منظور از شفاء بودن قرآن چیست؟

پرسش:
منظور از شفاء بودن قرآن چیست؟
پاسخ:
شفا بودن قرآن در آیات متعددی از قرآن مطرح شده از جمله در سوره‌ی اسراء می‌فرماید:
«وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَلاَ یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَسَاراً»؛1 «و از قرآن آنچه شفا و رحمت است برای مؤمنان، نازل می‌كنیم؛ و ستمگران را جز خسران (و زیان) نمی‌افزاید.»
و در سوره‌ی یونس می‌فرماید:
«یَا أیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُم مَوْعِظَةٌ مِن رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدىً وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ»؛2 «ای مردم! اندرزی از سوی پروردگارتان برای شما آمده است؛ و درمانی برای آنچه در سینه‌هاست؛ (درمانی برای دل‌های شما؛) و هدایت و رحمتی است برای مؤمنان.»
در اینجا لازم است به چند مطلب اشاره شود:
الف: مفهوم‌شناسی:
واژه «شفاء» به معنای صحت و سلامت است3 و در مقابل بیماری، عیب و نقص می‌آید.
ب: بیماری‌های انسان:
با بررسی ابعاد مختلف انسان در می‌یابیم: نمی‌توان برای انسان فقط بیماری جسم را در نظر گرفت و در بهبودی آن تلاش كرد بلكه انسان دارای دو بعد جسمی و روحی می‌باشد كه هر كدام ممكن است در معرض بیماری قرار بگیرند و بیماری هر كدام موجب اختلال در كارائی ابعاد دیگر انسان می‌شود. لذا می‌توان بیماری‌های انسان را به سه نوع تقسیم كرد:
1. اعتقادی؛ 2. روحی ـ روانی؛ 3. جسمی.
برای توضیح بیشتر، ضرورت دارد به هر كدام از آنها به صورت جداگانه پرداخته شود.
1. قرآن و درمان بیماری‌های اعتقادی
نزول قرآن در مرحله‌ی اول برای درمان بیماری‌های اعتقادی مردم بوده تا آنها را از شرك و كفر و تاریكی‌ها به توحید و اسلام و روشنایی رهنمون سازد؛ در آیات متعددی به این مسئله پرداخته شده كه هدف قرآن این است كه شما را از ظلمت جهل به نور دانش، از كفر به نور ایمان، از ظلمات ستمگری به نور عدالت،‌ از فساد به صلاح، از گناه به نور تقوی رهبری كند.4
امراض اعتقادی و قلبی از امراض جسم شدیدتر است. لذا قرآن شفاء و رحمت است؛ یعنی برای امراض اعتقادی مانند كفر، نفاق، شرك، درمان می‌باشد و در نفوذ معرفت و شناخت، توحید و ... در قلب رحمت است.
2. قرآن و درمان بیماری‌های روحی
برای رعایت اختصار به دو بخش از این بیماری‌ها می‌پردازیم:
بدون شك بیماری‌های روحی و اخلاقی انسان، شباهت زیادی با بیماری‌های جسمی او دارد. هر دو كشنده است. هر دو نیاز به طبیب و درمان و پرهیز دارد. قرآن نسخه حیات بخشی است برای آنها كه می‌خواهند با كبر، غرور، حسد و نفاق به مبارزه برخیزند. و همچنین برای برطرف كردن ضعف‌ها و ترس‌ها، اختلاف‌ها و پراكندگی‌ها و برای كسانی كه عشق به دنیا و وابستگی به مادیات و تسلیم بی‌قید و شرط در برابر شهوت‌ها می‌باشند، شفا بخش است.5
حضرت علی(ع) درباره شفا بخش بودن قرآن می‌فرماید:
«از این كتاب بزرگ آسمانی برای بیماری‌های خود شفا بخواهید و برای حل مشكلاتتان از آن یاری بخواهید، چرا كه در این كتاب درمان بزرگترین دردها است؛»6
بهترین دلیل برای اثبات این كلام كه قرآن برای بر طرف ساختن بیماری‌های اخلاقی شفا بخش است؛ مقایسه وضع عرب جاهلی با تربیت شدگان مكتب پیامبر(ص) در آغاز اسلام است. چگونه آن قوم جاهل و نادان كه انواع بیماری‌های اجتماعی و اخلاقی سر تا پای وجودشان را فرا گرفته بود. با استفاده از این نسخه شفا بخش نه تنها درمان یافتند، بلكه آنچنان نیرومند و قوی شدند كه هیچ نیروی نمی‌توانست در مقابلشان ایستادگی كند.7
ب. بیماری‌های روانی:
برخی از روانشناسان با تحقیق در آیات قرآن دریافته‌اند كه قرآن تاثیرزیادی بر روان انسان می‌گذارد و شفابخشی قرآن را با علوم تجربی مقایسه نموده‌اند. و نتایج حاصل از آن تحت عنوان تاثیر قرائت قرآن بر بهداشت روانی انسان منتشر شده است:
آری دستورات و توصیه‌های قرآن، تاثیر بسزایی در بهداشت روانی فردی و اجتماعی انسان می‌گذارد. تا جایی كه می‌توان گفت: عمل به توصیه‌های قرآن، بالاترین و بهترین نسخه‌ی بهداشت روانی است كه برای خود پیچیده‌ایم. برای نمونه به برخی از آیات و تاثیرات آن‌ها اشاره می‌كنیم:
1. مداومت بر قرائت قرآن كریم، نقش موثری در مقابله با استرس دارد. همچنین فهم قرآن نیز در مقابله با استرس تاثیر دارد.8
2. نتیجه‌ی تحقیقی كه از 60 دختر به دست آمده این است كه گروهی كه حداقل 6 ماه روزانه نیم ساعت به قرائت قرآن می‌پرداختند، میزان اضطراب و گرایش به افسردگی آنان به طور چشمگیری كمتر از دیگران بوده است.9
3. دمیدن روح امید، و دوری از یأس و تاثیر آن در كاهش افسردگی.10
4. دعوت قرآن به صبر و تاثیر آن در كاهش فشارهای روانی.11
5. دعوت قرآن به توكل به خدا12 و نقش آن در آرامش انسان.
6. یاد خدا و آرامش دل.13
7. ممنوعیت خودكشی در دین14 و پایین آمدن آمار خودكشی در مجامع اسلامی.
8. احترام و محبت به پدر و مادر15 و تاثیر آن به سلامت خانواده.
9. حجاب برای زنان و سلامتی روانی.16
10. نماز و آرامش روانی.17
11. ازدواج و تشكیل خانواده و تأمین آرامش فردی و سلامت محیط اجتماع.18
12. ممنوعیت سوء ظن، تجسس و غیبت، و اثرات آن بر سلامتی جامعه و شخصیت افراد.19
به عبارت دیگر می‌توان گفت: همه‌ی دستورات الهی به نوعی برای آرامش فردی و اجتماعی و رشد و بالندگی فرد و جامعه آمده است.20
3. قرآن و درمان بیماری جسمی
قبل از هر چیز، لازم است گفته شود؛ قرآن كتاب بهداشت و درمان و پزشكی نیست؛ بلكه كتاب هدایت و تربیت معنوی افراد و جامعه است. و اگر به مطالب پزشكی و بهداشتی و علمی اشاره‌ای كرده است به خاطر این است كه:
1. راه خداشناسی را هموار كند.
2. حس كنجكاوی بشر را تحریك نماید تا در زمینه‌ی علوم تجربی رشد نمایند و در پی كشف آن برآیند.
3. اعجاز علمی قرآن را به اثبات برساند.
4. علت مهم‌تر این كه به خاطر پیوستگی نیازهای جسمی و روحی با همدیگر و تاثیر آنها بر همدیگر قرآن برخود لازم می‌داند كه به بهداشت جسمی انسان نیز توجه ویژه كند زیرا در كمال روحی او تاثیر دارد لذا قرآن برای تامین سلامتی و بهداشت جسم مطالبی بیان فرموده است كه اگر در حد اعجاز علمی نباشد قطعاً برخی آنها جزء شگفتی‌های علمی می‌باشد. برای مثال:
الف: بهداشت غذایی: مانند: خوردن غذاهای پاك21 ـ ممنوعیت غذاهای غیربهداشتی22 ـ عدم اسراف در غذا23 ـ دوری از گوشت مردار24 ـ دوری از گوشت خوك و خوردن خون25 ـ دوری از شراب.26
ب: بهداشت شخصی (جسمی): مانند: وضو،27 غسل،28 طهارت لباس،29 پاكیزگی محیط زیست30 و...
ج: بهداشت مسائل جنسی: مانند: ممنوعیت آمیزش با زنان در حالت عادت ماهیانه31 ـ دوری از زنا32 ـ دوری از لواط33 ـ دوری از استمناء.34
د . عسل و درمان بیماری‌های جسمی.35
هـ. روزه و درمان بیماری‌های جسمی.36
و. تاثیر آوای قرآن بر كاهش دردهای جسمی بعد از عمل جراحی.37
حاصل سخن اینكه قرآن برای بیماری‌های اعتقادی، روحی، روانی، اخلاقی و اجتماعی به صورت مستقیم دستور دارد حتی هدف از نزول خود را نجات انسان‌ها از بیماری اعتقادی و روحی و اخلاقی می‌داند.
اما برای بیماری‌های جسمی و بهداشت فردی و اجتماعی و درمانی آن به صورت كنایه‌ای و در پرتو دستورات و در قالب باید و نباید (حرام و حلال) و هست و نیست (ارشادی) بیان كرده است.
معرفی كتاب:
برای مطالعه بیشتر به كتاب‌های زیر مراجعه شود.
1. اسلام و بهداشت روان، مجموعه مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، نشر معارف.
2. استعانت از قرآن كریم، علیرضا نیك بخت، نشر قبله، تهران.
3. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دكتر محمدعلی رضائی اصفهانی، ج 2، انتشارات مبین.
4. آموزه‌های تندرستی در قرآن، حسن رضا رضائی، انتشارات عطر آگین.
5. طب در قرآن، دكتر عبدالحمید دیاب، دكتر قرقوز، ترجمه چراغی، انتشارات حفظی.
6. اولین پیامبر آخرین دانشگاه، دكتر پاك‌نژاد، ج 4 و 5 و 6، كتابفروشی اسلامی.
7. تفسیر نمونه، مكارم شیرازی، دارالكتب اسلامیه، تهران، ج 12، ص 239. ذیل آیات فوق.

1 . اسراء / 82.
2 . یونس / 57 و با تعبیر دیگر فصلت / 44.
3 . قاموس قرآن، سید علی اكبر قرشی، دار الكتب الاسلامیه، تهران، ذیل ماده شفاء.
4 . ابراهیم / 5 و 1؛ مائده / 15 و 14؛ ر.ك: قرآن در قرآن، مهدی احمدی، 1374، اشراق، قم، ص 232.
5 . تفسیر نمونه، مكارم شیرازی، دارالكتب الاسلامیه، تهران، ج 12، ص 239.
6 . نهج البلاغه، خطبه‌ی 176، ‌و در خطبه‌ی 156 و 158 با تعابیر دیگر به شفا بخش بودن قرآن اشاره دارند.
7 . تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ترجمه از همدانی، بنیاد علمی و فكری علامه، قم، ج 13، ص 306.
8 . ر.ك: مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، دانشگاه علوم پزشكی، آذر 1376، ص 88.
9 . همان، ص 79.
10 . یوسف / 87.
11 . بقره / 153 و 155 و آل عمران / 200.
12 . احزاب / 3، آل عمران / 159.
13 . اسراء / 24، بقره / 83.
14 . نور / 31، احزاب / 59.
15 . طه / 14.
16 . نور / 31، احزاب / 59.
17 . طه / 14.
18 . روم / 21.
19 . حجرات / 12 ـ 11.
20 . ر.ك: خلاصه مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، دانشگاه پزشكی تهران، 1376 آذر ماه.
21 . بقره / 172.
22 . اعراف / 175.
23 . اعراف / 31.
24 . انعام / 145.
25 . بقره / 173.
26 . بقره / 219.
27 . مائده / 6.
28 . همان.
29 . مدثر / 4.
30 . حج / 26.
31 . بقره / 222.
32 . اسراء / 32.
33 . اعراف / 81 ـ 80.
34 . مومنون / 7 ـ 5.
35 . نحل / 69 ـ 68.
36 . احزاب / 35.
37 . نك: استعانت از قرآن كریم در شفای جسمانی، نشر قبله، علیرضا نیكبخت نصر آبادی، 1378.