نويسنده: علي فرج زاده
متن عربي قرآن نخستين بار در فاصله سال هاي ۱۵۰۳ تا ۱۵۲۳ ميلادي به وسيله «پاگانيني» در ونيز به چاپ رسيد(دايرة المعارف فارسي) اما هنوز جوهر چاپ پاگانيني خشك نشده بود كه كليه نسخه هاي آن به دستور پاپ«آنجلانووو» به دليل تعصبات ديني جمع آوري و نابود شد. پاپ تصور مي كرد با اين كار خواهد توانست جلوي نفوذ قرآن را بگيرد اما نمي دانست كه روزي در اوج تمدن غربي قرآن به پرفروش ترين كتاب تبديل خواهد شد.
براساس آمارهاي منتشر شده قرآن پس از حوادث ۱۱ سپتامبر به يكي از پرفروش ترين كتاب ها تبديل شده است، البته اين موضوع مي تواند دلايل متعددي از جمله كنجكاوي مردم اروپا براي بيشتر دانستن از محتواي قرآن داشته باشد اما اين موضوع تنافي و تضادي با لزوم پرداختن و اهميت بيشتر به مقوله چاپ و ارتقاي وضعيت شكلي قرآن ندارد و مسئوليت بيشتر ناشران مسلمان در شرايط كنوني را به آنان گوشزد مي كند.
چاپ قرآن در گذر زمان
ظاهرا قرآن به شكل مصحف براي نخستين بار در دوره حكومت عثمان(خليفه سوم) در چند نسخه(۵ يا ۶) نوشته شد و به پنج يا شش بلاد عمده مسلمانان ارسال شد و به عنوان منبع اصلي و معتبر براي بهره مندي مسلمانان از آيات الهي تبديل شد. البته اين نسخه ها يا بر اثر آتش سوزي از بين رفتند و يا به سرنوشت نامعلومي دچار شدند و كسي از آن ها خبري ندارد و اين گذشت تا زماني كه صنعت چاپ پا به عرصه وجود نهاد، هنوز ساليان درازي از ظهور صنعت چاپ توسط گوتنبرگ در سال ۱۴۳۹ ميلادي نگذشته بود كه در آغاز رواج صنعت چاپ، متن عربي قرآن نيز براي نخستين بار در جهان چاپ شد.
گفته شده است، قرآن كريم در سال ۱۴۹۹ميلادي به چاپ رسيده است، عده اي نيز بر اين باورند كه در سال ،۱۵۰۳ ۱۵۰۸ و يا در سال ۱۵۴۳ ميلادي نخستين قرآن به چاپ رسيد(دكتر صبحي صالح چاپ اولين قرآن را در سال ۱۵۳۰ ميلادي مي داند)/
پس از آن در سال ۱۱۰۴ هجري، مطابق با ۱۶۹۲ ميلادي، «هنكلمان» در شهر«هامبورگ» به چاپ قرآن همت گذاشت. پس از وي در سال ۱۱۰۸ هجري مطابق با ۱۶۹۶ ميلادي«ماراكي» در شهر«پادوا» به چاپ قرآن دست زد. در سال ۱۲۰۰ هجري مطابق با۱۷۸۵ ميلادي، «مولاعثمان» در«سن پترزبورگ» روسيه قرآن را به چاپ رساند و اين اولين چاپ اسلامي قرآن بود. نظير اين قرآن نيز در«قازان» به چاپ رسيد. «فلوگل» در سال ۱۸۳۶ ميلادي در شهر«لايپزيك» به چاپي مخصوص از قرآن دست زد. اين چاپ از قرآن به علت املاي ساده آن با استقبال بي نظير اروپائيان روبه رو شد. اما مانند ديگر چاپ هاي اروپايي در جهان اسلام، توفيقي به دست نياورد.
در اين زمان در هند نيز قرآن چاپ و منتشر شد، اما قواعد نگارش عثماني در آن رعايت نشد، بلكه بر اساس قواعد رسم املايي جديد به چاپ رسيد. به دنبال آن از سال ۱۲۹۴ هجري، مطابق با ۱۸۷۷ ميلادي، تركيه به چاپ هاي مختلفي از قرآن دست زد كه در نهايت زيبايي و استواري قرارداشت.
روسيه تزاري و چاپ قرآن
در سال ۱۳۲۳ هجري، مطابق با ۱۹۰۵ ميلادي، روسيه تزاري به چاپ قرآني به خط كوفي و در حجمي بزرگ همت گماشت، كه تصور مي رفت يكي از مصحف هاي اوليه عثماني است. اين قرآن خالي از نقطه و علايم فتحه و كسره بود. چند ورق از آن افتاده و آخر آن نيز ناقص بود. قرآن مذكور در سمرقند پيدا شد و در اختيار كتابخانه سلطنتي در سن پترزبورگ قرار داشت و انستيتوي آثار در«تاشكند» آن را با همان حجم اصلي و خصوصيات ديگر در پنجاه نسخه فتوگرافي كرده و به مهم ترين دانشگاه هاي كشورهاي اسلامي هديه كرد كه نسخه اي از اين قرآن نيز در كتابخانه دانشگاه تهران(با شماره ۱۴۴۰۳) موجود است.
بالاخره در سال هاي اخير، در زمينه چاپ قرآن اقدام بسيار جالبي در جهان اسلام انجام پذيرفت و در سال ۱۳۴۲ هجري قمري، مطابق با ۱۹۲۳ ميلادي، چاپ بسيار زيبا، دقيق و آراسته اي از قرآن زير نظر اساتيد دانشگاه الازهر مصر و با تاييد نمايندگان ملك فؤاد اول، منتشر شد. نگارش و ضبط كلمات در اين مصحف مطابق قرائت «عاصم »به روايت «حفص» است، جهان اسلام اين مصحف را به عنوان نسخه معتبر قبول كرده است و هم اكنون در هر سال ميليون ها نسخه از اين مصحف به چاپ مي رسد.»(سايت مركز جهاني آل البيت(ع))
در سال ۱۳۷۰ هجري، مطابق با ،۱۹۵۰ كشور عراق نيزبه چاپ نفيسي از قرآن دست زد. همچنين قرآن ديگري از خطاطان سوري به نام«عثمان طه» رواج يافت. اين قرآن در كشورهاي سوريه، عربستان، ايران، لبنان و ديگر كشورهاي اسلامي چاپ شد.از ويژگي هاي مهم اين چاپ؛ تنظيم آيات در صفحه، تقسيم منظم حزب ها و جزء هاي سي گانه قرآن است.
چاپ قرآن در ايران
اولين دولت اسلامي كه به چاپ قرآن اقدام كرد و اقدام آن با موفقيت روبه رو شد، «ايران» بود كه در سال۱۸۲۸ ميلادي به صورت دو چاپ سنگي زيبا و منقح در شهر «تهران»، تهيه شد. اين چاپ ها كه در حجمي بزرگ ارائه شده و داراي ترجمه در ذيل هر سطر بود، داراي فهرست هاي متعددي بود. دومين نسخه چهار سال بعد به سال ۱۲۴۸ هجري، مطابق با ۱۸۳۲ ميلادي در شهر «تبريز» به چاپ رسيد.( جلالي نائيني در تاريخ جم قرآن ۱۲۴۲ را تاريخ چاپ قرآن در تبريز مي داند.)
روند چاپ قرآن پس از انقلاب
پيشينه صنعت چاپ در ايران حداكثر ۲۰۰ سال است و ابتدا چاپخانه ها به صورت سربي فعاليت مي كردند تا اينكه چاپ سنگي آغار به كار كرد و نخستين كتابي نيز كه توسط چاپ سنگي به طبع رسيد قرآني است كه در تاريخ ۱۲۵۰ هجري قمري به چاپ رسيده است.
به نظر مي رسد صنعت چاپ در ايران بر خلاف كشورهاي اروپايي، از ابتدا به دلايلي غيراقتصادي بوده است و اين روند هم تا حدي هم اكنون به ويژه در حوزه قرآن وجود دارد اگر چه پس از انقلاب كارهايي در اين زمينه صورت گرفته است كه با گذشته قابل قياس نيست؛ قبل از انقلاب سالانه صدها هزار قرآن به زيور طبع آراسته مي شد (كه البته تعداد آن ها بعيد است به يك ميليون مجلد برسد) اما براساس آخرين گفته وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي، «هم اكنون در آستانه چاپ ۱۰ ميليون نسخه در سال هستيم و اين رقم با امكاناتي كه براي چاپخانه هاي قرآني در حال ايجاد است قابل افزايش است».
همچنين در حال حاضر بيش از ۶۰۰ ناشر، قرآن كريم چاپ مي كنند و البته اين در حالي است كه كيفيت چاپ قرآن با قبل از انقلاب اصلاً قابل مقايسه نيست و شايد بتوان گفت تنها قرآني كه قبل از انقلاب با كيفيت خوبي چاپ شد، (سال ۱۳۴۴) «قرآن پهلوي» بود كه آن هم به طور عمده با اغراض سياسي دربار همراه بود تا وجهه مطلوبي از شاه ايجاد كند و تبليغات گسترده خبري رسانه هاي داخلي و پخش گسترده آن از رسانه هاي خارجي همچنين اجبار برخي از وعاظ به تبليغ درباره قرآن پهلوي، اين نكته را تاييد مي كند. قرآني كه از روي يكي از نسخه هاي ممتاز و خطي نفيس قرآن كه به خط استاد احمد نيريزي در كتابخانه سلطنتي موجود بود انتخاب شد؛ اين نسخه از نظر تذهيب، حاشيه سازي و طلاكاري در نهايت نفاست و از نظر نگارش خط نسخ، شاهكاري به حساب مي آمد و اين قرآن از نظر بي غلط بودن بر ساير قرآن هاي چاپ شده در كشورهاي اسلامي امتياز داشت.(مقاله علماي اسلام و چاپ قرآن از طرف شاه، به قلم بادر)
در دوره كنوني و با گذشت اين مدت، هم اكنون صدها چاپخانه قرآن در قم و شهرهاي ديگر كشور به چاپ قرآن مي پردازند اما در اين ميان چاپخانه بزرگ قم با عنوان اسوه كه زير نظر سازمان اوقاف و امور خيريه فعاليت دارد، چاپخانه آستان قدس رضوي و بزرگترين چاپخانه شرق كشور مهمترين مراكزي هستند كه به چاپ قرآن مي پردازند.
منبع:روزنامه ايران
