وجوب انتظار
اهمیّت و تعریف انتظار
فصل 1
انتظار؛ شرط قبولی اعمال
هر عمل دینی برای آنکه عبادتی مقبول در پیشگاه خدای متعال تلقّی شود، باید شرایطی داشته باشد که بخش عمده¬ای از این شرایط به شخص عمل کننده مربوط می¬شود. اینها همان اموری است که گاهی به عنوان «دین» از آن یاد می¬شود؛ دین صحیح و مطابق خواست خداوند. در فرمایشی از امیرمؤمنان (عليه‌السلام) به این حقیقت اشاره شده است که هیچ کار خوبی از غیر شخص دیندار پذیرفته نیست: اَیّها النّاسُ! دینَکم! دینَکم! تَمَسَّکُوا به و لا یُزیلنَّکُم اَحٌَد عنه. لِأنَّ السَّیِّئَةَ فیه خَیرٌ مِنَ الحَسَنَةِ فی غَیرِه. لِأنَّ السَّیِّئَةَ فیه تُغْفَرُ و الحَسَنَةَ فی غَیرِه لاتُقْبَلُ. 1 ای مردم! مراقب دین خود باشید! مراقب دین خود باشید! به آن تمسّک کنید و کسی شما را از آن خارج نسازد و برنگرداند. زیرا کار بد در دین، از کار خوب در غیر دین بهتر است. چون کار بد در دین بخشوده مي ¬شود، امّا کار خوب در غیر دین پذیرفته نمی¬شود. پس قبل از انجام هر عملی، باید دینی را که شرط پذیرفته شدن همۀ اعمال است، بشناسیم. و این امر با مراجعه به احادیث کاملاً روشن مي ¬گردد. فردی در حالی¬که نوشته¬ای همراه خود داشت، خدمت حضرت باقرالعلوم (عليه‌السلام) رسید. ایشان پیش از آنکه او نوشته¬اش را باز کند، فرمودند: هذه صَحیفَةُ مُخاصِمٍ یَسْأَلُ عَنِ الدّینِ الذی یُقْبَلُ فیه العَمَلُ. این، نوشتۀ بحث¬کننده¬ای است که سؤال مي ¬کند دربارۀ آن دینی که عمل در آن پذیرفته است. آن شخص گفت: خدا شما را رحمت کند. این همان چیزی است که من مي ¬خواهم. آنگاه حضرت فرمودند: شَهادَةُ أنْ لا إلهَ ¬الّا اللهُ وَحْدَهُ لا شَریکَ له و أنَّ محمّداً (صلي‌الله عليه و آله وسلم) عَبْدُهُ و رَسُولُهُ، و تُقِرُّ ما جاءَ مِنْ عِندِ اللهِ، و الوِلایَةُ لَنا اَهْلَ¬البَیتِ، و البَراءَةُ مِنْ عَدُوِّنا، و التَّسلیمُ لِأَمرِنا، و الوَرَعُ، و التَّواضُعُ، و انتظارُ قائمِنا؛ فإنّ لَنا دَولةً إذا شاءَ اللهُ جاءَ بها. 2 گواهی دادن به توحید پروردگار و اینکه حضرت محمد (صلي‌الله عليه و آله وسلم) بنده و فرستادۀ اوست، و اقرار به آنچه از جانب خداوند آمده و پذیرفتن ولایت ما اهل¬بیت (عليهم‌‌السلام)، و بیزاری جستن از دشمن ما، و تسلیم شدن نسبت به امر ما، و ورع، و فروتنی، و در انتظار قیام¬کنندۀ ما بودن؛ چون برای ما دولتی است که هرگاه خداوند بخواهد، آن را محقّق مي ¬سازد. طبق این بیان، انتظار قائم اهل¬بیت (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) از ارکان دینی است که عمل در آن پذیرفته مي ¬شود. در حدیث دیگری ابوبصیر از حضرت صادق (عليه‌السلام) نقل مي ¬¬کند که ایشان روزی چنین فرمودند: ألا اُخْبِرُکم بما لا یَقْبَلُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ العِبادِ عَمَلاً اِلّا به؟ آیا شما را خبر ندهم به آنچه خدای عز و جل هیچ عملی را از بندگان جز به سبب آن نمی¬پذیرد؟ ابوبصیر عرض مي ¬کند: بله، بفرمایید. آنگاه حضرت چنین توضیح مي ¬دهند: شَهادَةُ أنْ لا اِلهَ¬ الّا اللهُ و أَنَّ محمّداً (صلي‌الله عليه و آله وسلم) عبدُهُ [و رسولُه]، و الاِقرارُ بِما اَمَرَ الله، و الوِلایَةُ لنا، و البَراءَةُ مِنْ اَعْداءِنا،ـ یعنی الأئمةَ خاصّةًـ و التسلیمُ لهم، و الوَرَعُ، و الاِجْتِهادُ، و الطُّمَأْنِینَةُ، و الانتظارُ لِلْقائم (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف). 3 گواهی دادن به توحید پروردگار و اینکه حضرت محمد (صلي‌الله عليه و آله وسلم) بنده (و فرستادۀ) اوست، و اقرار به آنچه خداوند دستور فرموده، و ولایت ما، و بیزاری جستن از دشمنان ماـ منظور خصوص ائمه (عليهم‌‌السلام) است- و تسلیم شدن نسبت به ایشان، و ورع، و کوشش (در راه عمل به شرع)، و طمأنینه، و در انتظار حضرت قائم (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) بودن. بنابراین هیچ عملی در دین، بدون حالت انتظار مهدی موعود (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) مقبول درگاه الهی نیست. منظور از مقبول شدن این است که آن عمل، عبادتی تلقّی شود که مشمول پاداش پروردگار قرار گیرد و باعث تقرّب شخص به پیشگاه الهی شود. پاداش¬هایی که برای انجام یک عمل خاصّ در کتاب و سنّت آمده است، همگی بر عمل مقبول، مترتّب مي ¬شود و اگر آن عمل، حائز شرایط قبولی نباشد، انجام دهندۀ آن استحقاق هیچگونه پاداشی از جانب خداوند ندارد. با این وصف بدون حال انتظار قائم (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) استحقاق هیچ خیر و پاداشی بابت انجام عبادت برای انسان پدید نمی¬آید. البته اگر خداوند بخواهد از روی فضل و کرم خویش، یک عبادت ناقص و فاقد بعضی شرایط را از بنده¬ای بپذیرد، بحث دیگری است، ولی آنچه طبق وعده¬های الهی و براساس مقرّرات وضع شده، سبب قبولی اعمال است، همان شرایط اعلام شده مي ¬باشد.
وجوب انتظار
در احادیث متعدّدی از معصومین (عليهم‌‌السلام)، قیام کنندۀ از اهل¬بیت (عليهم‌‌السلام) که انتظار ظهورش از ارکان دین به شمار آمده، دقیقاً معرّفی شده است. به عنوان نمونه از حضرت جوادالائمه (عليه‌السلام) نقل شده است که فرمودند: اِنّ القائمَ مِنّا هو المَهْدِیُّ الذی یَجِبُ أنْ یُنْتَظَرَ فی غَیْبَتِهِ. 4 همانا قیام کننده از ما (اهل¬بیت (عليهم‌‌السلام)) همان مهدی (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) است که انتظار او در (زمان) غیبتش واجب است. تعبیر وجوب، در فرمایش حضرت جواد (عليه‌السلام) نشان دهندۀ ضرورت حال انتظار در زمان پنهانی امام (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) مي ¬باشد. و نتیجه¬ا¬ی که از کلّ این بحث گرفته مي ¬شود این است که دینداری و بندگی خدا جز به شرط تحقق این رکن مهم- یعنی انتظار قائم (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف)ـ امکان ندارد و کسی که به دنبال عبادت پروردگار است، نباید از این امر واجب غفلت بورزد. امّا نکته¬ای که در اینجا صورت سؤال یا اشکال مطرح مي ¬شود این است که: مگر حالت انتظار یک حالت اختیاری است که بتواند متعلّق وجوب قرار گیرد؟ آیا اساساً امر به انتظار داشتن صحیح است؟ هرکس حال انتظار را در خودش وجدان کرده باشد، تصدیق مي ¬کند که این حال بدون وجود مقدّماتش در انسان ایجاد نمی¬شود و اگر مقدمات آن به¬طور کامل موجود شود، «انتظار» قهراً حاصل مي ¬شود و نیاز به امر و دستوری در مورد آن نیست. بنابراین مي ¬توان گفت: اصل حالت انتظار داشتن بسان افعالی چون خوردن و آشامیدن، اختیاری انسان نیست. و اگر کسی طالب ایجاد این حال باشد، باید مقدمات آن را در خودش فراهم کند و در صورت تحقّق آن مقدمات، حالت انتظار خودبخود به وجود مي ¬آید. پس امر به انتظار و وجوب آن، در حقیقت به ایجاد آن مقدمات برمی¬گردد. البته انتظار دارای شدّت و ضعف مي ¬باشد و هر درجه¬ای از آن، مقدمات خاصّ خود را دارد. پایین¬ترین درجۀ انتظار وقتی است که انسان احتمال وقوع چیزی را بدهد. شدّت انتظار بستگی به قوّت این احتمال دارد. احتمال بالاتر، انتظار قوی-تری را موجب مي ¬گردد و قوّت انتظار منشأ پیدایش آثاری در فرد منتظر مي ¬شود که این آثار در مراتب پایین¬تر به چشم نمی¬خورد. بحث فعلی ما به درجات پایین انتظار که اثر چندانی در فرد ندارد، ناظر نیست. بر این اساس، مقدماتی که حال انتظار را در فرد به درجۀ قابل توجه و مؤثری مي ¬رساند، در چهار عامل خلاصه مي ¬کنیم: اول: یقین داشتن به وقوع چیزی. یعنی اینکه انسان واقع شدن چیزی را به¬طور قطع و یقین بداند و هیچ شکّ و تردیدی در آن نداشته باشد. در این صورت انتظار وقوع آن خودبخود در شخص حاصل مي ¬گردد. و هر قدر این علم و یقین قوی¬تر باشد، انتظار وقوع آن هم شدیدتر است. دوم: نزدیک دانستن وقوع آن چیز. ممکن است واقع شدن چیزی را انسان با قطع و یقین بداند، ولی وقوع آن را در آینده¬ای دور ببیند. در این صورت حالت انتظار برای آن واقعه ضعیف است. و هر قدر وقوع آن را نزدیک¬تر ببیند، انتظارش در مورد آن بیشتر خواهد بود. سوم: دوست داشتن آن وضعیّتی که به وقوع آن علم دارد. انسان هر اندازه چیزی را که خبر از وقوعش داده¬اند بیشتر دوست بدارد، حالت انتظارش نسبت به آن شدیدتر مي ¬شود.چه بسا خبر قطعی از واقع شدن چیزی به انسان داده شود ولی آن چیز مطبوع و محبوب او نباشد، در این صورت قطعاً انتظارش نسبت به آن کمتر و ضعیفتر مي ¬باشد. چهارم: دوست داشتن آن کسی که خبر از آمدنش داده¬اند. اگر انسان به آمدن کسی یقین داشته باشد، هر قدر او را بیشتر دوست بدارد، آمدنش را بیشتر انتظار مي ¬کشد. اگر این چهار عامل در مورد وقوع چیزی موجود باشد، قهراً و قطعاً انتظار وقوع آن هم قابل توجّه خواهد بود و هیچ نیازی به امر نسبت به آن نیست. به کسی که این مقدمات برایش حاصل شده، لازم نیست گفته شود که: «منتظر باش!» چون او قطعاً منتظر هست. حتی نمی¬توان گفت: «منتظر نباش!» زیرا با وجود این عوامل، او نمی¬تواند منتظر نباشد. در مورد انتظار ظهور امام عصر (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) هم مطلب از همین قرار است5. برای آنکه حال انتظار ایشان در کسی پیدا شود، باید مقدّماتش فراهم شود. اگر مقدمات محقّق باشد، انتظار هم هست و نیازی به امر نسبت به آن نیست. و اگر آن مقدمات نباشد، انتظار حاصل شدنی نیست. مهم¬ترین این مقدمات همان چهار عامل مذکور است: اول، یقین به ظهور حضرت: هر قدر علم و یقین شخص به ظهور امام (عليه‌السلام) بیشتر و عمیق¬تر باشد، انتظارش نسبت به آن بیشتر است. و اگر خدای ناکرده شک و تردیدی در اصل وقوع آن داشته باشد، یا اعتقادش به آن سست و ضعیف باشد، انتظارش هم به همان اندازه کم و ضعیف و سست خواهد بود و چه بسا به صفر برسد. یقین قوی و محکم در این مسأله رابطۀ مستقیم با ایمان و اعتقاد شخص به وعده¬های قرآن و سنّت دارد و هر قدر این ایمان و اعتقاد راسخ¬تر و عمیق¬تر شود، خودبخود انتظارش نسبت به وقوع آن هم شدیدتر خواهد شد. دوم، نزدیک دانستن امر ظهور: ممکن است کسی به اصل ظهور حضرت یقین داشته باشد ولی وقوع آن را در آینده¬ای دور ببیند. در این صورت انتظارش نسبت به آن سست و ضعیف مي ¬شود. ولی اگر آنچنانکه در احادیث اهل-بیت (عليهم‌‌السلام) آمده است، امر ظهور را دور نپنداریم، بلکه آن را نزدیک ببینیم، آنگاه انتظار ما نسبت به آن شدیدتر مي ¬گردد. اینکه فرموده¬اند: إنّهم یَرَوْنَه بعیداً و نَراهُ قریباً. 6 آنها (کافران و ناباوران) ظهور امام (عليه‌السلام) را دور مي ¬بینند، ولی ما آن را نزدیک مي ¬بینیم. برای این است که حالت انتظار در ما شدیدتر گردد. چنین اعتقادی خودبخود درجۀ انتظار را در انسان بالاتر مي ¬برد. البته نزدیک دانستن ظهور با «استعجال» که در روایات مذمّت شده کاملاً متفاوت است و لازمۀ آن پیشگویی در مورد زمان ظهور هم نیست. 7 سوم، دوست داشتن ظهور امام (عليه‌السلام): کسی که به ظهور امام زمان (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) صددرصد معتقد است و وقوع آن را هم نزدیک مي ¬بیند، هر قدر آن وضعیت موعود را بیشتر دوست بدارد، انتظارش نسبت به آن بیشتر خواهد بود؛ و اگر آن را خوش نداشته باشد، انتظارش ضعیف و سست مي ¬شود. این دوست داشتن تنها زمانی به¬وجود مي ¬آید که مؤمنان تصویر روشنی از زمان ظهور حضرت داشته باشند تا اینکه نه تنها از آن نترسند بلکه برای وقوعش لحظه شماری کنند. در قرآن و سنّت، بشارتهای متعدّدی در مورد نعمت¬¬های بیشتر¬نظیر زمان ظهور ذکر شده است که در بخش دوم کتاب به گوشه¬ای از آن اشاره خواهد شد. اعتقاد و باور محکم نسبت به این بشارت¬ها، خودبه¬خود انتظار مؤمن را نسبت به آن بالاتر مي ¬برد. چهارم، دوست داشتن خود امام عصر (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف): هرکس محبّت و علاقه¬اش به امام زمان (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) بیشتر باشد، ظهور ایشان را بیشتر دوست مي ¬دارد و قهراً انتظارش نسبت به قدوم ایشان بیشتر و قوی¬تر خواهد بود. با وجود این چهار عامل، انتظار نسبت به ظهور امام (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) خودبخود به¬وجود مي ¬آید. و در صورت نبود یا ضعف این عوامل، انتظار هم ضعیف و کم¬اثر مي ¬شود. هرچه این مقدمات قوی¬تر باشد انتظار هم شدیدتر مي ¬شود. بنابراین برای عمل به وظیفۀ انتظار حضرت قائم (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) باید این مقدّمات را تقویت کرد. امر به انتظار حضرت، در حقیقت امر به ایجاد اینهاست. و اگر بعضی از اینها هم اختیاری نباشند، باید مقدمات آنها را فراهم کرد. مثلاً محبّت به امام (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) به محض ارادۀ انسان و اختیارش حاصل مي ¬شود و ایجاد آن هم احتیاج به مقدماتی دارد. زیرا چنین نیست که به محض ارادۀ انسان، محبّت نسبت به چیزی یا کسی در او به¬وجود آید. باید با انجام افعال اختیاری مناسب، کم¬کم زمینه¬های ایجاد آن را فراهم کرد تا خداوند لطف کند و محبّت انسان را نسبت به امامش بیشتر کند. به¬طور کلّی شاید بتوان مهم¬ترین عامل را در ایجاد محبّت نسبت به امام عصر (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) و ظهور ایشان، معرفت آن عزیز دانست که در محلّ خود دربارۀ زمینه¬های اختیاریِ آن بحث شده است. 8 در مورد عامل اول و دوم نیز آشنایی بیشتر با کتاب و سنّت و بشارت¬های مذکور در آنها، از طریق مطالعه کردن و جدّی گرفتن و اهمیت دادن و... که همه، افعال اختیاری هستند، مي ¬تواند زمینه¬ساز علم و ایمان قوی¬تر و باور محکم¬تر باشد. به¬طور کلی عمل به وظایف اهل معرفت امام (عجل‌الله تعالي فرجه الشريف) در زمان غیبت ایشان، در این خصوص مي ¬تواند بسیار مؤثر باشد که توضیح آنها در محل مناسب خود آمده است. ناگفته نماند که امر به انتظار و به¬طور کلّی همۀ امور غیراختیاری که در شرع موارد متعدّدی از آنها به چشم مي ¬خورد، باعث مي ¬شود که توجّه مکلِّف نسبت به آن جلب شود و فکر و دل او را به خود مشغول نموده، آن را مهم بشمارد و برای تحقّق بخشیدن آن به فکر و تلاش بیفتد و این خود یک عامل اصلی برای به وجود آمدن آن حالت غیراختیاری است. پس اوامری که در دین نسبت به امور غیراختیاری (از جمله انتظار) وارد شده است، در تحقق آنها بسیار مؤثر مي ¬باشند.
پي‌نوشتها:
1. معاني الاخبار ص 185 و 186.
2. اصول کافي، کتاب¬الايمان و الکفر، باب دعائم الاسلام، ح 13.
3. غيبت نعمائي باب 11 ح 16.
4. کمال¬الدين ج 2 ص 377 باب 36 ح 1.
5. البته انتظار ظهور يک مصلح جهاني در غير اسلام هم مطرح بوده است ولي مبناي ما در اين کتاب بحث انتظار در فرهنگ اماميه (شيعيان دوازده امامي) است که در آن، منجي بشر شخص حضرت حجة بن الحسن العسکري (عج) هستند و انتظار را صرفاً نسبت به ظهور ايشان مطرح مي¬کنيم.
6. بحارالانوار ج 102 ص 112.
7. توضيح بيشتر در اين زمينه را مي¬توانيد در کتاب «معرفت امام عصر (عج) » صفحات 274 تا 276 ملاحظه کنيد.
8. دربارۀ ين بحث مي¬توانيد به بخش دوم کتاب «معرفت امام عصر (عج) » و همچنين بخش دوم کتاب «آفتاب در غربت» مراجعه کنيد.
