مدیریت عدالت حضرت مهدی(علیه السلام )

مدیریت عدالت حضرت مهدی(علیه السلام ) به عنوان مظهر انسان کامل، عالی ترین نوع مدیریت را عرضه می کند. نقطه ثقل مدیریت کامله آن حضرت، عدالت تمام عیار است.

عدالت

عدالت به معنای میانه روی، برابری، تساوی و دادگری و انصاف است. عدل در مقابل جور [ظلم] است و اگر بخواهیم بر اساس معنای متضاد آن یعنی ظلم آن را معنا کنیم، عدل آن است که هیچ نقص و کاستی در چیزی نباشد، تعدی از حدود و مرزهای الهی نکنیم و آنچه را که خدا از آن نهی فرموده است. یا عقل نمی پسندد، انجام ندهیم و بر اساس حق سخن بگوییم و حکم کنیم. مزد و پاداش هر عملی را به اندازه و مساوی آن عمل پرداخت کنیم و بالأخره عدل در جهان این است که اجزای عالم هستی را درجای خودوموازی و برابر هم قرار گیرد.

حضرت مهدی(عج) به عنوان مظهر انسان کامل، عالی ترین نوع مدیریت را عرضه می کند. نقطه ثقل مدیریت کامله آن حضرت، عدالت تمام عیار است. عدالت معانی متنوعی دارد. میانه روی در امور، مساوات و عدم تبعیض، عدم ارتکاب کبیره و عدم اصرار بر صغیره، نهادن هر چیزی در جای خود، دادن حق هر ذیحق، برابری اجتماعی و قسط رعایت مفاسد و مصالح در قانون گزاری، نقطه تعادل تمامی فضائل، تناسب و توازن از معانی عدالت است.

شبکه اطلاع رسانی وحی و عصمت، آنچه را شوق‌انگیز و امید‌آفرین است در دست‌رس تشنگان عدالت مهدوی قرار داده است. اطلاع از آن هندسه عدالت و امنیت و سلامت و رفاه و علم بشر را از وضع موجود بیزار و باشتاب به آن افق موافق سوق و شوق می‌دهد. مگر نه این که شب عاشورا، سیدالشهدا (ع) پرده از غیب برداشت و مساکن طیبه هریک از یاران را نشان داد و آن شد که فردا در میدان کربلا هیچ‌کس را هوای ماندن در دنیا نبود و مسابقه شهادت و پرواز همه را گرفته بود.

آیا می‌توان از مدیریت مهدوی و از عدالت مهدوی به گونه‌ای پرده برداشت که تندیس مقدس آن مدینه امن و سلام و عدل و عقل و ... بی‌حجاب رخ بنماید و همگان را واله و حیران کند؟ امری صعب و مشکل است. البته در فاصله دو مدینه، غدیر و عاشورا و انقلاب اسلامی را داریم که هرکدام رنگی و آهنگی از مدینة المهدی را دارند.

نقل جمع‌بندی استاد شهید مطهری در مفهوم عدالت جالب است . عدالت آنجا که به توحید یا معاد مربوط می‌شود، به هستی و آفرینش شکل خاص می‌دهد و نوعی جهان‌بینی است. آنجا که به نبوت و تشریع و قانون مربوط می‌شود، یک مقیاس و معیار قانون‌شناسی است... آنجا که به امامت و رهبری مربوط می‌شود، یک شایستگی است. آنجا که پای اخلاق به میان می‌آید، آرمانی انسانی است و آنجا که به اجتماع کشید، یک مسئولیت است.

امام خمینی(ره) می‌فرماید: اسلام خدایش عادل است، پیغمبرش هم عادل است، معصموم و امامش هم عادل است، قاضی‌اش هم معتبر است که عادل باشد، فقیهش هم معتبر است که عادل باشد، شاهد طلاقش هم معتبر است که عادل باشد، امام جماعتش هم معتبر است که عادل باشد، امام جمعه‌اش هم باید عادل باشد. از ذات مقدس کبریا گرفته تا آن آخر زمامدار باید عادل باشد، ولات آن‌هم باید عادل باشند.

بنابراین امام عادل امامی است که حق هر ذی‌حقی را می‌دهد یا پامال نمی‌کند. هر فرد یا چیزی را در جای خود قرار می‌دهد. از لحاظ رفتاری و منش و روش متوازن و متعادل است. از لحاظ نفسانی، گرد گناه نمی‌گردد. فضایل را در خویش نهادینه کرده است. در اجتماع، اقامه قسط و برابری قضایی سیاسی اجتماعی و اقتصادی می‌کند. مساوات ایجاد می‌کند. استحقاق‌ها را رعایت می‌نماید. در قانون‌گذاری رعایت مفاسد و مصالح را می‌کند و به عبارتی، او هم قاضی عادلی است، هم زمامدار عادل و هم قانون‌گذار عادل. او عدالت را از خداوند اقتباس کرده است که در اداره هستی و انسان به عدالت و رحمت تکیه دارد و همگان را به عدل امر می‌کند.

شاید علت اینکه در حکومت علوی که مظهر عدالت در رأ‌س آن بود، امام در محراب عبادت از شدت عدالت به شهادت رسید و مردم نیز نتوانستند او را تحمل کنند، فقدان عامل سوم بود؛ یعنی عدم درک صحیح مردم نسبت به حقوق خود؛ و الا از لحاظ قانون عادلانه و مجری عادل کمبودی نبود. اشکال در ضلع سوم مثلث عدالت بوده است و تا این سه ضلع تکمیل نشود، عدالت در حکومت و اجتماع تحقق نمی‌یابد و شاید علت تاخیر و طولانی ظهور حکومت و مدیریت عادلانه این باشد که شعور مردم و آمادگی ادراکی آنها بالا رود و هم‌سنگ دو ضلع دیگر شود.

مدیریت عادلانه مهدوی

این محل نزاع است. امام مهدی (عج) امامی عادل است؛ یعنی از گناه به دور است (به کمک عصمت)؛ انسانی کامل است؛ در کسب فضائل و رفض رذایل، در درون خویش به تعادل رسیده است. حتی از لحاظ جسمی و ظاهری متعادل و زیبا است. تمام خصوصیات جسمی و روحی او در اخبار به ما رسیده است. همه حاکی از یک اعتدال و جذابیت است. بینش او مبتنی بر توحید و عدل است. اراده او اعمال عدالت است. قانونی که در اختیار دارد قانونی عادلانه است . همان قانون محمدی علوی است بدون کم و کاست. مردمی که در زمان او هستند عدالت‌خواه و پشتیبان عدالت و آماده جهاد و فداکاری برای تحقق آن هستند. موانع راه عدالت یا زدوده شده و یا به دست قدرت او برچیده می‌شوند و توان مقابله ندارند. مقتضی عدالت موجود و مانع مفقود است. بحث در نحوه تحقق عدالت و مدیریت عدالت است.

شایسته سالاری در رابطه با عدالت، از چند منظر و معنا قابل لحاظ است. عدالت به معنای عدم ارتکاب کبیره و عدم اصرار بر صغیره که ملکه درونی عدالت را تشکیل می دهد. این خصلت ها که ذکر شد، از عبادت، ایمان، شجاعت، اطاعت مولا و قدرت، همه حاکی از ملکه شدن این نوع عدالت در یاران مهدی است و آن حضرت عادلان را به این معنا گزینش می کند.

عدالت به معنای اعتدال، دوری از افراط و تفریط و گزیدن حد وسط در بین رذائل و فضائل است. اوصاف ذکر شده حاکی از یک اعتدال درونی هستند. مثلاً شجاعت که در اخبار آمده حالتی معتدل بین جبن و تهور است.

عدالت به مفهوم "اعطاء کل ذی حق حقه" و "وضع کل شیء فی موضعه" آن حضرت پرچم خود را به مردان صالح و صادق و حق شناس می دهد که جز از خدا نمی ترسند و کشته شدن در راه خدا را همواره آرزو دارند و زمزمه قرآن و مناجاتشان چون زنبوران عسل فضا را آکنده سازد.

‌عدالت به معنای موزون بودن و متعادل بودن در سازمان یاران مهدی محسوس است. نظم و اعتدالی که دارند، سازمان زیبایی که دارند و در جغرافیای وسیع شرق و غرب و هرشهر و پایتخت با این گستردگی از انسجام و انتظامی خوب برخوردارند و همین نظم و اعتدال عامل فتوحات آنان است.

عدالت اجتماعی شامل عدالت در همه عرصه ها است. بحث از پر کردن زمین از قسط و عدل است و در احادیث بحث از حکومت عادلانه فرمانداران و کارگزاران او در بلاد است. از این قبیل اخبار که از اعمال عدل به شکل مطلق یاد می کند، در جوامع حدیثی مهدوی فراوان است. مخصوصاً که اصطلاح مملو کردن طرح شده، آنهم بعد از مملو بودن از ظلم، پرکردن عدل" یعنی فراگیری و گسترش و همهجانبگی عدالت.

استاد مطهری می گوید: آیات قرآنی عدل را چهار قسمت کرده: عدل تکوینی، عدل تشریعی، عدل اجتماعی و عدل اخلاقی و آنچه در قرآن در زمینه عدل اجتماعی آمده، چهار قسمت است: عدل خانوادگی، عدل قضایی ، عدل اصطلاحی اجتماعی و عدل سیاسی بیش‌ترین آیات مربوط به عدل و درباره عدل جمعی و گروهی است، اعم از خانوادگی، سیاسی، قضایی، اجتماعی. تا آنجا که این بنده به تقریب به دست آورده در حدود ۱۶ آیه در این زمینه است.

برنامه حضرت مهدی(عج) امتلاء ارض از عدالت به صورت تمام و کمال است والا (یملأ الارض به قسطا و عدلا) معنا ندارد و اما آنچه از اخبار به دست می آید و جز برنامه عادلانه اوست.

عدالت اقتصادی، آشکار شدن گنج ها که در احادیث فراوانی به آن اشاره شده، حاکی از یک فعالیت عظیم و رونق اقتصادی است که آنچه ثروت در دل زمین است استخراج می شود. هرچند لحن آیات حاکی از یک اعجاز و کرامت است، ولی می تواند حاکی از قدرت مدیریت برنامه‌ریزی آن حضرت در به کارگیری نیروها هم باشد. به هرحال، این اصطلاح مکرر آشکار شدن گنج ها، سمبلی از رونق و استخراج معادن گوناگون است یعنی مدیریت بهره وری یعنی استفاده از جمیع امکانات زمین، نه اینکه زمین پر از ثروت باشد و مثل بعضی کشورها، مردم روی آن گرسنه قدم بزنند.

اصطلاح فراوانی باران، جوشش چشمه ها، فراوانی آب در دولت او حاکی از عدالت است. چرا که در اخبار است اگر عدالت قضایی باشد، آسمان می بارد. و نیز حاکی از یک مدیریت آب است که از شاخه های مدیریت بهره وری است.

مهدی (عج) از حکومت خود چه هدفی دارد، جز همان اهداف که رسول خدا (ص) و امیرالمومنین (ع) داشتند کما اینکه آن حضرت در یک خطبه به چهار هدف اشاره می کند. احیای معالم و شعائر دین خدا، اصلاح آبادانی شهرهای خدا، امنیت بندگان مظلوم خدا و اقامه حدود خدا همین اهداف را امام حسین(ع) هم به عینه بیان می کند. این اهداف در یک کلمه قرآنی قیام به قسط خلاصه می‌شود.

در زمان ظهور خداوند برای مؤمنان و عاملان صالح خوف را به امنیت تبدیل می‌کند و این وعده خدا تحقق می یابد. اصلاح در بلاد که از اهداف حکومت علوی بوده است هم در حکومت مهدوی از خلال اخبار مشهود است. نسلها اصلاح میشود، اخلاقها اصلاح میشود، بدیها وجود ندارد، منکر زائل میشود، لباسها مندرس نمیشود. هر رنگ بخواهند ظاهر میشود. اگر دقیق مرور شود، رونق اقتصادی و بی نیازی مردم از هر حیث حاکی از یک عدالت اقتصادی است. فقر توزیع نمیشود که نوعی عدالت منفی است" بلکه فراوانی و ثروت توزیع میشود. این حدیث پیامش این است که کسی زیر خط فقر نیست. تهاجم فرهنگی از بین میرود که نوعی عدالت فرهنگی را میرساند برای شیطان جایی باقی نمی ماند" یعنی اینکه تهاجم و نقشه های او شکست می خورد. هیچ پدری جلوی فرزندش خجل نیست. تسلط اقتصادی و فرهنگی دارد. مردم مرغ را میخورند، دوباره زنده می‌شود، یعنی هیچ کمبودی نیست. تمام اهداف چهارگانه علوی و تمام اقسام عدالت که استاد مطهری شمرد، همه در اخبار و احادیث مندرج است.

برخی اندیشوران برآنند که امام مهدی مبدءالآیات است یعنی صاحب معجزه است و تمام برنامه ریزی و سازمان دهی و رهبری و نظارت او اعجاز آمیز است و اخبار حاکی از این امر است. و لذا مدیریت او با استانداردهای مدیریت مادی و تمدنی سازگار نیست طرحی نو در می‌اندازد با ساقی به هم می سازد و سقف می شکافد و نیز برخی دیگر برآنند که عدالت مهدوی ناشی از عدالت خدایی است و عدل مثل توحید امری فطری است. و چون تمدن موجود بشری افسار گسیخته و به دور از استانداردهای عدل فطری است و امام مهدی (عج) عدالت فطری را پیاده می کند. پس لاجرم با این تمدن های مادی و اندازه های آن نمی سازد و از راهبردهاو راه کارهای دیگر فوق مادی استفاده می کند و جامعه ای بدور از معیارهای شناخته شده می سازد.

حکومت حضرت مهدی(عج) چون آخرین حلقه حکومت ولوی و رحمانی است علی القاعده از نوعی کرامت برخوردار خواهد بود تا ریشه تمام ظلم و استکبار را بکند و بخشکاند و چون سنت خداوند جریان امور از طریق اسباب است از تدابیر سیاسی اجتماعی و اقتصادی شناخته شده استفاده می شود منتهی با قدرت و سرعتی خارق العاده‌تر و به قول بعضی متفکران معاصر اینکه همه سلاح ها در مقابل مهدی(عج) از کار می افتد به این علت است که حضرت مهدی(عج) آگاهی می‌دهد لذا آن ها به ناکارایی سلاح ها و تو خالی بودن دشمنان پی می‌برند و مقابله می کنند و آن سلاح بی تاثیر می شود در مقابل اراده مردم مثل انقلاب بهمن ۵۷ با این برداشت ادبیات کرامت آمیز مهدوی در عین خارق العاده بودن تاثیر به خاطر شخصیت خارق العاده حضرت مهدی (عج) همه چیز را از طریق اسباب خودش پی می گیرد. و حضور فرشتگان و اجنه هم از این قبیل قدرت های روانی و روحی است که گاهی تحت عنوان رعب در بعضی اخبار و احادیث طرح شده است.

حکومت مهدوی همانند حکومت نبوی و علوی برای ما منتظران الگوست صرف امیدزایی نیست باید با استاندارهای بشری قابل تحقق باشد تا بتوانیم در حکومت های اسلامی قبل از حکومت مهدوی به تحقق عدالت اجتماعی همت گماریم.

این از برجستگی افکار و عقاید شیعه است که معتقد است آن موعود جهان به دنیا آمده است ومانند ما در انتظار به سرمی برد؛ مَثل او در پس پرده غیب مَثل خورشید در پشت ابراست، همچنانکه خورشید وقتی طلوع کرد روز می شود، هوا روشن می شود، جنب وجوش وزندگی به راه می افتد. وجود امام و حجت خدا هم منشأ زندگی وتلاش برای تحقق امیدها و سعادت است. درتجرید الاعتقاد خواجه طوسی دربارة علت غیبت اوگفته است: که وجود حجت حق لطف است وتصرف اولطف دیگر است.

لذا انتظاردر بینش اسلامی انتظارِ مخصوصی است انتظار ظهور کسی است که انتظار ظهورش عبادت و پاداش دارد، اجر و پاداش آن معادل با بودن با امام درخیمه آن حضرت ، بلکه مثل کسی است که با آن حضرت شمشیر زده ، و فراتر ازآن مانند کسی است که دررکاب پیامبر اعظم شهید شده.

این انتظار در حدیث دیگر شرط قبولی عبادت بیان شده است. این انتظار، تنها انتظارتحقق آن مفاهیم نیست بلکه این انتظار،انتظارکسی است که طعم ولذت آن مفاهیم را به بشر هدیه می کند و خود حقیقت عدل و صلح می باشد. اوکسی است که با ظهورش اولین وآخرین افراد در گرد او جمع می شود. سختیهای زمین رابرساکنان آن خاتمه می دهد، ساکنانی که به لرزش طبیعت و اجتماع ، کنارگیری وپرت کردن یکدیگرو مسخ یعنی خودبیگانگی از همدیگر وصاعقه های وحشتناک مبتلا هستند.

وازطرفی عدالت، التیام بخش داغ ترین زخم بشریت یعنی ظلم، امرِ مألوف، دلپذیر و پسندیده بشریت است و نیز ملاک سیاست ،نظم و نسق أمور اجتماعی، بنیاد نظام عالم و انتظام احوال و أمور است که آسمان ها و زمین همه در پرتو آن ایستا و استوار است. یعنی تنه و بدنه آفرینش عدالت است، بر پادارندة مردم و پاکیزه کننده آنان از ظلم و ستم ها است؛ بر اساس عدل نیروها متعادل و هر چیز دیگر در جایگاه مناسب خود قرار می گیرد.

از هدف های اولی و اساسی قیام حضرت مهدی گسترش عدالت در سراسر گیتى و ریشه سوزى بیداد ازهمه آبادیهاى زمین است. این موضوع در احادیثی که درباره آن امام بزرگ رسیده است همواره بصراحت یاد شده است ؛ درقیام مهدی هیچ امری به اندازه ایجادعدالت واجرای آن مورد تأکید قرارنگرفته است.

بشر با اینهمه پیشرفت وتکامل مادی ومعنوی هنوز نتوانسته زندگی عادلانه وعاری ازآتش ظلم ،تبعیض ، حق کشی، استثماروروابط ناانسانی،داشته باشد؛ و همینها عواملی است که آسایش وآرامش راازانسان ربوده است . زندگی با این أمور (تبعیض،حق کشی، و…)که درحقیقت شکنجه ومرگ تدریجی است، معلول درپس پرده بودن آن امام همام است.ازاین رو نیاز عمده جامعه بشری که برقراری عدالت وگسترش دادگری وحاکمیت روابط انسانی برجامعه است،جز با ریشه سوزی هرظلم وستم و پاکسازی اجتماعات بشری ازآن وعینیت یافتن عدالت امکان پذیرنیست، به طوری که درهیچ جای جهان علت فساد وعامل بیداد باقی نماندتابتوان به کارجامعه جهانی سامان بخشید.

انتظار دراعتقاد شیعه انتظار ظهورچنان موجود پربرکتی است که با ظهورش موجب برقراری عدالت وبرکات درتمام جهان می شود ودرضمن باعث تلاش و مجاهده می گردد. نمونه اخیرآن انقلاب پرشکوه اسلامی امام خمینی است که به پشتوانه ایمان به آن موعود جهان و زنده بودن اوبه ثمر نشست؛زیرا انتظارقیام وظهور او منشاءامید ومقاومت می شود،علت آن این است که ایمان به مهدى موعودچون سوسوی امیدی است که آرزوها در دل زنده می ماند و با ناامیدی ها مقابله می گردد، هرچند ناگواری ها گسترده باشد و ستمکاری ها چهره کریه خود را نشان دهد. این تفکر که ظلم در اوج خود باید شکست بخورد و شکست آن نیزحتمى است، به ستمدیدگان و امت هاى رنجیده، امید مى بخشد که محاسبات را تغییر دهند و نبایستی زیربار ظلم وستم بروند بلکه منتظر روزی باشندکه کاخ ظلم فرو ریخته وعدل کل شالوده عدالت رابر خرابه هاى آن پى ریزى می کند.

چنین انتظاری است که هم امید وار کننده وهم توجیه کننده صلح جهانی است. زیرا انتظار تحقق چنین هدف هایی به دست آن وجود قدسی است که انسان راوامی دارد که راهی را برگزیند تا به خواسته ها و هدف هایش نزدیک شود وبرای رسیدن به مطلوب موانع راکنار بزند و از جهت های نا متناسب و ناسازگار و متضاد با انتظار بازدارد.

یکی از مهمترین خواسته های بشر عدالت وقسط است، انسان مساوات درمقابل حقوق و احکام مقررازجانب مهندس وآفریننده موجودات را خواستاراست ؛ این معنایش آن است عدالت درحین تفاوت راقبول دارد.

نتیجه اینکه این خواسته ها ی بشرتحقق نپذیرفته است بایدروزی بیاید که این خواسته ها جامه عمل بپوشد چون قسردائم درفلسفه محکوم به بطلان است وآن روز، روز حکومت عالمگیر مهدی است که این خواسته ها تحقق می پذیرد؛ زیرا این خواسته ها همگانی است و امکان پذیر است.

حضرت مهدي (عج) و عدالت جهاني

بي ترديد موضوع تأمين «عدالت» عمومي ترين و شورانگيزترين مسئله در بحث مهدويت است و چون واژه «عدالت» در فرهنگ و اصطلاح نهج البلاغه، بلكه در تمام كلمات علوي بيت الغزل سخنان اميرمؤمنان(ع) است، از اين رو، در بحث مهدويت نيز بر عنصر عدالت تكيه نموده و از پديد آمدن عدالت در ابعاد گوناگون در زمان ظهور حضرت مهدي(عليه السلام)خبر داده است;‌مي فرمايد: «و سيأتي غدٌ بما لا تعرفونَ يأخذ الوالي من غيرِها عمّالها علي مساوي اعمالها... فيُريكم كيفَ عدلَ السيّرة»;۵ فردايي كه شما را از آن هيچ شناختي نيست خواهد آمد، زمام داري كه غير از خاندان حكومت‌هاي امروزي است، (مهدي) عمّال و كارگزاران حكومت ها را به اعمال بدشان كيفر خواهد داد... بدين روي، روشي عادلانه در حكومت حق به شما‌مي نماياند.

در سخنان حضرت علی (ع) سه نكته اساسي به خوبي مورد توجه قرار گرفته است.

اول. حضرت مهدي(عليه السلام) وقتي در برابر فتنه ها و بي عدالتي‌هاي اجتماعي قرار‌مي گيرد با چراغ پرفروغ حكمت و درايت الهي وارد عمل شده، در پرتو دستورات وحي آسماني و قرآن كريم، به ايجاد عدالت و خاموش نمودن شعله‌هاي بي عدالتي‌مي پردازد.

دوم. تمام ستم ديدگان عالم توسط حضرت مهدي(عليه السلام) از قيد اسارت‌هاي گوناگون و بي عدالتي رهايي يافته، زندگي همراه با سعادت و شادكامي براي آنان فراهم‌مي گردد.

سوم. سيره عملي حضرت مهدي(عليه السلام) همان سيره صالحاني است كه حضرت اميرمؤمنان در نهج البلاغه درباره آن ها فرموده: «اللّهمَّ انّك تَعلمُ انَّه لم يكن الّذي كانَ منّا منافسةً في سلطان و لا التماس شيء مِن فضول الحطام و ليكن لنَرُدَّ المعالمَ من دينكَ و نُظهر الاصلاحَ في بلادِكَ فيأمَن المظلومونَ مِن عبادِكَ و تُقام المعطَّلةُ مِن حدودِك.»

معلوم است كه از نظر نهج البلاغه، تأمين عدالت در همه ابعاد زندگي بشر، يكي از اهداف بزرگ دولت كريمه حضرت مهدي(عليه السلام) است و جهانيان در سايه حكومت الهي عدل گستر جهاني قائم آل محمّد(عليهم السلام)، از هرگونه ستم و اسارت و بردگي نجات يافته، طعم شيرين عدالت را به خوبي خواهند چشيد; چنان كه در جاي ديگر آمده است: روزي حضرت اميرمؤمنان(عليه السلام) در انديشه بود، شخصي از ايشان سبب تفكرش را جويا شد، حضرت در پاسخ فرمود: «تفكّرتُ في مولود يكونُ من ظهري، الحادي عشر من وُلدي، و هو المهدي يَملأُها عدلا كما مُلئت جوراً و ظلماً»; درباره فرزند يازدهم خود مهدي‌مي انديشم كه روزي ظهور خواهد كرد و زمين را از جور و ستم پاك نموده، لبريز عدالت می کند.

منابع

۱. سایت حوزه

۲. سایت آینده روشن

۳. سایت حجت الاسلام خدامراد سلیمیان