کردستان، نخستین اقامتگاه اقوام آریایی

استان کردستان بخشی از سرزمینی است که تحت حکومت مادها اداره می شد. حدود تاریخی سرزمین های تابع دولت ماد از شمال با اورارتو، از غرب با آشور و از جنوب غربی و جنوب با ایلام و سومر (بابل و اکاد ) محدود بود. با توجه به وضع اقلیمی و آب و هوایی استان کردستان و براساس متون تاریخی و کاوش های باستان شناسی ، بسیاری از مورخان معتقدند، کردستان از نخستین اقامتگاه های اقوام آریایی بود. گروهی در منطقه شرق دریاچه ارومیه مستقر شدند و نام سرزمین «آمادای » بر آن نهادند و گروهی در غرب دریاچه ارومیه ساکن شدند و آن سرزمین را پارسوا (پارسوما) نامیدند. گروه نخستین ، دولت ماد را پدید آورد و گروه دوم پادشاهی نیرومند هخامنشی را ایجاد کرد. «زاموآ» سرزمینی بود که از کنار دریاچه ارومیه تا بخش های علیای رود «دیاله » امتداد داشت . این سرزمین میاندوآب ، بانه ، سلیمانه ، و تا ذهاب امروزی را دربرمی گرفت . محدوده شهرهای کنونی سلیمانیه ، سنندج و ذهاب در اواسط قرن نهم پیش از میلاد یعنی در حدود ۲۹۰۰ سال پیش ، «پارسوآ» و بخش علیای رود کرخه (نزدیک کرمانشاه ) کشور «ال پی » خوانده می شد که بعدها «الی مائیدا» نامیده شد. ناحیه «گامبادن » در جنوب دیاله در غرب کرمانشاهان قرار داشت . نام کوهستان تا حدود قرن ششم هـ .ق نیز برای این سرزمین به کار می رفت و منظور سرزمینی بود که از شمال به دیلمان و آذربایجان ، از غرب و جنوب غربی به سواد (عراق ) و خوزستان ، از جنوب به پارس و کرمان و از مشرق به بیابان خراسان و توس محدود می شد. از حدود قرن سوم هجری به بعد ترجمه عربی واژه «کوهستان ) به نام «الجبال » به متون جغرافیایی اسلامی وارد شد. سرزمین جبال با کوهستان دارای چندین ناحیه بود که ماه کوفه (دینور)، ماه بصره (نهاوند)، همدان ، ایفازین ، قم ، ماسبذان ، مهر جانقدق و.. از آن دسته بودند. سرزمین کوهستان بخشی از سرزمین بزرگ تر بود که به نام «بلاد پهلو» خوانده می شد. سرزمین پهلو شامل ری ، اسپهان ، همدان ، دینور، نهاوند، مهرجانقدق ، ماسبذان ، قزوین ، زنجان ، ببروصلیلسان (تالشان ) و دیلم (یلستان ) بود. در تقسیمات عصر سلجوقی و بویژه در عهد حکومت «طغرل بیگ » تمامی ناحیه جبال کوهستان به عراق عجم نامگذاری شد، زیرا خلیفه عباسی «اللقایم بالله » طی منشوری در سال ۴۳۷ هـ .ق ، از او به عنوان «طغرل بیگ سلجوقی » و «ملوک العراقین » نام برد. «ابن حوقل » در «صوره الارض » محدوده های ناحیه جبال را تابستان گاه و زمستان گاه کردان معرفی می کند. در زمان سلطان سنجر سلجوقی نیز از کردستان نام برده شد. «عطاءالملک جوینی » در بیان نبرد هلاکوخان مغول با فرقه اسماعیلیه در قزوین و محاصره قلعه «میمون دژ» و حمل مایحتاج سپاهیان هولاکو از ولایت تابعه ، از ولایت اکراد نام می برد و می نویسد: «چون نقل علوفه ها از طرف ارمن تا یزد و از ولایت اکراد و تا جرجان بود.» در اوایل قرن هفتم هجری که «سلیمان شاه » پسر «پرچم ایوایی » از ترکمانان ایوه بر آن حکومت یافت نام کردستان در مکتوبات و تاریخ دیده می شود. با توجه به بررسی های تاریخی ، احتمالاً از اواخر دوره آق قویونلو و ابتدای دوره صفوی تقسیم بندی جدیدی که حاکی از اطلاق نام ایالت و طوایف مسلط بر مناطق به سرزمین ها و قلمرو تحت استقرار آنها، معمول و متداول شد. کردستان از این نظر به ۳ ولایت یا حاکم نشین تقسیم می شد: ولایت اردلان به مرکزیت سنه (سنندج )، ولایت مکری به مرکزیت ساوجبلاغ (مهاباد) و ولایت بابان به مرکزیت سلیمانیه . هریک از این ولایات به حوزه های حاکم نشین کوچک تری که تابع حکومت مرکزی ولایت بودند تقسیم می شد. ولایت اردلان با کردستان اردلان در تقسیمات کشوری دوران قاجار (روزگار ناصرالدین شاه ) در شمار ولایات مستقل ایران منظور شده بود. پس از انقلاب مشروطیت ، براساس قانون مصوب ۱۴ ذیقعده ۱۳۲۵ هـ . ق در مجلس شورای ملی برطبق قانون تشکیل ایالات و ولایت و دستورالعمل آن ، ۴ ایالت آذربایجان ، کرمان و بلوچستان ، فارس و خراسان و نیز ۲۳ ولایت در تقسیمات جدید تنفیذ شد. در دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار، ایران از نظر تقسیمات به ۴ ایالت و ۸ ولایت تقسیم شد براساس شیوه ای که برای اداره قلمروی هر یک از ایالات و ولایات از دیر زمان جاری بود، قلمرو هریک از آنها به اجزای کوچک تری تقسیم و در رأس هرکدام نماینده ای از طرف حکومت با عنوان های مختلف گماشته شده که به تمشیت امور حوزه حکمرانی خود می پرداخت . در نخستین تصمیم گیری درباره تقسیمات جدید کشوری به موجب تصویب نامه شماره ۱۲۷۵ مورخ ،۱۳۱۶‎/۹‎/۹ ایران به ۶ استان تقسیم شد؛ استان غرب مشتمل بر شهرستان های کردستان ، کرمانشاهان ، گروس باوندپور (کلهر)، پشت کوه ، لرستان ، بروجرد، همدان ، ملایر، خرمشهر و آباده ، خوزستان و کلهکیلویه بود. به فاصله چند ماه قانون تقسیم بندی کشور اصلاح شد و ایران به ۱۰ استان و ۴۶ شهرستان تقسیم شد. کردستان کنونی استان پنجم کشور محسوب می شد و شامل شهرهای همدان ، کرمانشاه ، سنندج ، مهاباد، بیجار، ملایر و... بود. در سال ۱۳۳۷ براساس مصوبه هیأت وزیران ، استان کردستان از استان پنجم مجزا و به استان کردستان تبدیل شد. شهرستان های استان در این دوره شامل سنندج ، گروس ، سقز و قروه بود. استان کردستان از شمال به استان های آذربایجان غربی و زنجان و از مشرق به استان همدان و بخش دیگری از استان زنجان، از جنوب به استان کرمانشاه و از مغرب به کشور عراق محدود است. استان کردستان منطقه ای کوهستانی است و به علت وجود ارتفاعات، پستی و بلندی های و بارندگی مناسب دارای رودهای فراوان و مناطق سرسبز و حاصلخیز است. استان کردستان با سابقه دیرینه و پیشینه غنی، یکی از مناطق مهم کشورمان محسوب می شود. مرکز این استان سنندج و از سال ۱۰۴۰ هـ.ق زمانی سلیمان خان اردلان اقدام به ساخت دژ و قلعه ای بسیار محکم در مرکز شهر و در بلندترین نقطه آن به نام سنه دژ نمود که بسیاری عقیده دارند که نام سنندج معرب شده همان نام است. این استان دارای جاذبه های طبیعی و تاریخی فراوانی است که در توسعه صنعت توریسم نقش مهمی ایفا می کند. برج ها، کاروانسراها، سنگ نوشته ها، غار و تپه های موجود در این استان از جمله این جاذبه های گردشگری محسوب می شود. ● غار باستانی کرفتو غار کرفتو در شهرستان دیواندره، در ۷۲ کیلومتری شرق شهرستان سقز قرار دارد . با توجه به تحقیقات به عمل آمده، در دوران «مزوزوییک » کرفتو در زیر آب بود و در اواخر این دوره ارتفاعات آن از آب خارج شد . غار کرفتو از غارهای آهکی و طبیعی است که در ادوار مختلف جهت استفاده و سکونت انسان تغییر حالت داده و با معماری صخره ای در ۴ طبقه، در دل کوه حفر شده است . مستشرقین و محققین بسیاری از جمله دمرگان، راولینسون، کرپورتر، خانیکف و فون گال از غار کرفتو بازدید و نقشه هایی از آن تهیه و ارائه نموده اند . کرپورتر نقشه غار را تهیه کرد، استین آن را تکمیل و فون گال آن را تصحیح کرد . در مقالاتی که از سوی محققین به چاپ رسیده، به دلیل وجود کتیبه ای یونانی بر سر در یکی از اتاق های طبقه سوم، از این غار به عنوان معبد «هراکلس » (هرکول) نام برده شده است . ترجمه این کتیبه چنین است: « در آنجا هراکلس سکونت دارد؛ باشد که پلیدی در آن راه نیابد » . طول غار حدود ۷۵۰ متر است و راه های فرعی متعددی از آن منشعب می شود . در طول سکونت انسان در این غار، تغییرات و دگرگونی های عمده و دخل و تصرفات بسیار در آن به وجود آمده و حجاران هنرمند، به زیبایی، فضاهایی را در مدخل های غار تراشیده و اتاق ها، راهرو و دالان های متعددی را به وجود آورده اند . این غار در میان غارهای دست کن ایران، از معماری کاملی برخوردار است. ورودی غار از دامنه کوه حدود ۲۵ متر فاصله دارد. در گذشته راهی نسبتا سخت و دشوار در کمر کوه، بازدید کنندگان را هدایت می کرد، ولی امروزه با عبور از پلکانی فلزی می توان به دهانه ورودی غار رسید . درمعماری صخره ای این غار ۴ طبقه شناسایی شده است . این امر از اهمیت ویژه ای در معماری صخره ای برخوردار است . در معماری غار، علاوه بر ایجاد اتاق ها و راهروهای عبوری، سعی شده تا اتاق ها با هم مرتبط باشند و نورگیرها و پنجره هایی به سمت بیرون و مناظر طبیعی ارتفاعات مجاور غار تعبیه شده است . بر دیوارهای غار در برخی از اتاق ها نقوشی به صورت تجریدی از حیوان، انسان و گیاه حجاری شده که بیشتر جنبه آیینی دارد . این غار درسال ۱۳۷۹ گمانه زنی شد و با بررسی باستان شناختی در محوطه بیرون و داخل غار، آثاری از دوران های مختلف به دست آمد . کشف تراشه های سنگی در طبقه چهارم و محوطه بیرون غار می تواند نشانه ای از استفاده انسان در دوران پیش از تاریخ از این غار باشد . همچنین نمونه سفال ها و اشیای به دست آمده، ادامه سکونت انسان را در طول دوران تاریخی اشکانی و ساسانی و دوران اسالمی یعنی قرون ششم تا هشتم ه. ق مسجل می سازد . اقداماتی در طول سال های ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ انجام شده که شامل سامان دهی محوطه بیرون غار، پله بندی، سکوهای استراحت، پارکینگ، سرایداری، سرویس های بهداشتی و برق کشی غار است ● تپه باستانی زیویه این تپه در روستای زیویه، حدود ۵۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر سقز واقع واز محوطه بسیار وسیعی برخوردار است. طی کاوش های باستان شناسی در این تپه، قلعه باستانی زیویه از زیر خاک بیرون آمد. این قلعه روی یکی از تپه های نسبتاً مرتفع منطقه ساخته شده و بر محیط اطراف اشراف کامل دارد. در نخستین کاوش که لوسط« ایوب ربنو» در سال ۱۳۲۵ شمسی در این منطقه صورت گرفت و بیشتر جنبه تجاری داشت، اشیای منحصر به فردی از یک تابوت برنزی به دست آمد که در نوع خود از شاهکارهای فلزکاری و سفال گری محسوب می شود. همین امر موجب تخریب بسیاری از آثار معماری ارزشمند این قلعه ( کاخ دژ ) عظیم گردید. این قلعه که به اقوام ماد و ماننایی تعلق داشت، در حدود ۲۷۰۰ سال پیش ساخته شده است. در سال ۱۳۵۴ شمسی نخستین فصل کاوش های علمی باستان شناسی در این تپه آغاز شد و تا سال ۱۳۸۰ ادامه یافت. طی چند فصل کاوش، نتایج قابل توجهی در زمینه شناخت وضع معماری آن به دست آمد. از جمله اشیای به دست آمده در این کاوش ها، قطعات عاج منقوش بود که نقوش حیوانی و صحنه شکار اساطیر روی آن ها حک شده و از ارزش ویژه ای برخوردار است. اهمیت این قطعات به حدی است که از روی ۲ نمونه از آنها، نقش برجسته آبیدر سنندج، طراحی، بزرگ نمایی و ساخته شد. برای ساخت قلعه زیویه، استادکاران پس از بنیاد مصطبه، سکوهایی برای دست یابی به سطح صاف و هموار پدید آوردند و در بین شیب های موجود در تپه، با بهره گیری از خشت خام، سنگ و چوب قلعه ای در نهایت استحکام و پایداری بنا نهادند. پی ها و پایه ستون ها از سنگ ساخته شده و برای ساخت دیوارها، خشت خام به ابعاد ۱۶*۴۶*۴۶ سانتی متر به کار رفته است. رودی اصلی با ۲۱پله سنگی، در شرق تپه قراردارد. از جالب ترین قسمت های قلعه، تالار ستون دار آن با ۱۶پایه ستون سنگی مدور است. قطر این پایه ستون ها حدود ۹۵ تا ۱۰۵ سانتی متر است. کف تالار با خشت خام به صورت شطرنجی مفروش شده است. دیگر بخش های این قلعه عظیم شامل سالن ها، حیاط ها و اتاق های متعددی است که هر یک عملکردی خاص داشت. نکته قابل توجه استفاده از فاصلهٔ پشت بندهای ایجاد شده برای استحکام و ایستایی دیوازهای قلعه است که به عنوان سیلو( انبار غله ) مورد استفاده بود. در کاوش های سال ،۱۳۸۰ نمونه هایی از غله در کف انبارها که هر یک بیش از ۸ متر عمق داشت، به دست آمد. ● نقش برجسته و سنگ نبشته اورامان در ۴۵ کیلومتری شمال غربی کامیاران، در حدود ۵۰۰ متری شمال غرب روستای «تنگیور » در تنگه کوه های «زینانه »، در بلند ترین نقطه صخره کوه، بقایای کتیبه و نقش برجسته ای به چشم می خورد که به خط میخی آشوری است و در یک طاق نما به ارتفاع ۱۲۰ و پهنای ۱۷۰ و عمق ۳۵ سانتی متر حجاری و نقش شده است . درون طاق نما و درغرب آن، نقش برجسته انسانی به طول نیم متروعرض ۳۵ سانتی متر حک شده که احتمالا تصویر « سارگن دوم » پادشاه آشوری است . نقش شاه به صورت نیم رخ، با کلاهی استوانه ای و شبیه باشلاق، پای راست خود را در جلو و پای چپ را عقب قرار داده است . دست راست شاه به طرف بالا بلند شده و دست چپ در مقابل شکم قرار دارد . در کنار این نقش برجسته، کتیبه ای به خط میخی با حدود ۵۰ سطر نوشته، در کادری به ابعاد ۱۲۰ * ۱۲۰ سانتیمتر دیده می شود . این کتیبه به خط میخی و به زبان آشوری باستان است که پس از ستایش خدایان آشوری مانند خدای آشور، مردوک، نابو، سین، شمش و ایشتار به شرح پیروزی های خود پرداخته است و در ادامه به نقاط مختلف شهرها، روستاها و مناطقی که در این جنگ تصرف و ویران نموده، اشاره دارد . تاریخ کتیبه احتمالا مربوط به ا واخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد است . ● نقش برجسته آبیدر نقشه برجسته میدان مادر در پارک جنگلی آبیدر، با الهام از نقوش مکشوفه از زیویه اجرا شد . در کاوش های سال ۱۳۷۶ در قلعه باستانی زیویه قطعاتی ازعاج به دست آمده که روی آن صحنه هایی از شکار ونقوش اساطیری به طرز بسیار ماهرانه ای درابعاد ۸*۳ سانتی متر به صورت برجسته و بسیار ریز، نقش شده بود . این آثار احتمالا به ۲۷۰۰ سال پیش تعلق دارد . با طراحی و بزرگ نمایی این نقوش در حد ۱۲۰ برابر و قالب گیری از آن، در این محل نقش برجسته بر روی دیواری که برای این کار مهیا شده بود، با بتن مسلح ساخته شد . این کار از سوی میراث فرهننگی کردستان اجرا شد و طراحی و ساخت نقش برجسته را آقای هادی ضیاءالدینی از کارکنان میراث فرهنگی استان، بر عهده داشت . این نقش برجسته از ۲ صحنه اصلی تشکیل شده است: یکی صحنه اساطیری با موجودی ترکیبی از ماهی، انسان و گاو که احتمالا هر یک از آنها بیانگر اعتقادات مردم زمان بودند و صحنه دوم که صحنه اصلی نقش برجسته را تشکیل می دهد صحنه شکار شیر است .

جواد عباسی

روزنامه ایران