داراي فضاهاي مدخل ورودي، ‌محل انتظار، حمام سرد و رختكن، ميان‌در، حمام گرم، خزينه و خلوتي، تون و همچنين سرويس بهداشتي و فضاي اضافي منبع آب است.
حمام داراي شش ستون سنگي با تزئينات طنابي است و از تزئينات آهك‌بري پركار و همچنين كاشي‌هاي خشتي آبي‌رنگ و حجاري روي سرستون‌ها و ستون‌هاي سنگي برخوردار است.
تزئينات طنابي شكل ستون‌ها و سرستون‌هاي اين حمام از ويژگي‌هاي منحصر به فرد ساختمان است.
اين حمام فقط مورد استفاده اختصاصي خانواده آصف بوده و احتمالاً مربوط به اوايل دوره قاجار است.
حمام عمارت ملا لطف‌الله شيخ‌الاسلام: در داخل اداره ميراث فرهنگي يا عمارت ملالطف‌الله شيخ الاسلام سنندجي در بخش اندروني، حمام قديمي در طبقه زيرزمين ضلع غربي مجموعه قرار دارد كه داراي تزئينات آهك‌بري و كاشي‌كاري يكرنگ است.
طرح‌هاي هندسي اسليمي و حيواني از مهم‌ترين نقوش آهك‌بري حمام است. حمام داراي مدخل ورودي، حمام سرد، حمام گرم، تون، خزينه و خلوتي است كه در كف‌سازي از سنگ‌هاي مرمر استفاده شده است.
اين بنا همزمان با كل مجموعه در دوره قاجار ساخته شده است.
حمام صلاحي (ممتاز): در ضلع شرقي خيابان فردوسي و مجاورت بازار قديمي و بزرگ شهر سنندج در زير مغازه‌هاي پيرامون، حمامي قرار دارد كه به گرمابه ممتاز (صلاحي) مشهور است.
اين حمام در سطح پايين‌تري از حمام‌هاي قديمي شهر سنندج قرارگرفته و احتمالاً براي استفاده از قنات‌هاي قديمي شهر بوده باشد.
حمام داراي بخش‌هاي مختلفي، سردر ورودي، هشتي، حمام سرد، گرمخانه، خلوتي‌ها، ‌خزينه است.
ويژگي منحصر بنا قرارگيري در سطح پايين وهمچنين نوع قوس‌ها و معماري و همچنين چهار فضاي گنبددار خاص كه هريك عملكرد خاصي داشته‌اند.
با توجه به موقعيت حمام كه در مجاورت بازار قرار دارد به نظر مي‌رسد ساخت اين اثرهم زمان با ساخت بازار و قلعه سنندج بوده باشد.
حمام عمارت وكيل: درمجموعه عمارت وكيل‌الملك و متصل به پارك سپيدار حمامي قديمي قرار دارد كه احتمالاً صرفاً مورد استفاده افراد خانواده وكيل قرار مي‌گرفته است.
ويژگي‌هاي خاص استفاده از آهكبري در سطح وسيع بر ديوار روي فضاهاي گرم و سرد حمام است كه به نظر مي‌رسد همزمان با احداث مجموعه كه به دوره زنديه باز مي‌گردد، ساخته شده باشد.
عموماً نقش‌ها حاوي طرح‌هاي هندسي و گياهي و حيواني است به ويژه از نقش طاووس كه زياد استفاده كرده‌اند.
حمام وكيل‌الملك: اين حمام در جنب عمارت وكيل در مجاورت بازارچه قديمي وكيل در شهر سنندج واقع شده و زمان ساخت دقيق آن مشخص نيست اما براساس شواهد و نوع معماري و تزئينات وابسته به آن چنين استنباط مي‌شود كه احداث آن مربوط به دوران افشاريه و ادامه سبك صفوي ‌باشد كه در عناصر همانند ورودي، حجره انتظار، رختكن، حمام گرم، رختكن، هشتي و خزينه، آب‌انبار و تون و .... به خوبي قابل مشاهده است.
حمام داراي تزئينات آهك‌بري است كه طي چند سال گذشته با سيمان روي آنها اندود شده كه از عناصر معماري قابل توجه ساختمان استفاده شده است. حمام بسيار بزرگ، كف‌سازي‌ها سنگي است و علاوه بر آن از آجر و سنگ و ملات آهك استفاده شده و ستون‌هاي سنگي قطوري در داخل حمام سرد و گرم دارد و تركيب و قرارگيري فضاها نشانگر ذوق و سليقه بالاي معمار حمام است.
حمام حاج صالح: اين حمام در جوار بازار سنتي و قديمي شهر سقز واقع شده است.
حمام حاج صالح يكي از بناهاي قديمي شهر سقز محسوب مي‌شود اين بنا وسيع و بزرگ و همچون ساير حمام‌هاي قديمي ايران متشكل از فضاهاي ورودي، حمام سرد و گرم، خزينه، خلوتي و سكوهايي در داخل است.
در بخش‌هاي حمام سرد و گرم ستون‌هاي سنگي با مقطع هشت ضلعي استفاده شده است.
در سال‌هاي اخير بر اثر صدماتي كه بنا متحمل شده از اين بنا و از فضاي ورودي و انتظار آن به عنوان زورخانه استفاده شده و هم اينك داراي عملكرد خاصي نيست، بدليل اينكه حمام بعدها به تملك حاج‌صالح نامي درآمده لذا به اين نام شهرت دارد.
از تزئينات معماري حمام مذكور اثري باقي نمانده است و زمان ساخت دقيق حمام مشخص نيست اما با توجه به فرم و شيوه‌هاي اجرايي معماري به نظر مي‌رسد كه در اوايل دوره زنديه ساخته شده باشد.
حمام قصلان : روستاي قصلان سر راه دينور به مسير زنجان در 5 كيلومتر شمال شهر قروه در سرچشمه رودخانه شور و تپه بزرگ باستاني آن حكايت از عملكرد وسيع شهري آن در دوران تاريخي مي‌كند.
حمام زيبا و بزرگ قصلان و برج آن در سال 1255 هجري قمري در روزگا آصف اعظم تعمير شده است.
تاريخ ساخت حمام مربوط به اواخر عهد زنديه، زمان حكومت خسروخان اول والي كردستان (زمان زنديه) است.
اين بنا داراي بخش‌هاي مختلفي همانند سرد، هشتي، حمام سرد، هشتي و مياندر و حمام گرم، خلوتي‌هاي خصوصي و عمومي، خزينه و تون اشت. حمام داراي تزئينات منحصر آهك‌بري با طرح‌هاي گياهي، ‌هندسي، انساني و حيواني است كه در نوع خود قابل توجه و قابل مقايسه با حمام خان در شهر سنندج است.
حمام عمارت مشير ديوان: در داخل عمارت مشير ديوان در داخل عمارت مشيرديوان حمامي به سبك معماري حمام‌هاي قديمي شهر سنندج اما در مقياس كوچكتر ساخته شده كه داراي ويژگي‌هاي خاصي است.
اين حمام داراي بخش‌هاي مختلفي است كه در داخل حمام سرد آن تزئينات كاشي‌كاري يكرنگ و آهكبري با نقوش گياهي و هندسي كارشده است.
حمام گرم آن نيز آهك‌بري‌هاي پركاري دارد و در كف‌ها از سنگ مرمر صيقلي يافته قصلان استفاده شده و تمام فضاهاي حمام با گنبدهاي آجري مسقف شده‌اند.
زمان ساخت حمام به طور دقيق مشخص نيست اما احتمالاً در دوره قاجار ساخته شده است و اين حمام فقط افراد خانواده مشيرديوان از آن استفاده مي‌كردند.
حمام منزل معمار باشي: در داخل منزل بزرگ معمارباشي كه به استاد الله مراد اقليدس اشتهار داشته و در كنار خيابان شهدا واقع شده، حمامي در مقياس كوچك با سبك معماري حمام‌هاي قديمي ساخته شده قرار دارد كه از نظر معماري به ويژه تزئينات آهك‌بري حائز اهميت است.
طرح‌هاي هندسي، گياهي و حيواني آن در نوع خود منحصر به فرد است و نشانگر اهميت اين فضا در شهر سنندج است.
تاريخ دقيق حمام مشخص نيست ولي با توجه به زمان ساخت منزل در اواخر قاجار و احتمالاً اين حمام مربوط به اوايل عصر پهلوي باشد.
حمام خدري بانه: ‌در كنار پاساژهاي متعدد شهر بانه كه با نام خدري معروف هستند حمامي قديمي وجود دارد كه داراي فضاهاي مختلفي كه در اكثر حمام‌هاي قديمي استان كردستان استفاده شده است.
حمام تزئينات ندارد، ولي فعلاً قديمي‌ترين اثر معماري موجود در شهر است كه بايد مورد مرمت كامل قرار گيرد.
حمام حسن‌آباد ياسوكند: در داخل شهر حسن‌آباد ياسوكند حمامي قديمي قرار دارد كه از لحاظ معماري حائز اهميت است.
اين حمام داراي مدخل ورودي، ‌هشتي، حمام گرم و سرد، توان، خزينه، اتاق تقسيم آب و .... است.
تمام فضاها با روش طاق و تويزه و كاربندي و گنبد با سنگ لاشه‌اي مسقف شده است كه اين ويژگي بارز بنا است.
با اينكه معمار آن حمام از معماران محلي بوده وليكن از اطلاعات معماري و همچنين طرح‌ها و عناصر معماري آگاهي كامل داشته و احتمالاً در اوايل عصر قاجار ساخته شده است.