بناي مزار گرمه
اين بنا در محلهي باغ مزار گرمهي جاجرم قرار دارد. پلان بنا به شکل هشت ضلعي است که داخل آن از يک اتاق مربع شکل تشکيل شده است. بر بخش فوقاني چهار گوشهي اين فضاي مربع شکل چهار ترمبه تعبيه شده تا به اين طريق امکان ايجاد گنبد برفراز بنا فراهم شود. در نماي بيروني چهار جهت اصلي بنا، چهار ايوان با عمق 270 سانتيمتر قرار دارد که از طريق وروديهاي واقع در اين ايوانها، ورود به فضاي داخلي ممکن ميشده است. در حال حاضر جز ورودي واقع درايوان جنوبي بقيهي وروديها مسدود شدهاند. همچنين در چهار جهت فرعي شمال شرقي، شمال غربي، جنوب شرقي و جنوب غربي بنا، چهار طاقنما با توجه به پاطاقهاي به جا مانده با ايوانها ارتفاع يکساني داشتهاند، وجود داشته که در حال حاضر از بين رفتهاند. نور فضاي داخل از طريق نورگيرهايي که در پايهي گنبد و در حد فاصل بين ترمبهها ايجاد شدهاند. تأمين ميگردد. سبک طاقهاي بنا از نوع جناقي و قوس وروديها از نوع پنج او هفت تند است. گنبد داراي خيز کم و ساقهي کوتاه بوده و نماي داخلي آن، با استفاده از تزيينات آجر کاري به شکل يک ستاره 16 پر درآمده است. در ضلع غربي بنا با مسدود کردن ورودي ايوان غربي، فضايي به شکل محراب ايجاد شده است. در اين قسمت دو سنگ قبر کوچک وجود دارد که تاريخ يکي از آنها سال 1220 هجري قمري و مربوط به زمان بعد از ساخت مقبره است. آجرهاي قرمز و نخودي با ابعاد 5 ضربدر 25 ضربدر 25 سانتيمتر و ملات گچ از جمله مصالح به کار رفته در اين بنا است. ايوان شرقي نسبت به کل بنا آسيب کمتري ديده است. نماي آجري گنبد آسيب زيادي ديده و فروريخته است. بناي مزار گرمه به لحاظ طرح و نقشه منحصر به فرد بوده، همچنين به دليل مهارت به کار رفته در شيوهي آجر چيني و نماسازي فضاي دروني گنبد، از آثار ارزشمند منطقه به شمار ميآيد. با اين حال تا کنون هيچ اقدامي براي نگهداري و حفظ آن انجام نگرفته و به سبب فقدان وجههي مذهبي در اين اثر، ساکنان محل نيز به اين امر علاقهاي نشان ندادهاند. در ترمبهها و نورگيرهاي بنا شکافهايي ايجاد شده است: «در بالاي ترمبه ضلع شمال غربي و شرقي و جنوب شرقي به طرف بالاي گنبد نيز شکافي مشاهده ميشود. به قرار اطلاع، ضمن تحقيقات محلي در مورد تخريب شديد و سريع وروديها و اضلاع چهارگانه و جوانب وروديها، چنين مشخص گرديد که شخصي به نام سرهنگ قره گوزلو که قبل از شهريور 1320 سمت رياست املاک اين منطقه را به عهده داشته [به خاطر استفاده از آجرهاي اين بنا] براي ايجاد يک حمام خصوصي و منزل شخصي اقدام به چنين کار زشتي کرده است.»(34)
تاريخ بناي مزار گرمه
در مجموع، نقشه و طرح ايجاد شده در بنا و سبک آجرکاري آن، مقابر منفرد رايج در عصر مغول را به ذهن تداعي ميکند. اين مقابر غالبا در خارج، يک نماي هشت ضلعي دارند و در داخل شامل يک اتاق مربع شکل هستند. که قبر در ميان آن جاي دارد. ترمبهها يا تکنيک آجر کاري استادانهاي در نهايت ظرافت ايجاد شدهاند. و از لحاظ فني به معمار بنا امکان ايجاد گنبد را دادهاند. با استناد به گزارشهاي هيأت بررسي و شناسايي آثار و بناهاي تاريخي خراسان اين بنا «از نظر پلان و اجرا و نوع مصالح قابل مقايسه با مقبرهي علي بن مهزيار جاجرم بوده ولي در حالت کلي مفصلتر است... از آن جايي که بناي جاجرم داراي قدمت مشخصتري است (به استناد مدارک موجود مثل کاشيهاي فيروزهاي قرن هفتم هجري)(35) تاريخي که براي اين دو بنا [ميتوان در نظر گرفت] با هم همزماني خواهد داشت»(36) در خاتمه بايد گفت بناي مزار گرمه از دو ويژگي مهم براي تعيين قدمت برخوردار است: از لحاظ نقشه و طرح کلي با بناهاي مقبرهاي قرون هفت و هشت هجري قابل مقايسه است. همچنين شيوهي آجر چيني آن نيز به نحوهي آجر چيني بناهاي قرون هفت و هشت هجري و به عبارتي عصر ايلخانان مغول مشابهت دارد.
