انتظار فرج
انتظار، ضدّ یأس
یکی از راههای شناخت چیزی، شناخت ضدّ آن است؛ تا آنجا که گفته¬اند: «انّما تُعْرَفُ الأشیاءُ بأضدادها». «جز به ضد، ضد را همی نتوان شناخت». آری؛ قطعاً شناخت ضدّ هر چیز، در شناخت حقیقت آن مؤثر و مفید است. این قاعده در مورد «انتظار» هم صدق مي ¬کند؛ به طوری¬که برای شناخت انتظار از ضدّ آن کمک مي ¬گیرند. در کتاب شریف مکیال المکارم پس از ذکر «تهیّؤ» که از لوازم انتظار است، برای تکمیل آن تعریف، از ضدّش ـ که یأس مي ¬باشدـ کمک گرفته شده است. یأس به معنای ناامیدی، نقطۀ مقابل انتظار است که امید در آن موج مي ¬زند. اگر انتظار به معنای «انتظار ظهور» باشد، ضدّ آن «یأس از ظهور» مي ¬باشد که مفهوم آن کاملاً وجدانی است. امّا بسیاری اوقات انتظار به معنای «انتظار فرج» به کار رفته است که در این صورت ضدّ آن یأس از امداد و کمک الهی مي ¬باشد. چنین یأسی از بزرگترین گناهان کبیره به-شمار آمده است. برای شناخت معنای دقیق «انتظار فرج» قدری در مورد آن توضیح داده مي ¬شود. در قرآن کریم، سفارش حضرت یعقوب به فرزندانش در مورد یافتن حضرت یوسف نقل شده است که فرمود: «لاتَیْأسُؤا مِنْ رَوْحِ اللهِ إنَّهُ لا یَیْأسُ مِنْ رَوحِ اللهِ اِلّا القومُ الکافِرونَ».1 از رحمت و گشایش الهی ناامید نباشید؛ که جز گروه کافران کسی از رحمت خدا ناامید نیست. در احادیث وقتی گناهان کبیره را برشمرده¬اند، بعد از «شرک به خدا» که بزرگترین گناه است، «یأس از رحمت خدا» را دومین گناه بزرگ محسوب کرده¬اند. از حضرت موسی بن جعفر (عليه‌السلام) منقول است که فرمودند: اَکْبَرُ الکَبائرِـ الشِرْکُ بِاللهِ... وَ بَعْدَهُ الیَأْسُ مِنْ رَوحِ اللهِ لِأنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقولُ: «و لا تَیْأسُوا. . .» 2 بزرگترین گناه کبیره شرک به خداست... و پس از آن ناامیدی از رحمت خدا. زیرا خدای عزّ و جل مي -فرماید: «و لا تیأسوا...». انسان اگر در گرفتاری واقع شود، چه این گرفتاری، مصیبت و سختی دنیوی باشد و چه گرفتاری معنوی و روحی که در اثر ابتلا به معاصی برایش حاصل مي ¬شود، نباید از کمک خداوند و رحمت او ناامید شود. ناامیدی از رحمت و دستگیری خداوند، گناهی است بالاتر از هر گناه دیگری که انسان گناهکار را گرفتار کرده است. امیرمؤمنان (عليه‌السلام) فرمودند: اَعْظَمُ البَلاءِ انْقِطاعُ الرَّجاءِ. 3 بزرگترین گرفتاری، ناامید شدن است. پس هرقدر گرفتاری انسان شدید باشد، ناامیدی از رحمت خداوند، از آن شدیدتر و سخت¬تر است. هیچگاه امید انسان به دستگیری خداوند نباید از بین برود. زیرا چه بسا از طریقی که انسان تصوّرش را نمی¬کند، رحمت الهی شامل حالش گردد. لذا فرموده¬اند: کُنْ لِما تَرجُو أرْجی مِنکَ لِما تَرجُو. 4 به چیزی که امید (وقوعش را) نداری، از آنچه امید (وقوعش را) داری، امیدوارتر باش. اگر کسی امیدش به دستگیری پروردگار باشد، چه بسا در زمانی که به لحاظ محاسبات عادی هیچگونه امیدی نمی¬رود، باب فرج و گشایشی برایش باز شود که وقتی روی حسابهای معمولی امید آن مي ¬رفت، باز نشده باشد. هرقدر اعتقاد به «توحید» در انسان قوی¬تر باشد، امیدش به دستگیری خداوند در گرفتاری¬ها بیشتر و ناامیدی¬اش از رحمت الهی کمتر است. این امر در مورد همۀ گرفتاری¬ها، چه مادّی و چه معنوی، صدق مي ¬کند. فرض کنید برای کسی یک گرفتاری مالی پیدا مي ¬شود. رفع این گرفتاری به چیست؟ اگر آن فرد مؤمن موحّد باشد، کاملاً توجه دارد که رفع این گرفتاری فقط و فقط به دست خداوند است. او باید موجبات و اسباب رفع این گرفتاری را فراهم کند. تا خداوند اراده نکند، تلاش هیچکس در این زمینه به جایی نمی¬رسد. البته به اسباب و وسائط رجوع مي ¬کند، ولی آنها را فقط وسیله مي ¬داند و کار را تنها و تنها به خداوند مي ¬سپارد. همین¬طور، اگر فرزند انسان بیمار شود، باید به پزشک مراجعه کند ولی موحّد کسی است که مراجعه به پزشک را صرفاً سبب وسیله¬ای مي ¬داند که عقلاً و شرعاً موظّف به انجام آن است، و رفع بیماری و گرفتاری را فقط و فقط به دست خداوند مي ¬داند. در مقابل، غیرموحّد یا موحّدی که عقیده دارد ولی در عمل از اعتقادش غافل است و درجۀ بالایی در توحید ندارد، در هنگام گرفتاری، بدون توجّه به اینکه رفع آن فقط به دست خداوند است، به اسباب و وسائط رجوع مي ¬کند و به آنها دل مي ¬بندد؛ یعنی به صورت ناآگاهانه و از روی غفلت، برای غیر خداوند (مخلوقات) به نوعی استقلال در تأثیر قائل مي ¬شود. و این همان شرکی است که متأسفانه بیشتر اهل ایمان گرفتارش هستند: «و ما یُؤمِنُ اَکْثَرهُم بِاللهِ اِلّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ».5 و بیشتر ایشان به خدا ایمان نمی¬آورند مگر آنکه مشرک هستند. این شرک البته غیر از شرک در عبادت و بندگی خداست و انسان را از دایرۀ توحید به کلی خارج نمی¬کند، ولی البته نشان¬دهندۀ ضعف در اعتقاد به توحید مي ¬باشد که اکثر مؤمنان از روی غفلت و بی¬¬توجّهی ـ و البته ضعف اعتقادی ـ به آن مبتلا مي ¬گردند. هرچه انسان اعتقادش به توحید قوی¬تر شود، امیدش در گرفتاری¬ها به خداوند بیشتر و به غیر او کمتر مي ¬شود. و بالاترین حدّ مطلوب این است که انسان فقط و فقط به خدای خود امید داشته باشد. رئیس موحّدان در این¬باره فرموده¬اند: اِجْعَلُوا کلَّ رجائکُم لِلّهِ سُبْحانَه و لا تَرْجُوا اَحَداً سِواهُ. 6 همۀ امیدتان به خدای سبحان باشد و جز او به کسی امید نداشته باشید. بسیاری از انسانهای باایمان، اگر گرفتاری بزرگی پیدا کنند، بیشتر و عمیق-تر به خدا امید مي ¬بندند. ولی همین افراد اگر گرفتاری کوچکتری داشته باشند، کمتر به خدا توجّه مي ¬کنند و بیشتر به اسباب دل مي ¬بندند. اگر کسی بیماری سرماخوردگی پیدا کند، کمتر به یاد خدا و دستگیری او مي ¬افتد و بیشتر به دارو و معالجات پزشکی امید مي ¬بندد. ولی همین شخص اگر به سرطان مبتلا شود، چون امید زیادی به تأثیر معالجات پزشکی ندارد، بیشتر و عمیق¬تر به یاد خدا مي -افتد و با انقطاع بیشتری نسبت به اسباب، از خداوند کمک مي ¬خواهد. ولی موحّد واقعی این¬طور نیست. او در هر گرفتاری ـ چه سخت و چه سبک ـ به یک اندازه، فقط و فقط به خدا امید مي ¬بندد و در کنار خداوند و در عرض او، از غیر او ناامید است. او به این حقیقت به¬طور کامل توجه دارد که: گرفتاری سخت و آسان برای ما انسانها تفاوت مي ¬کند و نسبت به خداوند فرقی بین اینها نیست. شفای سرماخوردگی برای خداوند از شفای سرطان ساده¬تر نیست. بنابراین چه اسباب و وسایل عادی فراهم باشد یا نباشد، باید یک جور به خداوندـ آنهم به¬طور کامل و صددرصدـ امیدوار بود و از غیر خدا هم ناامید. موحّد کامل کسی است که خود را در همه حال ـ حتی وقتی ظاهراً هیچ گرفتاری هم نداردـ به یک اندازه محتاج و فقیر نسبت به خدای خود ببیند؛ نه اینکه اگر زمانی گرفتاری خاصّی ندارد، توجه و امید و اتّکالش به خداوند در آن زمان نباشد یا کمتر باشد. او با همۀ وجودش اعتقاد دارد که در یک چشم به هم زدن ممکن است سخت¬ترین گرفتاری¬ها را پیدا کند و اگر خدایش او را به حال خود رها سازد، به انواع و اقسام بلایا، مبتلا مي -شود. البته چنین افرادی بسیار کم یافت مي ¬¬شوند، ولی ارزش آنها بسیار بسیار زیاد است. انتظار ضدّ یأس است و «انتظار فرج» دقیقاً به این معناست که انسان در گرفتاری¬هایش هرقدر هم سخت و شدید باشد، از رحمت و دستگیری خداوند ناامید و مأیوس نباشد. و همین انتظار است که بالاترین عبادت خداوند است.
انتظار فرج؛ بالاترین عبادت مؤمن
با توضیحات گذشته مي ¬توان تصدیق کرد که «انتظار فرج» محبوب¬ترین عمل نزد خداوند مي ¬باشد. چون نشان-دهندۀ بالاترین مرتبۀ توحید در انسان است و ارزش هر عملی در اسلام با معیار توحید سنجیده مي ¬شود. امیرمؤمنان (عليه‌السلام) در این خصوص فرموده¬اند: اِنْتَظِرُوا الفَرَجَ. و لا تَیْأسُوا مِنْ رَوحِ اللهِ فإنَّ اَحَبَّ الاَعْمالِ اِلی اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ انتظارُ الفرجِ مادَامَ عَلیهِ المُؤْمِنُ. 7 منتظر فرج (از جانب خدا) باشید. و از رحمت و دستگیری خداوند ناامید نباشید. همانا دوست¬داشتنی¬ترین کارها در پیشگاه خدای عز و جل انتظار فرج است تا وقتی که مؤمن این حالت خود را حفظ کند. «فرج» یعنی گشایش و راحتی و در گرفتاری¬ها معنا دارد. کسی که گرفتاری ندارد، فرج برایش بی¬معناست. چون فرج به معنای رفع گرفتاری است. انتظار فرج یعنی امید به رحمت خداوند در گرفتاری¬ها. و هرقدر اعتقاد به توحید در انسان قوی¬تر باشد، انتظار فرج در او بیشتر و شدیدتر مي ¬شود. به همان اندازه که یأس از رحمت خداوند، مبغوض ذات مقدّسش مي ¬باشد، انتظار فرج، محبوب اوست. و چون آن یأس به شرک منتهی مي ¬شود که مبغوض¬ترین عمل در پیشگاه خداوند است، انتظار فرج ـ که ضدّ آن مي ¬باشدـ محبوب¬ترین اعمال نزد او به¬شمار مي ¬آید. سخن دیگری از امیرمؤمنان (عليه‌السلام) «انتظار فرج» را بالاترین عبادت مؤمن دانسته است: اَفْضَلُ عِبادَةِ المُؤْمِنِ انتظارُ فَرَجِ اللهِ. 8 برترین عبادت مؤمن انتظار فرج از جانب خداوند است. «فرج الله» یعنی «فرج مِنَ الله»: گشایشی از جانب خداوند. بالاترین عبادت مؤمن، انتظار فرج از جانب خداوند است. این عبادت یک عمل قلبی مي ¬باشد که ارزش آن از همۀ عبادات دیگر بیشتر است. ممکن است انسان عبادت¬های زیادی انجام دهد، ولی روح و اساس همۀ عبادتها «توحید» و اعتقاد قوی به خداوند است که در گرفتاری¬ها عمق آن روشن مي ¬شود. تا وقتی کسی گرفتار نشده است، معلوم نیست اعتقادش به خداوندـ به عنوان تنها نقطۀ امیدـ چقدر است و حتی خودش هم نمی¬داند. در گرفتاری¬هاـ به-خصوص گرفتاری¬های سخت ـ خودش و دیگران، قوّت اعتقادش به خداوند را مي ¬فهمند. اگر کسی سالها با گرفتاری¬های مختلف دست و پنجه نرم کند، ولی هیچگاه صبر خود را از دست ندهد و رضای قلبی خود را نسبت به قضای الهی حفظ کند، آنگاه معلوم مي ¬شود که مؤمن واقعی است. وقتی کسی از امام صادق (عليه‌السلام) مي ¬پرسد: «بأیِّ شیء یَعْلَمُ المؤمنُ بأنّه مؤمنٌ». به چه چیزی معلوم مي ¬شود که شخص مؤمن است؟ حضرت در پاسخ مي ¬فرمایند: بِالتَّسلیمِ لِلّهِ و الرِّضا فیما وَرَدَ علیه مِنْ سُرورٍ أو سَخَطٍ. 9 به تسلیم خدا بودن و راضی بودن به آنچه برایش پیش مي -آید اعمّ از شادی یا ناراحتی. اگر آنچه در زندگی برای انسان پیش مي ¬آید، همیشه شادی¬بخش باشد، راضی بودن از قضای الهی کار سختی نیست. ولی اگر اموری باعث ناراحتی انسان گردند، آنوقت حفظ رضا بسیار مشکل مي ¬شود.
انتظار فرج همراه با رضا و تسلیم به قضای الهی
بی¬جهت نیست که در مذهب اهل¬بیت: بالاترین عبادت خدا، صبر و رضا نسبت به قضای الهی مي ¬باشد. امام صادق (عليه‌السلام) در این¬باره فرموده¬اند: رَأسُ طاعَةِ اللهِ الصَّبْرُ و الرِّضا عَنِ اللهِ فیما اَحَبَّ العَبْدُ أو کَرِهَ. 10 سَر طاعت خداوند، صبر و خشنودی از خداست در آنچه بنده دوست مي ¬دارد یا ناپسند مي ¬شمارد. «سر» در انسان شریف¬ترین و مهم¬ترین عضو است. زیرا حیات و بقای بقیّۀ اعضا، به بقا و حیات سر او بستگی دارد. اگر سر در بدن کسی نباشد، مرده¬ای بیش نیست و دیگر اعضا و جوارحش فایده¬ای به حال او ندارند. حیات معنوی انسان نیز همین¬طور است. زندگی واقعی انسان، به ایمان و بندگی کردن او در پیشگاه خداوند مي ¬باشد. هدف از خلقت انسان، بندگی کردن اوست. و روح بندگی ـ که حیات معنوی انسان به وجود آن بستگی داردـ همانا صبر در گرفتاری¬ها و رضا نسبت به خداوند به¬خصوص در اموری است که برای انسان مکروه و ناپسند مي ¬باشد. مؤمن موحّد با همۀ وجودش معتقد است که سرنخ همۀ گرفتاری¬ها به دست خداست و او خود بنده¬اش را به گرفتاری مبتلا مي ¬کند تا میزان بندگی او را بیازماید. همۀ ما باید امتحان بندگی خدا را بدهیم. باید معلوم شود که هرکس چقدر واقعاً بنده است. و بهترین نشانۀ بنده بودن این است که انسان در هر حالی فقط و فقط به خدای خود متّکی و امیدوار باشد؛ نه خوشی¬ها انسان را از اینکه خود را حقیقتاً بندۀ خدا بداند خارج کند و نه ناخوشی¬ها صبر و رضایت را از کف او بِرُباید. بهترین بندگی خدا به این است که در گرفتاری¬ها انتظار فرج را از دست ندهیم بلکه هرچه گرفتاری شدیدتر می¬شود، انتظار فرج در ما بیشتر و شدیدتر گردد. روح بندگی خدا و رأس طاعات، همین عبادت قلبی است که ریشه در اعتقاد عمیق و قوی به توحید پروردگار دارد. پس می¬توانیم تصدیق کنیم که برترین و بالاترین عبادت مؤمن، انتظار فرجی است که در گرفتاری¬ها از خدای متعال دارد و این عبادت قلبی روح همۀ عبادات دیگر می¬باشد.
پي‌نوشتها:
1. يوسف/87.
2. عيون اخبار الرضا (ع) ج 1 ص 285 و 286.
3. غرر و درر، ش 1323.
4. بحارالانوار ج 71 ص 134 ح 9.
5. يوسف/106.
6. غرر و درر، ح 3861.
7. خصال ج 2 ص 616.
8. بحارالانوار ج 52 ص 131 ح 32.
9. اصول کافي، کتاب الايمان و الکفر، باب الرضا بالقضاء، ح 12.
10. اصول کافي، کتاب الايمان و الکفر، باب الرضا بالقضاء، ح 1.
