شهرستان بیجار از شمال به استان زنجان ، از جنوب به قروه ، از شرق به همدان و از غرب به دیواندره و سنندج محدود می گردد . بیجار منطقه ای است كوهستانی در امتداد سلسله جبال غربی ایران و یك سوم اراضی آن تقریبا كوهستانی است . نوع زمین و ساختمان آن مركب از سنگ هایی رسوبی مخصوصاً تركیبات رسی و آهكی و شنی مخلوط می باشد كه مروبط به دگرگونی های دوران سوم زمین شناسی است .
شهر بیجار به "بام ایران" شهرت دارد چرا که 1940 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و 770 متر از تهران و 425 متر از سنندج بلندتر است. این شهر بعد از شهر کرد بلندترین شهر ایران بوده و در طول 47 درجه و 36 دقیقه شرقی گرینویچ و عرض شمالی 35 درج و52 دقیقه استوا قرار دارد .
یجار در زمان قدیم معروف به ( بید زار ) بوده و بر خی وجه تسمیه ان را به این دلیل می پندارند . شاه اسماعیل صفوی هنگام لشکر کشی به غرب ایران از این منطقه عبور کرده و نیز سپاهیان چنگیز از آن گذشته اند و اثاری به نام چنگیز قلعه در بالای کوهی به همین نام در 5 کیلومتری شهر حکایت از این موضوع دارد.
به دلیل شایستگی زنان این منطقه ، در زمان ناصرالدین شاه قاجار ، خزانه دارحکومت فردی به نام "زبیده خانم گروسی " از اهالی حلوایی بیجار به عنوان همسر شاه و خزانه دار دربار بر گزیده شد و در حکومت وقت نفوذ زیادی پیدا کرد .
قدمت تاریخی این منطقه به هزاره سوم قبل از میلاد مسیح می رسد و موید این فرض " دژ سترک " یا قلعه " قمچقای " است که در عهد مادها ، پارتها و ساسانیان به عنوان پا یگاه استراتژیک از آن استفاده می شده است.
از مشاهیر و نامداران گروس می توان حسنعلی خان امیر نظام گروسی را نام برد که نوشته هایش نمونه ممتازی از نثر فارسی به شمار می رود وی مدتی در مقام وزارت فواید عامه وسفیر وسر پرست دانشجویان اعزامی به اروپا و حکمرانی ولایات و ایالات بوده و کلا" در سال های 1253 تا 1275 هجری قمری مراحل خدمات دولتی را از سرهنگی فوج گروس و ریاست گارد مستحفظین دیوانخانه و ارگ تبریز و حفظ انتظامات کرمانشاه وخراسان و ... طی کرد و مقبره ا ش اکنون در ماهان کرمان در کنار شاه نعمت الله ولی قرار دارد ایشان بسیار مورد توجه میرزا تقی خان امیر کبیر بوده اند .
مرحوم شیخ فاضل گروسی یکی دیگر از نامداران گروس است وی در سال 1259 شمسی در بیجار متولد شد درتحصیل علوم فقه و اصول ، فلسفه ، عرفان،علوم غریبه وزبانهای خارجی موفق بوده اند ، مفردات قرآ ن کریم ، ورزش افکار ،رساله تغنی در قرآ ن ، تجوید استدلا لی ، جنگ المهمات ، هرکسی کار خودش بار خودش و ... از اثار وی است .
بیجار ، حضور بزرگان مذهبی چون سید محمد امامی و حسینعلی رحمانی گروسی و... را در تاریخ پر افتخار خود داراست.
موسیقیدانان ، نقاشان ، خطاطان ، شعرا و ادیبان ، پزشکان ، هنرمندان از رشته های گوناگون ، روحانیون و نظا میان گرانقدر زیادی در بیجار بوده و خدمات زیادی را ارائه داده اند که جهت کسب اطلاعات بیشتر می توانید به کتاب " سیمای بیجار گروس و مشاهیرآن " تالیف استاد گرامی آقای محمد علی کوشا مراجعه فرمایید.
اکثر مردم این شهرستان مسلمان و شیعه هستند در سابق تعدادی یهودی در این شهر ساکن بودند که همگی مها جرت کرده اند.
صنایع دستی این منطقه را قالی ، قالیچه ، گلیم ، جاجیم ، سجاده ، نمد ، توری، دستکش ، جوراب و ... تشکیل می دهند و فر ش های این منطقه از شهرت جهانی برخوردار بوده و به خارج صادر می شد ه است .
شرکت سیما ن کردستان ، شرکت گچ کردستان ، شرکت گچ شور سو ، معدن آ هن شهرک ، معدن آ هک قمشلو ، معدن گچ قره بگ ، معدن نمک میدان ، معدن مرمر گراچقا ، با شوکی ، نوبهار ، قشلاق لو ، معدن سنگ تراورتن حسین آ باد کمر زرد و ... جزو کارخانه ها ، صنایع و معادن با ارزش بیجار هستند که ضمن ایجاد فرصتهای شغلی بسیار ، اقدام به صدور محصولات خود به خارج استان یا کشور می کنند.
کوهها - کوههای حمزه عرب ، نقاره کوب ، بادامستان ، زاغه ، نسار ، چنگ الماس ، پنجه علی ، شاه نشین ، سر قیصه ، شاها ، چهل تن ، سنگ پا ، زرنیخ و...در منطقه بیجار قرار دارند.
آثار تاریخی - قلعه بزرگ قم چقا ، پل تاریخی صلوات آباد ، بنای سنگی اوچ گنبد ،مسجد تاریخی خسروآباد ، تیمچه حاج شهباز خان ، تیمچه امیر تومان متعلق به دوره صفویه ، زیارتگاه حمزه عرب ، پنجه علی ، آثار سد خاکی جعفر آباد ، تپه نجف آباد ، مقبره آ یت الله فاضل گروسی و قلعه های تاریخی بسیار و مقابر و امامزاده هایی چون سید مسیب سید شکر ، مقبره صاحبه ، گنبد پیر صالح ، مقبره سید خضر از جمله اماکن و آثار تاریخی مو جود در شهرستان بیجار هستند و جمعا" حدود 60 اثر باستانی و تاریخی در آ ن شناسایی شده اند .
رود قزل اوزن از شاخه اصلی سفید رود از این منطقه می گذرد .
سابقا" بیجار دارای گردشگاههایی مثل باغ صفا ، سراب ، تخت ، چهار باغ ، بادامستان ، چم حاکمی ، باغچه چال یارمجه ، چشمه عزیز ، شاهرخ آ باد ، عباس آ باد و... بوده که اکثرا" تخریب شده و فعلا" محدوده شهر بازی ( باغ صفا ) و اطراف رود خانه بیانلو و صلوات آ باد ، سراب و تخت جهت تفریح و گردش در تابستان استفاده می شود .
بازارهای بیجار قدیم شامل افتخار نظام ، قیصریه سالار ،قیصریه سید لشکر ، بازار امیر تومان و بازار بزرگ بیجار بوده است .
در زیر به معرفی برخی از آثار اشاره شده میپردازیم :
بازار بیجار:
نوع بنا : تاریخی
قدمت : قاجاریه (1299-1195 ه ق )
( تاریخ میلادی : 1796-1921 م )
بازار بیجار در مركز این شهر واقع شده و از بقایای بافت قدیمی شهر بیجار به حساب می آید . این بازار شامل یك راسته طولانی شمالی – جنوبی . تیمچه ای به نام (حاج شهباز ) و سرایی به نام سرای (امیر تومان) است . امروزه تنها شانزده باب حجره از معماری قدیم بازار در دو طرف راسته اصلی باقی مانده و بقیه حجره ها و راسته ها تغییر كرده است . در پوشش مغازه ها از طاق و تویزه استفاده شده است . موقعیت جغرافیایی بیجار كه بر سر راه كردستان و آذربایجان قرار دارد موجب وسعت وگستردگی خاص این بازار شده است .در گذشته نیز این بازار به دلیل قرار گرفتن در مسیر كاروان های تجاری از رو.نق قابل توجهی برخوردار بود.تاریخ دقیق ساخت بازار بیجار مشخص نیست ولی با توجه به نوع معماری و بقایای وضعیت موجود آن به نظر می رسد كه احتمالا در دوره قاجار ساخته شده باشد . تیمچه حاج شهباز : در ضلع شرقی راسته بازار بزرگ بیجار . تیمجه ای زیبا قرار دارد كه به نام تیمچه (حاج شهباز ) معروف است .این تیمچه دارای یك فضای سرپوشیده مركزی است كه حجره هایی در پیرامون آن شكل گرفته است . ویژگی معماری این تیمچه در نوع قوس ها و كاربندی هایی است كه در سقف آن اجرا شده است .همچنین نورگیرهای آن در سقف و در تركیب با كاربندی ها . تصویری زیبا پدید آورده كه نشانگر تفكر و ذوق بالا و قابل توجه سرای امیر تومان: در ضلع غربی بازار بیجار سرایی قدیمی وجود دارد كه در زبان محلی به تیمچه (امیر تومان) معروف است . این سرا به علت مجاورت با پاركی كوچك از موقعیت مناسبی در شهر بیجار برخوردار است .سرای امیر تومان دارای یك حیاط مركزی با حجره هایی در پیرامون آن است . پلان آن به شكل هشت و نیم هشت است و در یك طبقه با مصالح خشت . آجر و سنگ ساخته شده و به عنوان مكان تجاری قابل توجهی در كنار بازارقدیمی بیجار مطرح بود . این بنا هم احتمالا در دوره قاجار ساخته شده است
روستای صلوات آباد
نوع بنا : تاریخی
روستای (صلوات آباد) یا سلمات آباد در پانزده كیلومتری غرب بیجار و در كنار رودخانه (قزل اوزن) نزدیك پل قدیمی صلوات آباد قرار دارد . این روستا دارای یك قلعه قدیمی با برج و باروهای محكم كه از خشت و گل ساخته شده است . در داخل این قلعه تعدادی خانه قدیمی وجود دارد . یكی از این خانه ها كه به مالك روستا تعلق داشت از نظر معماری و تزیینات دارای ویژگیها ی منحصر به فردی است . در این بنا اروسی های زیبا و تزیینات گچ بری قابل توجهی وجود دارد . تركیب فضا ها . سه دری ها . پنج دری ها . پستو و .......بیانگر ذوق و سلیقه معماران آن است . در كنار قلعه و بیرون از آن بقایاییك حمام قدیمی وجود دارد كه بخش هایی از گنبدهای آن تخریب شده و دارای فضاهایی از جمله ورودی . حمام سرد . حمام گرم . خزینه . خلوتی . تون و ......../است و آب آن نیز به روش خاصی از رودخانه تامین می شده است .
پل صلوات آباد
نوع بنا : تاریخی
قدمت : صفویه (907-1135 ه ق )
( تاریخ میلادی : 1501-1722 م )
این پل در 15 كیلومتری جاده آسفالته بیجار– تكاب در روستای (صلوات آباد) روی رودخانه (قزل اوزن) احداث شده است . پل در مسیر ارتباطی سلطانیه و زنجان با دیگر شهرهای غرب كشور از جمله بهار همدان . كرمانشاه و سنندج قرار دارد . تاریخ دقیق ساخت پل مشخص نیست اما از شواهد پیداست كه این پل با عناصر ویژه دوران صفویه به ویژه سنگهای حجاری شده و الگو های معماری این دوران احداث و در دوره های بعد مرمت شده است . در ساخت این پل از قوس های تیزه دار و سكوهای متعدد با رعایت كامل اصول پل سازی در معماری ایران استفاده شده است . پل صلوات آباد دارای 9 چشمه با دهانه های متفاوت است . طول پل 130 متر و ارتفاع آن به نسبت موقعیت و توپوگرافی محل بین 4/8 تا 12 متر متفاوت است . بر اثر سیلاب های سال 1375 شمسی پل دچار تخریب و ویرانی بیش از حد شد . عملیات مرمتی و تعمیراتی در این پل از سوی میراث فرهنگی استان به تازگی پایان یافته است .
مسجد خسروآباد گروس
نوع بنا : زیارتی
قدمت : قاجاریه ( 1299-1195 ه ق )
( تاریخ میلادی : 1796-1921 م )
این بنا در زوستای (خسروآباد گروس ) در 45 كیلومتری شرق بیجار واقع است . بنای مسجد به دوران قاجار تعلق دارد و با توجه به نام مسجد احتمال دارد توسط (خسرو خان اردلان ) ساخته شده باشد . این مسجد دارای پلان شبستانی است كه با شش ستون مدور قطور آجری و پانزده گنبد كلنبه مسقف شده است .این بنا شامل مصلای تابستانی در ضلع شمالی . ایوان جنوبی و حجره هایی برای استراحت طلاب و خادمین است .
از عمده تزیینات مسجد می توان به آجركاری و طرح های گوناگون در بخش های داخلی و خارجی آن اشاره كرد .چشمه جوشان و پر آبی كه نزدیك مسجد وجود دارد از گذشته های دور در آب نمای حیاط مسجد جریان داشته است . این مسجد نیز به سبك مساجد خاص كردستان ساخته شده و ویژگی آن یك ایوان جنوبی . شبستان ستون دار در پشت آن و یك حیاط مقابل آن است . این مسجد كه متاثر از معماری مسجد جامع سنندج است از بناهای ارزشمند استان به شمار می رود .
قلعه قم چقای
نوع بنا : تاریخی
قدمت : دوره مانایی و ماد پیش از میلاد مسیح تا دوره ساسانی
این قلعه در 45 كیلومتری بیجار و روی یكی از كوههای بلند منطقه قرار دارد . موقعیت جغرافیایی این قلعه به دو دلیل از هیبت و عظمت خاص برخوردار است نخست آنكه از یك سو به دره ای مشرف است كه در قدیم به دره شاهان شهرت داشت و تیغه های بلند و هولناك این كوه با پرتگاههای مخوف و بلند بالا رفتن از آن و رسیدن به دژ را بسیار دشوار می كند . از سوی دیگر از جنوب غربی . جنوب شرقی و شرق نیز به پرتگاهی دیگر مشرف است . از این رو ایجاد استحكامات برای این قلعه لازم نبود . اما در سمت شمال كه پشته از ارتفاع كم تری برخوردار است بقایای دیواری عریض و محكم از سنگ لاشه با ملات و برج های نیم استوانه موجود است . دروازه قلعه در این سمت قرار دارد . بقایای این حصار یادآور دیوارهای تخت سلیمان و احتمالا به دوره ساسانی تعلق دارد .
در پای پشته سنگی حصارهای دیگری از قرون وسطی عمود بر بستر رودخانه كشیده شده است . استحكام قلعه و نشانه های ساختاری بنا از جمله پی های خانه هایی كه مشهود است نیز این گمان را تقویت می كند كه این قلعه ساسانی باشد . در سطح نیز سفال های دوره اسلامی (قرن 6 و 7 ه . ق ) به چشم می خورد . خارج قلعه در سمت شمال غربی روی پشته پست تر بقایایی از دیواره ها و تراس بندی ها دیده می شود . این پشته از طریق پلكانی كه از سنگ كوه تراشیده شده با اراضی مرتفع شمالی مرتبط بود . آب انباری كه به ارتفاع 40/1 متر در كوه ساخته شده تونل با 42 پله و راهرویی كه آن را هم در دل كوه حفر كرده اند نشانه های دیگری از اهمیت ویژه این قلعه و آب انبار آن است . سنگ های تراش خورده (قم چقای) دارای مشخصاتی نیست كه بر مبنای آن بتوان زمان ساخت بنای قلعه را به دقت تعیین كرد با این حال به احتمال قوی می توان آن را متعلق به دوره های پیش از میلاد مسیح . مثلا دوره مانایی و ماد دانست كه تا دوره های ساسانی و اسلامی نیز مورد استفاده بود . منبع های ذخیره آب كه توسط تونل پله داری به پایین راه می یابد تا حدودی به آب انباری كه در زندان سلیمان وجود دارد شبیه است و نشانه دیگری از قدمت قلعه تا دوره مانایی است .
برج اشقون بابا
نوع بنا : تاریخی
قدمت : سلجوقیان (429-590 ه ق )
( تاریخ میلادی : 1038-1194 م )
این برج تاریخی در ضلع غربی روستای عربشاه از توابع بیجار واقع شده است. فرم مصالح و نوع گنبد که سابقا بر روی برج استوار بود، نشانگر آثار قرن پنجم و ششم هجری قمری است. در حال حاضر دیوارهای آجری برج باقی مانده و بخش بزرگی از ساختمان آن قبلا تخریب شده است. بنا به گفته اهالی این برج به نام باباشاه معروف است و به موجب کتیبه گچی که با دست بر سر در آن نوشته شده است، در سال 1322 شخصی با نام علی اشرف بانی تعمیر این محل شده است. نام اصلی این شخص علی اشرف میرزا محمدی عربشاهی است. این برج آجری متعلق به دوره سلجوقی است.
